'Eene onafgewerkte teekening' van P. C. Hooft. De drost en zijn slot

[p. 31]

4 Het Slot dat Hooft tekende en zijn gedaanteverwisselingen

Het huidige Muiderslot is eeuwenoud, maar hoe oud dan wel, dat weten we niet heel zeker. Het begin van zijn geschiedenis is duister. In 953 is er sprake van tolheffing te Muiden, geheven van voorbijvarende schepen. Daar zal ook wel een tolhuis bij hebben gehoord, maar daarvan is nooit iets teruggevonden.⁵¹ Het plaatsje Muiden zelf was in 1356 ‘maer een vlecke sonder wallen’ (Van Gouthoeven 1620:94). Inmiddels had er al wel een heus kasteel gestaan, maar dat moet na bijzonder korte tijd - een jaar of tien, vijftien - verwoest zijn. Wat was het geval?

51 Beknopt over die tol: Jansen & Van Diest 1953:11 en Groesbeek 1981:255 e.v. Over het ontbreken van ‘restanten van eventuele middeleeuwse voorgangers van de vesting’, zie Vink 1994:6, noot 12.

Het ontstaan van het Slot

Tegenwoordig lijkt het gevoelen van de meeste (bouw)historici, architecten, archeologen en slotvoogden aan te sluiten bij het opzienbarende artikel van J.G.N. Renaud, conservator van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek.⁵² Deze betoogde in 1954 dat Floris V (1254-1296), graaf van Holland en gedurende enige tijd beoogd Schots troonopvolger, rond 1285⁵³ een slot te Muiden heeft laten bouwen.⁵⁴ Dit werd kort na de gewelddadige dood⁵⁵ van Floris V, waarschijnlijk nog in 1296, door de Utrechtse bisschop Willem van Mechelen ingenomen (o.a. Domselaer 1665:108 e.v.) en, met uitzondering van de fundamenten, gesloopt. Het terrein zou daarop zeventig jaar braak hebben gelegen. Omstreeks 1370 moet het Slot door hertog Albrecht van Beieren

52 Over Renaud: Hoekstra & Janssen in Liber Castellorum, p. 9 e.v.

53 Renaud 1954:211 spreekt van ‘about 1285’; Renaud 1973:439 noemt ‘aux environs de 1280’; Janssen 1996:56a schrijft ‘kort na 1285’.

54 Het bouwen van een kasteel kostte véél minder tijd dan van een kerk met gewelf: soms slechts één jaar tegenover vele tientallen (Janse 1981:165a).

55 Dat P.C. Hooft deze geschiedenis tot stof voor zijn drama Geeraerdt van Velsen uit 1613 heeft gekozen, kan bekend verondersteld worden (vgl. noot 60). Een gedetailleerde reconstructie van de moord op Floris V biedt B.K.S. Dijkstra: Graven en gravinnen van het Hollandse huis. Onderzoek van de stoffelijke resten, opgegraven op het terrein van de voormalige Abdijkerk te Rijnsburg in 1949 en 1951. Zutphen: Walburg, 1979, 142-147. Overigens lijkt de Leidse fysischantropoloog G. Maat in 1996 met de C¹⁴-methode te hebben aangetoond dat de Rijnsburgse verzameling menselijke botten uit de vroege Middeleeuwen dateert, van vóór de 13de eeuw.

[p. 32]

(afb. 3 - uit Renaud 1957: 318, fig. 17)

[p. 33]

opnieuw zijn opgetrokken op de oude grondslagen, aldus Renaud 1954.⁵⁶ Niet heel lang nadien, in 1386, voegde hertog Albrecht de noordoostelijke vleugel toe, die zowel wat betreft voeting als opgaand werk geheel nieuw was (Renaud 1954: kol. 198, 203-204; 1979:47). Dit is dan het tegenwoordige Muiderslot, al is er in de afgelopen meer dan zes eeuwen vanzelfsprekend wel het een en ander aan vertimmerd.

56 Voorts Renaud 1957:319 = 1957/1958:167; Hollestelle 1961:78; Koot 1958:32; 1960; 1976:11 e.v.; 1977:9-10; Verroen 1988a:60, met noot 2 op p. 74; Janssen 1996:61.
Willelmus Procurator schreef in het eerste kwart van de 13de eeuw in zijn Chronicon over Floris' ontvoering: ‘et in castro quodam, quod uttunc illo situm fuerat, ponitur’ (Pijncaker Hordijk 1904:47) - en hij wordt vastgezet ‘in een kasteel, dat daar [Muiden] toen [juni 1296] gelegen was’ (vertaling Gumbert-Hepp 2001:1296/1). Later corrigeerde iemand in het handschrift het - naar klassieke norm - onjuiste gebruik van illo voor daar, op die plaats, voegde het woordje ab voor illo in en veranderde daarmee de betekenis: ‘dat door hem (nl. Floris) gebouwd was’ (vgl. Verkaik 1996:148-149, noot 87). Met dank aan dr. P. Tuynman. Over de Procurator: Vis 1950. Overigens schreven Jansen & Van Diest 1953:20 al vóór Renaud 1954: ‘Het opgaand muurwerk van het kasteel schijnt [...] over het algemeen niet ouder te zijn dan de 14e eeuw’.

Floris V bouwheer

Vanaf 1282 had de Hollandse graaf Floris V een bijzonder grootschalige bouwactiviteit ontplooid: tussen dat jaar en 1287 stichtte hij ten minste vijf dwangburchten om de zo-

afb.4 - Simon de Vlieger, tweede kwart 17de eeuw

[p. 34]

pas onderworpen Westfriezen in toom te kunnen houden;⁵⁷ nog tijdens die vijf jaar of daarna is hij als bouwheer van de Haagse ‘Ridderzaal’ opgetreden (Renaud 1979:46; Janssen 1996:31,58), en zo'n tien jaar voor zijn dood stichtte hij het (eerste) Muiderslot. Deze burcht diende niet om de Westfriezen te knechten, maar om de Utrechtse bisschop de voet dwars te zetten: daartoe stond zij strategisch op de (oostelijke) oever van de monding van de Vecht en beheerste zo de handelsroute naar Utrecht.

57 57 Over de tijd waarin Floris de reeks Westfriese burchten bouwde, bestaat onduidelijkheid, zie Burgers 1999:119-120, noot 13.
Renaud 1957:314 = 1957-1958:160 geeft zes namen: de Nieuwendoorn (bij Krabbendam), de Eenigenburg, de Nieuwburg (bij Alkmaar), de Middelburg (id.), en de kastelen te Medemblik en Wijdenes. Renaud 1973:454, Koot 1977:7 en Janssen 1996:56-57 noemen de Eenigenburg niet. Zie ook Smit 1995:68.

Vierhoekig kasteel

Het Muiderslot is een burcht die als archetypisch voor het vierhoekige kasteel in Nederland kan gelden: een vrijwel vierkante plattegrond (32 × 35 m) en vier - ronde - torens op de hoeken.⁵⁸ Ten tijde van de oorspronkelijke bouw waren vierhoekige kastelen met ronde (of vierkante) hoektorens ‘relatief nieuw’, groot en duur; eerst alleen voorbehouden aan de landsheren. De graaf zal ze voornamelijk vanwege hun militaire functie hebben laten bouwen (Janssen 1996:61b met schema op p. 18, 81b). Het Muiderslot deed hij op grote bakstenen, 29 × 14 × 7,5 cm, grondvesten; volgens Renaud (1954: kol. 197-198) op grond van ervaring te dateren op 13de eeuws. (Evenzo Hollestelle 1961:78.) Volgens Hollestelle (114-115) trok Floris V zijn Muiderslot op die fundamenten niet in tufsteen op, maar in de nieuwere baksteen, al lijkt mij haar bron, Renaud (1954: kol. 193), daar minder zeker van te zijn.

58 Uitgebreid over dit type: Janssen 1996:56-82.

De torens en Hoofts tekening

Hoe Floris' slot was opgebouwd, weten we niet. Zoals gezegd is het huidige, tweede Muiderslot wel op diezelfde 13 de-eeuwse stenen gefundeerd. Het is (ook?) door gegraven grachten omgeven, een waterburcht, met vier ronde hoektorens, en daarbij een vierkante poorttoren en twee woongedeelten.

De poorttoren heeft samen met de noordertoren de zwaarste muren: tot 1,50 m. Het overige muurwerk heeft een dikte tot 1 m (Renaud 1957:319 = 1957-1958:168).

In de oostertoren zou P.C. Hooft zijn woonvertrek hebben gehad (Luttervelt 1947:8). Dit is niet het ‘Toorentjen’ waar hij de (nationale) geschiedschrijving en soms ook nog een

[p. 35]

beetje de letterkunde beoefende, want dat was zeskantig en stond in de tuin.⁵⁹ Van de oostertoren zien we links op de tekening slechts een glimp. Het dak van de poorttoren daarnaast is vaag te herkennen.

De zuidertoren staat helemaal niet op de schets. Deze toren geldt als wachttoren en is als enige ovaal van vorm. Hierdoor springt hij enigszins vooruit (Koot 1958:32-34), wat de zijdelingse bestrijking van de muren met schietwapens vergroot. Bij de overige hoektorens is deze zogenaamde ‘flankering’ vanwege de ligging ten opzichte van de muur zo goed als onmogelijk (Renaud 1957:32.0 = 1957-1958:168). Vanuit krijgskundig opzicht is dit een minpunt, al moet men wel beseffen dat het vooral de omgravingen (soms wel tot zeven aan toe) waren die de eigenlijke verdediging van een burcht bepaalden. Dit verklaart wellicht ook de op het eerste gezicht voor een militair object merkwaardige rietbedekking die de hoektorens in 1373 blijken te hebben. Na 1450 zijn de torens overigens met lei gedekt (Renaud 1954: kol. 203; Koot 1977:12b-13a, 17b). Tussen de zuider- en westertoren loopt een omloop, een zogenaamde ‘weergang’ op bogen - op wat Hooft de ‘ringelmujr’ noemt (Van Tricht I, brief 129). Deze is niet op de schets te zien, want die is vanuit het noordnoordoosten getekend.

59 Het ‘Toorentjen’ wordt voor het eerst genoemd in juli 1628 onder aan een brief aan Huygens (Van Tricht I, brief 283). Geeraardt Brandt (1626-1685), een vriend van Hoofts zoon Arnout (1629-1680), noemt ‘een zeskant toorentje by den tuin van 't Slot’, dat tot ‘zyn boekkamer strekte, waar hy las en schreef’ - in de jaren '20 (Brandt 1932:18). Voor dit ‘zeskant huisken’, ‘uw afgescheiden kluisken’ - Vondels gedicht ‘Drost van 't hooge huis te Muiden’ uit 1628 (De werken van Vondel III (1929), ed. J.F.M. Sterck e.a. Amsterdam: WB-editie, p. 191-194, vss. 29-30) -, zie verder Brender à Brandis 1785:21; Koning 1827:56-57, vooral 121-125, noot 26; diens gegevens ook bij Van Lennep-Unger, dl. 1626-1629 (1890), 166-168, aant. bij vs. 29; verder Drijver 1913:8; Engelbert van Bevervoorde 1926:46; Koot 1958:28 en 44, en 1977:36-37. Volgens Luttervelt 1947:20 zal dit tuinhuisje in 1672 bij het aanleggen van de fortificaties zijn gesloopt. Om onduidelijke redenen vragen Van Mensch & Niewenhuis 1980:44 zich af of ‘dit tuinhuis werkelijk heeft bestaan’.

De Floriskamer; Hoofts reparaties

De westertoren meet 27 m en is daarmee zo'n 4 m hoger dan de andere. Op de tekening torent hij duidelijk boven de rest uit. Volgens de legende zou Floris V hier enkele dagen in gevangenschap hebben moeten doorbrengen.⁶⁰ Maar dat kan nooit dezelfde toren zijn geweest, want het eerste slot moet kort na Floris' dood met de grond gelijk gemaakt zijn als Renaud gelijk heeft - wat niet onbetwist is.⁶¹ Op het Slot zelf sprak men tot in de vo-

60 Wat Huygens in 1626 inspireerde tot zijn gedicht ‘'Tspoock te Muyden: daer ick sliep in Graef Floris de V.^es Gevang-kamer’ (De gedichten van Constantijn Huygens, naar zijn handschrift uitgegeven door J.A. Worp, II (1623-1636). Groningen: Wolters, 1893, 160-162). Zie E.K. Grootes: ‘Constantijn Huygens en 'Tspoock te Muyden’. Spektator 1 (1971-1972), 473-481, ook in Grootes' Visie in veelvoud, verzameld door M. Spies & J. Jansen. Amsterdam: University Press, 1996, 43-52. De laatste scène van het tweede bedrijf van Hoofts Geeraerdt van Velsen speelt zich eveneens af in de kamer op het Slot waar Floris gevangen gehouden wordt, met ‘veel scheldens’ van de protagonisten Van Velsen en Harman van Woerden tegen Floris.

61 Niet iedereen deelt het standpunt van Renaud: mr. J.W. Groesbeek ziet ‘geen enkele reden’ om aan te nemen dat het Slot rond 1300 ‘tot op het maaiveld’ zou zijn afgebroken. Waarom zou de bisschop dat hebben gedaan? Hij zou zichzelf van een modern kasteel hebben beroofd. Volgens deze oud-rijksarchivaris in Noord-Holland zou het Slot in 1296 niet zijn afgebroken, maar als dienstgebouw in weinig florissante toestand in gebruik zijn gebleven en in 1373 (en 1386) grondig zijn gerestaureerd (Groesbeek 1981:262, 264, 271). Zie ook Cerutti 1982:34-35 en vergelijk ‘Muiderslot’ 1981.

[p. 36]

rige eeuw nog wel over de ‘Floriskamer’ (Koot 1958:50). De nieuwe (of de in 1373 en 1386 grondig gerestaureerde) toren was in 1472 weer zó vervallen dat hij losscheurde van zaal en zuidmuur. Hieraan moest iets worden gedaan ‘of anders hij wert gescapen te vallen inden voirsz. graft ende mit him te trecken een groet deel vanden selve slote’ (cit. bij Koot 1977:20b).

Het onderhoud zou door alle eeuwen heen een kostbare zaak blijven. P.C. Hooft moest dijkwijls grote bedragen voor het onderhoud aan ‘'t Casteel der Graeflijkheid’ voorschieten; ieder jaar legde hij tegenover de Heren van de Rekeninge verantwoording voor deze reparatiekosten af (Van Tricht II, passim). Al eerder leverde bouwvalligheid zelfs gevaar op: kastelein Joost van Zwieten⁶² meldde in 1506 dat ‘die brugge die men op ten huyse gaet zoe quaat verrot ende vergaen [was] datmen daer geen vat biers overgedragen en conde dan in grooter vrese ende perikel’ (cit. bij Renaud 1954: kol. 209). Harde wind leidde op die brug ook tot benarde situaties: Hooft vroeg in 1630 om een (nieuwe) schuit om dit gevaar waar mogelijk te ondervangen: immers, ‘zijn ook bij mijnen tijdt verscheide persoonen, ende onder andere de hujsvrouw van den portier tot tweemael toe door 't exces vanden windt van de brug af inde graft gesmeeten, ende hun leven zonder dit behulp, in 't wterste perikel geweest’ (Van Tricht I, brief 366).⁶³ Tot een jaar geleden had de ophaalbrug geen leuningen.

62 Een opgave van ‘drosten van Muiden, kasteleins en slotvoogden van het Slot te Muiden’ in Peerlkamp 1866, [bijvoegsel] II, p. 251-254 (tot 1562); De Vries 1910, bijlage C en in Koot 1958:75-76.
Het Slot heeft drie aan P.C. Hooft geparenteerde drosten gekend: 1691-1707 mr. Hendrick Hooft (Hzn.) (1641-1707); 1708-1717 diens zoon mr. Hendrick Hooft (de Jonge) (1666-1717); in 1788 díens achterkleinzoon mr. Gerrit Corver Hooft (1744-1807), zie Elias 1:495, resp. II:1011-1012. Zij stamden af van Hoofts oom Willem Pietersz. Hooft, zie Dudok van Heel 1981a:94, 98. Zie over hen Koning 1827:116; D.C. Meijer: ‘Het geslacht Hooft’. Hooft herdacht 1881:94-96, i.c. 95b; Engelbert van Bevervoorde 1926:52; 55; Koot 1977:50.

63 De schuit diende tevens ‘om de schoejingen ende fondamenten van den hujze in reparatie te houden’ en voor het ‘zujveren vande graften, die anders t' eenemael verwilderen ende met riedt en ruighte vervullen zouden’ (Van Tricht I, brief 366).

De noordertoren op Hoofts tekening en de reis daarheen

Dit laatste scheen de bezoekers gelukkig niet te deren, want zij komen in groten getale: jaarlijks 115.000.⁶⁴ Hun ontgaat in eerste instantie de noordertoren: vanaf het slotplein is hij niet te zien, want gaat geheel verscholen achter het hoge woongebouw. Het was evenwel de eerste toren die P.C. Hooft zag opdoemen als hij vanuit Amsterdam over het

64 Stichting Rijksmuseum Muiderslot: Jaarverslag 2001. Muiden, [2002], p. 13.

[p. 37]

IJ en de Zuiderzee naar het Slot zeilde.⁶⁵ Amsterdam voer al in de 13de eeuw ‘op de Steden en Dorpen van Gooiland en Amstelland’ en de marktschippers voeren ‘al vroeg in de voorgaande eeuwe of eerder [i.c. vóór de 17de eeuw], dagelyks’ af op Muiden. Het marktschip op Muiden vertrok in 1765 nog ‘alle namiddagen, ten drie uuren’ (Wagenaar:493, 507b, zie ook Fuchs 1946:197).

Dit veer voer over de Zuiderzee, want de trekvaart naar Muiden kwam pas in 1641 tot stand (De Vrankrijker II (1940):149-151; Jansen & Van Diest 1953:68-69; vergelijk Koning 1827, kaart t.o. p. 14). De dienst over het IJ raakte toen gespecialiseerd in vracht en heette uiteindelijk het ‘buitenveer’, die over de nieuwe trekvaart werd het ‘binnenveer’ (De Vries 1978:82).

De tekening uit Hoofts handschriften is vanuit NNO-windrichting geschetst.⁶⁶ Op het bovendeel van de noordertoren treft men nu nog (of: weer) de ruitpatronen opgebouwd uit verglaasde stenen aan (Gosschalk 1874: § 15; Berden 1901:22; Hollestelle 1961:55).⁶⁷ Deze details staan niet op de schets: vermoedelijk te veraf en bovenal was de tekenaar niet bijzonder goed geschoold. Om Hoofts verdere bemoeienis met ‘zijn’ Slot in het juiste kader te kunnen plaatsen, moeten wij nu echter eerst het een en ander ophalen over de bouw- en restauratiegeschiedenis van het Slot.

65 In 1630 kon Hooft vanaf het Muiderslot ‘met gemak in één dag met de schuit heen en weer naar Amsterdam’ (Tuynman 1997:160, zie Van Tricht II, brief 369). Ook aan het begin van die eeuw is hij zeker niet over land naar Muiden gereisd: het zandpad op Muiden en Naarden kwam pas in 1653 gereed (Wagenaar 1765 II, 507b). Over het water was hoe dan ook de primaire route: de talloze waterlopen in Holland maakten ‘dat men niet alleen van d'een stadt tot d'andere, maer oock van het een groot dorp tot het andere, soo gerieffelijck ofte gherieffelijcker als te lande can reysen’ (Guicciardini 1612:192; zie ook Fuchs 1946:193). Het vervoer per as was bovendien duurder (De Vrankrijker II (1940):147). Ook de ‘Majeboom’ die Hooft in 1621 als eerbewijs aan Anna en Tesselschade Roemersdr. Visscher zond, ging over de Zuiderzee. Daar kon het overigens flink spoken: het boomgeschenk raakte op weg naar Amsterdam overboord (‘Jn 't diep des zujderzees’ - Tuynman-Van der Stroom, gedicht 176 en 177) en Hooft stuurde een nieuwe met een brief (‘Hier komt de geest vande verdroncken Majeboom aen’ - Van Tricht I, brief nr. 174). Zie ook noot 50.
Algemeen over ‘Passenger Transportation in the Early Seventeenth Century’: De Vries 1978:47-53, met kaart op p. 88, en eerder Brugmans' ‘Middelen van verkeer’ uit 1909.

66 Engelbert van Bevervoorde (1926:28-29) noemt kort het - succesvolle - beleg van het Slot door de Utrechtse bisschop Jan van Arckel in 1356 en vermeldt dat er geen bijzonderheden bekend zijn, maar ‘de bouworde van den N.O. vleugel van het slot’ doet ‘echter vermoeden, dat de aanval aan deze zijde heeft plaats gehad’ (waarom weet ik niet), dus vanwaar Hooft tekende. Lodovico Guicciardini (1521-1589) meldde slechts: ‘op den vierden dagh als [Jan van Arckel] daer voor quam, heeft hy de stede [Muiden] ende dat huys vechtenderhandt ghewonnen, ende aenghesteecken ende verbrandt’ (Guicciardini 1612:232). Zie ook Van Gouthoeven 1620:94 in het door Van Gouthoeven zelf samengestelde ‘By-voeghsel’. Volgens Koot (1977:11b), op grond van Renaud 1954, bestond er toen helemaal geen Slot, want dat was in of kort na 1296 afgebroken. Hortensius (ca. 1500-1574) vermeldt alleen de verwoesting van Muiden door de bisschop (Peerlkamp 1866:61 met aant. op p. 211-212). Guicciardini's werk ‘is de vrucht van langdurig onderzoek en van raadpleging met verscheiden inlandsche geleerden’ (Fruin VII: 196); over ‘Les sources imprimées de la “Descrittione di tutti i Paesi Bassi”’ handelt Sorgeloos 1991.

67 Recent over dit siermetselwerk: Bureau Kamphuis 1994.