'Eene onafgewerkte teekening' van P. C. Hooft. De drost en zijn slot

[p. 27]

3 Tekenonderwijs in de 17de eeuw

Waarschijnlijk is de Hollandse zeventiende eeuw één van de meest onderzochte perioden binnen het vakgebied van de (Nederlandse) kunstgeschiedenis. Toch blijft dat vak het antwoord schuldig op de vraag of iemand uit de stand van P.C. Hooft zou hebben leren tekenen.⁴⁰

Over Hoofts schooltijd zijn we bijzonder slecht ingelicht. Hij genoot geen onderwijs aan huis zoals zijn jongere tijdgenoot Constantijn Huygens, maar bezocht in Amsterdam ‘de Schooien der stadt’ (Brandt 1932:8): aan de Nieuwe Zijde (Van Doorninck & Kuijpers 1993:39) kreeg hij les in spellen, lezen, schrijven en rekenen,⁴¹ daarna volgde hij de Latijnse school. Op die laatste school heeft hij wel geen tekenonderwijs genoten: binnen de curricula van de Latijnse scholen was daar geen plaats voor ingeruimd (zie Fortgens 1958 en Kuiper 1958).

40 In 1983 verzuchtten de auteurs van de tentoonstellingscatalogus Met Huygens op reis (p. 32): ‘Hoe groot het aantal was van diegenen, die uit liefhebberij de tekenkunst beoefenden, is moeilijk na te gaan. Het moeten er veel geweest zijn; onderzoek op dit gebied is voor wat betreft de 17de eeuw nog nauwelijks verricht.’ Geen relevante informatie verschaft de bundel Kunstonderwijs in Nederland. Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1980 - Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 30 (1979) - over het tijdvak vanaf de 18de eeuw -, noch Jaap Bolten: Method and Practice. Dutch and Flemish Drawing Books 1600-1750. Landau: Pfälzische Verlagsanstalt, 1985 - over tekenboeken ‘for artists’ -, noch Jan Alexander Martis: Voor de kunst en voor de nijverheid. Het ontstaan van het kunstnijverheidsonderwijs in Nederland. S.l.: s.n., 1990 - over kunstonderwijs na 1817.

41 Een ‘bijdrage tot de kennis van het schoolwezen in de zestiende eeuw’ leverde P.A. de Planque met Valcooch's Regel der Duytsche Schoolmeesters. Groningen: Noordhoff, 1926, en, beknopt, met zijn De Schoolmeesters en hun onderwijs in den tijd der Reformatie. Bibliotheek voor Bijbelsche Opvoedkunde 16 (1932), no. 2 en 3.

De Huygensen leerden tekenen

Niet ten onrechte voeren de kunsthistorici vaak de zojuist genoemde Constantijn Huygens (1596-1687) op wanneer het het tekenonderwijs betreft, maar die blijft een bijzonder geval.⁴² Huygens ontving met zijn broer Maurits onderwijs aan huis. In zijn onvoltooide autobiografie vermeldt hij dat zij ‘beiden reeds als kleine jongens een aangeboren gevoel voor de schilderkunst hadden gehad’. Daarop besloot hun vader hun onderwijs daarmee uit te breiden, en dan niet zozeer met ‘de hoogere schilderkunst, die met kleuren en penseel wordt uitgevoerd, als wel die der lijnen’. In de wiskunde is dit volgens vader Huygens van belang en ‘indien wij eens een reis moesten maken, dan zou het veel schrijfwerk uitsparen, wanneer wij direct over de vaardigheid beschikten om de merkwaardige dingen af te beelden’ (Huygens 1971:64 e.v.).

42 Overigens tekende bijvoorbeeld de Utrechtse geleerde Arnout van Buchell (Buchelius) (1565-1641) ook heel aardig kastelen: vergelijk Roghman 11:56, afb. 77.

[p. 28]

Dat laatste zou Huygens' zoon Constantijn (1628-1697) bewijzen. Ook die had tezamen met een broer, de jongere Christiaan, tekenles gekregen (De Heer 1988). Omdat beiden jarenlang ambteloos bleven en ten laste van hun vader kwamen, hadden zij de gelegenheid zich in het tekenen te bekwamen (en in de astronomie en het slijpen van lenzen). Vanaf 1664 maakte Constantijn jr. landschapstekeningen. Daarvan zijn er veel bewaard gebleven: zie Met Huygens op reis 1983.

Huygens jr. heeft de Amsterdamse boekverkoper Willem Goeree (1635-1711) aangezet tot het schrijven van diens Natuurlyk en Schilderkonstig Ontwerp der Menschkunde uit 1682 (Met Huygens:33). In 1668 had diezelfde Goeree zijn Inleydinge tot de Al-ghemeene Teycken-Konst uitgegeven, bedoeld tot verbetering van het tekenonderwijs in het atelier van de schilder (Kwakkelstein in Goeree 1998:9, 29). Blijkens de Voor-reden heeft het hem verbaasd ‘datter niet eenighe brave Geesten den Arbeyt en hebben willen doen, om yetwes tot een nuttigh en onfeylbaer Onderwijs inde Teycken-konst, aen den dagh te brengen’ en daarom doet hij het maar zelf (Goeree 1998:75). P.C. Hooft was toen al jaren geleden overleden. Zijn er dan geen werken over tekenonderwijs tijdens Hoofts leven verschenen?

Kreeg Hooft tekenles? Hij schetst wel het Slot

In het begin van de zeventiende eeuw was er geen elementair tekenleerboek beschikbaar (Bolten in Van de Passe 1973:4). Deze omstandigheid deed de rederijker/schilder Karel van Mander (1548-1606) in zijn Schilder-Boeck uit 1604 verlangen naar ‘een groot Meester [...] / Die in sned’ uytgaef u, o Jeucht, ter jonsten / Een A.b. boeck van t'begin onser Consten' zou bezorgen.⁴³ In Engeland waren vanaf het begin van de zeventiende eeuw al wel handboeken voor de tekenende dilettant verschenen.⁴⁴ Pas in 1643 verscheen te Amsterdam Chrispijn van de Passes viertalige 't Light der Teken en Schilderkonst, dat oefeningen bood aan leerlingen die zich zelfstandig wilden bekwamen in de tekenkunst (Kwakkelstein in Goeree 1998:29, 41). De tekst vormt een bloemlezing uit eerder verschenen theoretische geschriften (Bolten in Van de Passe 1973:5). In die zin was Van de Passe - overigens net als Goeree (De Klerk 1989:284) - vooral compilator.

Vanwege zijn jaren (1581-1647) is het dus al uitgesloten dat P.C. Hooft het tekenen

43 Van Mander 1604, ‘Den Grondt der Edel vry Schilder-const’, cap. 2, str. 6-8, fol. 8^v-9^r. In vertaling van Gary Schwartz ‘a primer of the basics of our art’ (zie Bolten in Van de Passe 1973:4, met noot 34 op p. 11).
Van Manders Schilder-Boeck uit 1604 bevat vijf delen, waarvan het kunsttheoretisch tractaat in dichtvorm ‘Den Grondt’ het eerste is. Daarop volgen drie delen met levensbeschrijvingen van schilders en tenslotte een deel met ‘uitleggingen’ van de mythen in Ovidius' Metamorphoses. ‘Het leven van de doorluchtige Nederlandse en Hoogduitse schilders’ werd onlangs opnieuw uitgegeven (Van Mander 1995), ‘Den Grondt’ al eerder (Van Mander 1973).

44 Henry Peachams The Art of Drawing with the Pen, and Limming in Water Colours van 1606, met verschillende herdrukken, zie Kwakkelstein in Goeree 1998:40.

[p. 29]

zou hebben kunnen leren uit deze werken, als hij daartoe al de geëigende dispositie zou hebben gehad.⁴⁵

Schriftelijk of georganiseerd tekenonderwijs heeft Hooft niet kunnen volgen, maar een tekenleraar is gezien welstand en educatie aannemelijk. Niet alleen mocht zoon Arnout (1629-1680) in 1646 een ‘Tejkenmeester’ huren, zij het vanwege de kosten liever tezamen met een tweede leerling opdat de schade zou kunnen worden gedeeld (Van Tricht III, brieven 1318 en 1319; Arnout Hooft 2001:14), maar de tekening van het Muiderslot in Hoofts eigen Tweede rijmkladboek vormt in feite zèlf het bewijs dat hij heel aardig tekenen kon. Wie anders dan P.C. Hooft zou deze immers hebben kunnen tekenen op een vel papier met twee autografen, dat bovendien het omslag werd van zijn Tweede rijmkladboek?

Allereerst moet daarbij nog eens gewezen worden op het strikte privé karakter van de rijmkladboeken. Naast Hoofts eigen schrift vinden we slechts blijken dat zijn postume bezorgers Arnout Hellemans Hooft en Geeraardt Brandt (Werken 1671) de kladboeken onder hun pen hebben gehad.⁴⁶ Tijdens Hoofts leven zal nauwelijks iemand inzage in dit ‘poëtisch privé-archief’ hebben gehad.⁴⁷ Wie uit Hoofts kring zou trouwens theoretisch die andere tekenaar hebben kunnen zijn?

Gezien hun vaardigheden komen alleen de twee dochters van Roemer Visscher, Anna (1583-1654) en Maria Tesselschade (1594-1649), en Gerbrand Adriaensz. Bredero (1585-1618) hiervoor in aanmerking, al is het ook te enen male ondenkbaar dat zij het omslag van Hoofts Tweede rijmkladboek daarvoor zouden hebben kunnen gebruiken.

45 Met dank aan dr. Bob C. van den Boogert, Museum Het Rembrandthuis, Amsterdam. De werkelijke tekenacademies zijn van nog weer later datum: Liesbeth de Klerk (1989) noemt achtereenvolgens de Haarlemse academie van Van Mander - al kan volgens Miedema (in Van Mander 1973:302) betwijfeld worden of die ‘al enig substantieel karakter zou hebben gehad’ -, de eerst weinig succesvolle Haagse academie van 1682, de Utrechtse van 1696 en tenslotte de Amsterdamse van 1718. Voor het tekenonderwijs in het begin van de 17de eeuw zijn die dus irrelevant. Ook de bekende werken van Samuel van Hoogstraten uit 1678 en van Gerard de Lairesse uit 1701 zijn hier niet van belang, want te jong.
Behalve de schetsjes t.b.v. de nog te behandelen galerije (Van Tricht II, brieven 375 en 380), vindt men tekeningetjes van Hooft afgedrukt in Van Tricht II, afb. 31 t.o. p. 57e, en in Tuynman-Van der Stroom I, gedicht 142, en II, aant. 24.

46 Daarnaast zijn er aanwijzingen dat Hooft zijn Tweede en Derde rijmkladboek t.b.v. de uitgave van zijn Gedichten 1636 uit handen kan hebben gegeven, zie T-vdS II, p. 33, en addenda 50a (p. 168 onderaan), 179, 193 en 208-230 (p. 204). Dit zou dan aan Jacob van der Burgh zijn geweest, de bezorger van die uitgave. Vergelijk voor het Eerste rijmkladboek T-vdS, add. 45.

47 Leendertz 1871:I, XLVI-XLIX (L-St I, XXXII-XXXV), T-vdS II: 152, sub 1, en Van der Stroom 1997:6-7.

Anna en Tesselschade Roemer Visscher

De twee zusters konden musiceren, dichten,⁴⁸ in glas snijden, kunstig borduren, sierlijk schrijven, ‘oock goet swemmen’, en schilderen en tekenen (Worp 1918:XVII, XLIV; Van

48 Niet lang geleden zijn van beiden uitgaven verschenen: De gedichten van Tesselschade Roemers. Uitgegeven en toegelicht door A. Agnes Sneller & Olga van Marion. Hilversum: Verloren, 1994, en Gedichten van Anna Roemersdochter Visscher. Inleiding en commentaar door Riet Schenkeveld-Van der Dussen & Annelies de Jeu. Amsterdam: AUP, 1999 - Amazone-reeks. Zie ook Mieke Smits-Veldt: Maria Tesselschade. Leven met talent en vriendschap. Zutphen: Walburg, 1994.

[p. 30]

Tricht 1980:185-186, 193). Hooft had hen als kinderen gekend. In januari 1608 schreef hij twee, ingetogen, gedichten voor Anna.⁴⁹ Verder weten we dat Anna in 1614 een vriendelijk briefje aan Hoofts vrouw Christina van Erp heeft geschreven (Van Tricht I, brief 74), maar een inniger contact lijkt toch eerst vanaf 1620 te zijn ontstaan, en pas sedertdien is ook de tien jaar jongere Tesselschade volop van de partij.⁵⁰ Er is geen mogelijkheid om aan te nemen dat Anna voordien met Hooft naar Muiden zou zijn gezeild om zijn toekomstige ambtswoning op zijn papier te tekenen - zij zou die trouwens waarschijnlijk beter in perspectief hebben getekend en schaduwwerking hebben aangebracht - en Tesselschade was toen in elk geval te jong. Bredero dan?

49 T-vdS, gedichten 76 en 77.

50 Zie Worp 1918:XIX, Smits-Veldt (zie noot 48), p. 33, Van Tricht I, brief 170 van maart 1621 over de ‘schoncken’-sonnetten (T-vdS, gedichten 163-164), en Van Tricht I, brief 174 van juni 1621 over de ‘Majeboom’ (T-vdS, gedichten 176-177), zie ook noot 65. Dit is overigens nog niet de zogenaamde Muiderkring: als er al zoiets als een literaire kring om Hooft bestaan heeft, dan dateert die van begin jaren dertig. Maar ook dan is er alleen sprake van gezellige zomerse samenkomsten van een aantal vrienden van de Hoofts op het Slot (L. Strengholt: ‘Over de Muiderkring [1986]’. Strengholt 1998:75-88).

Bredero

De dichter Bredero was opgeleid als schilder op het atelier van Francesco Badens (Memoriaal van Bredero 1970:99). In het eerste decennium van de eeuw waren Hooft en Bredero lid van de Amsterdamse rederijkerskamer In Liefde Bloeyende en gingen vriendschappelijk met elkaar om. Bredero brengt in 1616 zijn ‘Vrundt P.C. Hooft’ in contact met Hugo de Groot (Memoriaal, 148-149, Van Tricht I, brief 95). Net als bij Anna Roemersdr. Visscher is er bij Bredero, anders dan zijn vakmanschap, geen mogelijkheid hem als tekenaar van het Muiderslot op het latere omslag van Hoofts Tweede rijmkladboek te zien en bovendien zou ook hij het Slot dan beter hebben getekend. Overigens zou het wel mooi zijn als er een dwingende reden zou zijn om Bredero als tekenaar aan te merken, want dan zou het tekeningetje het enige picturale stuk van Bredero zijn dat is overgeleverd.

Christina van Erp

Tot slot moet Christina van Erp nog genoemd worden als degene die misschien toegang had tot Hoofts privé papieren. Maar er zijn geen aanwijzingen dat Hooft een bijzondere relatie tot haar had vóór zijn eerste gedicht voor haar van december 1609 (T-vdS, gedicht 99), toen zijn achttien jaar was. Zij komt eerst op het Muiderslot na het huwelijk op 23 mei 1610. Sinds februari/maart 1609 stond echter het distichon en het datering-sexperiment al op blz. 331 en het is wel erg ver gezocht te gissen dat Christina juist dàt kladvel tussen Hoofts paperassen uit zou vissen om een schets op te maken.

Omdat de authenticiteit van de schets nu wel vast is komen te staan en Hooft eind 1608 een duidelijke reden had om haar te maken, kàn zij redelijkerwijs niet op een ander jaar gedateerd worden.

Het Slot zoals Hooft het tekende, heeft er echter niet altijd zo uitgezien en heeft ook nadien, na 1608, nog allerlei ingrepen moeten ondergaan. Daarom nu over zijn ontstaan en zijn gedaanteveranderingen.