P.C. Hooft en de ongeziene, eerste 'fontein' van Amsterdam

[p. 10]

Afb. A. Eerste rijmkladboek van P.C. Hooft (Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam). Links op fol. 25^v de versjes op Luz en daar tussenin het Franse ‘A Diane’. Onderaan Hoofts devise ‘Omnibus Jdem’.

[p. 11]

Signor Luz en zijn timmerage

2. ‘Stof tot stadts eer’

De dichter Pieter Cornelisz. Hooft schreef ergens tussen 1602 en 1608 in zijn eerste ‘rijmkladboek’ - nader valt het op grond van dat overgeleverde handschrift van hem niet te dateren² - het volgende versje (Tuynman/Van der Stroom 1994, gedicht 33):

S' lants Aert⁵ verboodt grof⁶ gebouw op te trecken

Wt weke gront aent vroechrijpe'⁷ Amsterdam

En luchtige⁸ fonteijnen te verwecken

Weijgerdens'⁹ wt sijns¹⁰ Aertrijx volle Mam¹¹

Maer t cond' alleen tot meer vernaemtheit¹² strecken,

Des stadts die t beij tegens haer danck¹³ bequam.

Voor de laatste twee versregels gaf Hooft in zijn handschrift als variant:

Maer t was alleen stof tot stadts eer verstrecken,

Die 't allebeij tegens haer danck bequam.

2 Leendertz jr. 1930: 25-26 en 1931: 53; Tuynman/Van der Stroom (T/vdS) 1994: II, 35. Er is nu wel een extern gegeven gevonden waaruit m.i. blijkt dat Hooft zijn versjes op Luz niet vóór 1603 dichtte, zie hieronder noot 192.

5 de gesteldheid van de bodem

6 groot.

7 het niet oude, maar nu al vooraanstaande en belangrijke

8 Wat Hooft hier met dit woord bedoelt, weet ik niet. De voor de hand liggende woordenboeken bieden geen uitsluitsel. Koppenol/Van Strien 2012: 607 vertalen het met ‘hoge’; F.A. Stoett tekende bij luchtige aan: ‘heldere, klare’ (L-St I (1899): 27).

9 weigerde ze, nl. 's lands aard

10 van Amsterdam

11 borst: de slappe, van water doordrenkte veengrond

12 bekendheid, roem

13 ondanks 's lands aard

[p. 12]

P.C. Hooft, oudste zoon van tamelijk rijke ouders,¹⁴ zijn vader van 1588 tot 1611 twaalf maal een der burgemeesteren van Amsterdam,¹⁵ hijzelf vanaf 1609 drost van Muiden enz., is vooral onsterflijk geworden als dichter van sonnetten en liefdesliedjes, als auteur van toneelstukken, en als schrijver van de Nederlandsche Historiën - het eerste geschiedwerk van de Lage Landen dat tevens een literair kunstwerk is. Bovendien dichtte Hooft zijn hele leven korte versjes bij afbeeldingen of op bouwwerken. Bijvoorbeeld op de poort van het Spinhuis en op de Beurs in Amsterdam, op het weeshuis te Weesp, op de poort van het aalmoezeniershuis, op het Rasphuis aan de Heiligeweg en op het Pesthuis van Amsterdam.¹⁶ Zoals men ziet, betrof dit steeds ‘officiële’ gebouwen van - of opgericht vanwege - de stedelijke overheid. Deze gebouwen zijn doorgaans algemeen bekend, hun functies geroemd, hun uiterlijk en ligging sinds de zeventiende eeuw geboekstaafd. Dat is echter allerminst het geval bij het ‘huis’ van Sion Luz.

Dat bevreemdt nogal, want alhoewel volgens Hoofts versje de bodemgesteldheid (‘S' lants Aert’) het eigenlijk onmogelijk maakte in het snel tot bloei gekomen Amsterdam een ‘grof gebouw’ op te trekken en een fontein te installeren, had Amsterdam ondanks die bodemgesteldheid beide ‘tot meer vernaemtheit [...] des stadts’ gekregen, blijkens het opschrift dankzij Luz. Beide, gebouw(en) en fontein, waren volgens Hooft ‘stof tot stadts eer’ (T/vdS, gedicht 33, vs. 5*), dat is: ‘waar Amsterdam eer mee in kon leggen’.

Bovenaan dezelfde bladzijde in zijn eerste rijmkladboek had Hooft al een Italiaans versje ‘Sopra la Galeria. del S Lus’ (T/vdS, gedicht 30) neergeschreven.¹⁷ Daaronder schreef hij een tweede, Nederlands versje op de galerij van Luz. Dat begint als ‘vertaling’ van zijn Italiaanse, maar werd ‘een hulde aan 't eigen vaderland’ (Molkenboer 1919: 306n1):

14 ‘De familie Hooft is een zuiver voorbeeld van de opkomst der Amsterdamsche groote bourgeoisie’, aldus Van Ravesteyn 1906: 309. Zie ook hieronder noot 105. Voor ‘Hooft, een hecht koopmansgeslacht’ zie Dudok van Heel 1981b.

15 Vader C.P. Hooft (1547-1626) als regerend burgemeester en ‘dus als representant der groote bourgeoisie’ behandelde Van Ravesteyn 1906 in zijn hoofdstuk IV, § 1. Recent over burgemeester Hooft ook Van der Stroom 2010:164-191.

16 T/vdS, gedichten 72, 86 en 93, 116, 160, 261 en 269. In 1620 droeg Vondel zijn treurspel Hiervsalem verwoest op aan de ‘ouwd Burgermeester’ C.P Hooft en roemde diens zoon P.C. Hooft als ‘die GROOTE APOLLO die onze nederduytsche tale den dagh, en zijn treffelijck geslacht schoonder luyster geeft: en wiens gulde rymen in het voorhoofd van aenzienelijcke Stads gebouwen kunstigh gegraveert, en inde Kercken boven de tomben met goude letteren in gladde toetsteen uytblincken, en de voorbygangers al verbaest ophouden’ (WB-editie II (1929): 82, en zie W.Gs Hellinga 1956: 43). P.C. Hooft dichtte o.a. de inscriptie op admiraal Heemskercks grafteken in de Oude Kerk te Amsterdam (T/vdS, gedicht 80, met ill. in dl. II op p. 178).

17 Sopra la Galeria. del S Lus.

Beata Jtalia che di tuoi travagli

Et opre industriose il frutto cogli,

Che non al resto del mondo t' agguagli

Pur in grandezza, ma vantaggio togli,

Ogni nation dal tuo splendor abbagli,

Passata della guerra i duri scogli.

Doordat Hooft zich volgens G.J. Hoogewerff 1950:45-46 nooit ‘geheel vrijelijk’ in het Italiaans had leren uitdrukken, bleef volgens hem dit Italiaanse gedichtje van Hooft ‘maakwerk en geknutsel’. Dat zou ik niet weten, want ik acht mij niet competent om over de kwaliteit van de - paar - Italiaanse verzen van Hooft iets te zeggen. Maar het niet heel gunstige oordeel van Hoogewerff zou ook kunnen gelden voor Hoofts Nederlandse versje, dat immers tot de gelegenheidspoëzie van de jonge Hooft gerekend moet worden: Hooft is dan vooral ‘de broeder in de const van rhetorike’ en geldt pas na 1613 als het ‘Hooft vande Poëten t onsen tijden’ (zie Tuynman 1981: 26,12).
Volgens B.H. Molkenboer betrof ‘Sopra la Galeria’ ‘een gul lofdichtje op Italië’ dat ‘een mooi huis met galerij en binnenfontein, door zekeren Lombardiër te Amsterdam gebouwd’ Hooft had ingegeven. Molkenboer vertaalde Hoofts gedichtje letterlijk:

[Op de galerij van Signor Luz.] Gelukkig gij, Italië, dat de vrucht plukt van Uw werken en moeitevollen arbeid; dat U met de rest van de wereld in Uw grootheid niet meet, maar er winst van haalt; ieder volk verblindt ge door Uw luister, nu ge de harde klippen van den oorlog voorbij zijt. (Molkenboer 1919: 306n1)

[p. 13]

Op de Galerije van S Lus

 

Jtalia vol geluck, vol rijckdoom, eer, en lust,

 

Jnt Midden van de vree, met al sijn sterke steden,

 

Js soo vol voorspoet niet, soo vol geneucht,¹⁸ en Rust,

 

Als t Hollantsche gebiet en aengegroeijde leden,¹⁹

5

Jnt midden van de crijch, die t weerstaet ongeblust

 

Als partigiaen van Godt, en de gemene reden. (T/vdS, gedicht 31)²⁰

18 voldoening, genoegen, vreugde

19 te zamen de jonge Republiek vormend

20 Uit vs. 5 kan opgemaakt worden dat dit gedichtje geschreven is vóór het sluiten van het Twaalfjarig Bestand in mei 1609. Wat betreft de laatste regel van het Italiaanse gedichtje (zie hierboven noot 17) en vss. 2-3 hierin, is het zo dat er inderdaad na de oorlogen die Frankrijk tegen de Habsburgse macht in Noord-Italië voerde, een zekere status quo in Italië was ontstaan, met Milaan vast in Spaanse handen. Verder was de Kerkelijke staat intussen een constante machtsfactor geworden, hadden de Medici's hun heerschappij over Florence geconsolideerd, en vielen Napels en Sicilië voorlopig onaangevochten onder de Spaanse kroon. Ook het tijdperk van de condottieri in de voortdurende strijd tussen de verschillende stadstaten onderling is dan in feite voorbij. Tijdens Hoofts verblijf in Italië in 1599-1601 had hij het land dan ook ‘int Midden van de vree’ en in voorspoed en rust aangetroffen. In vs. 6 is ‘partigiaen’, Italiaans partigiano, ‘partijganger, volgeling’. Die regel betekent dus dat Holland zich laat leiden door God én de (algemene) menselijke rede, de ‘communis ratio’.

[p. 14]

Tijdens Hoofts leven zijn deze drie versjes op Luz nooit in druk verschenen. Het heeft tot 1851 geduurd voordat ds. J.G. de Hoop Scheffer ze alle drie in het letterkundige tijdschrift De navorscher publiceerde. Vanzelfsprekend nam zijn vriend ds. P. Leendertz Wz. ze twintig jaar later op in zijn ‘eerste volledige uitgave’ van de Gedichten van P.Cz. Hooft (Leendertz I (1871): 32).²¹

‘Deze dichten behooren waarschijnlijk tot het jaar 1607 of daaromtrent’, meende De Hoop Scheffer toen hij Hoofts versjes op Luz in 1851 openbaar maakte. En hij vroeg zich daarbij af: ‘Waarop slaan ze?’ Hij wist weliswaar dat Luz ‘hier ter stede [Amsterdam] tot in 1614’ gewoond had, maar ‘waar stond zijn prachtig huis, zijne galerij, zijne fontein?’ (De Hoop Scheffer 1851: 97b) Twaalf jaar later vroeg ook Leenderz sr., de al genoemde eerste moderne Hooft-filoloog, zich af of ‘de plaats waar dat huis gestaan heeft’ nog ‘op te sporen’ is (Leendertz 1863: 320). Weer acht jaar later, in 1871, was dat blijkbaar nog niet gelukt, want in zijn monumentale uitgave van Hoofts Gedichten beperkte Leendertz zich bij Hoofts gedichtje ‘Op de Timmeragie van S Lus’ toen tot de aantekening: ‘Uit het laatste van Hoofts epigrammen schijnt te blijken, dat Luz te Amsterdam een prachtig huis met eene fontein had laten bouwen’ (Leendertz I (1871): 32n en L-St I (1899): 27n). In de jongste uitgave van Hoofts gedichten wordt geconcludeerd dat Luz in Amsterdam ‘klaarblijkelijk een groot huis [had] laten bouwen, met een “galerij” (overdekte stoep?)’ (Koppenol/Van Strien 2012: 606). Het is duidelijk dat niemand weet hoe Luz' sieraad voor het vroeg zeventiende-eeuwse Amsterdam eruit zag.

21 De Hoop Scheffer en Leendertz Wz. waren beiden student aan het Doopsgezind Seminarium te Amsterdam. Daar waren zij vrienden geworden, ‘Vooral’ nadat zij ‘in April 1839 het handschrift van Hooft ter stadsbibliotheek van Amsterdam ontdekt hadden, en een paar malen per week bezig waren met het afschrijven zijner Gedichten’ (De Hoop Scheffer, gecit. in Verdam 1892: 104).

3 Volgens het WNT, het Woordenboek der Nederlandsche taal (XVII, i (1960)), is een ‘timmerage’ de ‘benaming voor alles wat gebouwd of door timmeren van hout vervaardigd is’, en vervolgens in het algemeen een ‘gebouw, bouwsel, uitbouw’, enz., ook als dat in steen was uitgevoerd.

4 Koppenol/Van Strien 2012, gedicht nr. 29 geeft als titel van het versje ‘Op het huis van Sion Luz’. De bezorgers van die jongste uitgave van Hoofts (herspelde) Gedichten vertaalden titels boven de gedichten in modern Nederlands (a.v., p. 835).