Poldernederlands

Waardoor het ABN verdwijnt

[p. 16]

2
Wie spreken Poldernederlands?

Mijn onderzoek ben ik begonnen met het aanleggen van een verzameling van opnames van spontane spraak van spreeksters van het Poldernederlands. Dat was niet zo moeilijk. Ten eerste behoort het gesproken woord op radio en tv tegenwoordig, anders dan vroeger, grotendeels tot de categorie ‘spontaan taalgebruik’ en ten tweede bleken van de vier spreeksters beneden de veertig die zich in nieuwsprogramma's, actualiteitenrubrieken en discussieprogramma's over serieuze onderwerpen op radio of tv laten horen, er gemiddeld drie Poldernederlands te spreken.

Een belangrijke bron voor de registratie van het Poldernederlands bleef het programma De Plantage. Dat is daarom zo opvallend omdat het Poldernederlands niet lijkt te passen bij de gasten die in het programma optreden. Die oefenen namelijk een artistiek of cultureel beroep uit en komen uit een milieu dat doorgaans geassocieerd wordt met abn. Het zijn toneelspelers, schrijvers, filmmakers en dergelijke. Ongeveer de helft van hen zijn - naar mijn schatting - jongere vrouwen en het zijn juist deze vrouwen die dat aparte soort Nederlands spreken. Ze zijn doorgaans zo tussen de 25 en 40 jaar oud.

Hieronder presenteer ik een kleine galerij van personen om een indruk te geven van het soort vrouwen dat zich in meer of mindere mate van het Poldernederlands bedient. Enkelen van hen heb ik inderdaad in De Plantage voor het eerst gehoord, anderen meestal via de radio. Ze zijn naar leeftijd gerangschikt, de oudste het eerst. Bij wijze van illustratie heb ik van elk een spraakfragment gekozen, dat ik alleen op de punten die voor het Poldernederlands relevant zijn, gespeld heb zoals ik het hoor; dat

[p. 17]

zijn de vetgedrukte klanken. De overige klanken zijn volgens de normale spelling weergegeven.

Ook is aangegeven wat het beroep of de opleiding van de ouders van de spreeksters is, om ze te kunnen onderverdelen in de door de sociologie gedefinieerde klassen. Ik onderscheid er maar drie: de hoge middenklasse (hmk), dat is de hoogste beroepsgroep; dan de lage middenklasse (lmk), waartoe onder anderen kleine zelfstandigen gerekend worden, en ten slotte de lage klasse (lk). Uit deze laatste klasse heb ik geen spreeksters. De afkortingen gebruik ik om de ouders van de spreeksters te classificeren. Daaruit is tegelijk af te leiden welke beroepen ik bij welke klasse reken.

Femke	43 jaar, geboren in Boekelo (Overijssel); heeft vanaf haar dertiende jaar in Utrecht gewoond; heeft daar ook gestudeerd; daarna in Eindhoven gewoond, nu in Amsterdam; (gepromoveerd) universitair docent. Beroep vader predikant, moeder kantoorfunctie en werk als kleine zelfstandige (hmk). Gehoord in Bonnefooi (ikon), 8-10-1993: [Als je d'r grammaticaal naar kaaikt zeg maar; je kunt gewoon zeggen de vrouwefiguur is de ik-figuur in 't lied. De vraauw is vaker ik dan jaaj en baaina nooit zaaj, hè. De man is meestal hij en heel af en toe jaaj.]
Marijke	40 jaar, geboren in Leidschendam; heeft gewoond in Den Bosch en gestudeerd in Wageningen; woont nu in Amsterdam; landbouwkundig ingenieur; lid Tweede-Kamerfractie Groen Links. Beroep vader rechter, moeder lerares scheikunde (hmk). Gehoord in het Radio-1-Journaal, 16-12-1997: [En wat natuurlijk heel belangraaik is, is dat we weer eens met onze neuzen op de faaiten gedrukt zijn, namelijk dat waai hier dieren houden op een manier en in een massalitaait die aaigelijk met een leven voor de dieren niks te maken heeft.]

[p. 18]

Liesbeth	40 jaar, geboren in Schaesberg; heeft onder andere gewoond in Utrecht en Groningen, woont nu weer in Utrecht; gepromoveerd; hoogleraar. Beroep vader arts, beroep moeder lerares (hmk). Gehoord in het tv-programma Het Blauwe Licht 15-4-1998: [Schamen gaat volgens maai in dit programma, waar je veel van dit soort schaamtefragmenten kraaigt, gaat over een conflict tussen de ene groep waar je baai hoort, jefamilie, en de andere groep waar je baai hoort, je vrienden en vriendinnen.]
Dieneke	40 jaar, geboren in Maarsbergen; heeft gewoond in Groningen en Diemen; woont nu in Utrecht; gepromoveerd historica. Ouders hebben universitaire studie gedaan (hmk). Gehoord in ovt (Onvoltooid Verleden Tijd, vpro-radio), 19-4-1998: [Op 't moment dat de werktaaide een beetje beschaafder waren, zoals dat heette, was er natuurlijk ook iets meer taaid om samen gezellighaaid te beleven.]
Stella	35 jaar, geboren in Groningen; woont al 17 jaar in Amsterdam; grafisch ontwerpster. Beroep vader hoogleraar, moeder arts (hmk). Gehoord in De Plantage, 16-11-1997: [Drie oplaaidingen in de authof dus ook in een soort authoek van Utrecht voor maai althans, voor m'n gevoel; 't zijn alle drie oplaaidingen die als centraal begrip communicatie hebben.]
Karin	35 jaar, geboren in Utrecht; studeerde algemene literatuurwetenschap; schrijfster (o.a. Libris-nominatie) en lerares Nederlands. Klasse ouders: lmk Gehoord in De Plantage, 30-11-1997:

[p. 19]

	[‘Mag 't ietsje meer zaain’ en ‘Kroegverhalen’. En wat maai, wat maai stoorde was, ja, een zekere aaubollighaaid in, ja, in woordkeuze, hier en daar, niet altijd overal maar wel heel storend voor maai.]
Mirjam	35 jaar, geboren in Amsterdam, maar op haar tweede jaar daar weg gegaan. Heeft (tot haar dertiende jaar) gewoond in Suriname en Kenia. Daarna in Bilthoven, Deventer en Groningen (daar gedurende 7 jaar). Woont sedert 8 jaar in Amsterdam; journaliste. Beroep vader arts, moeder docente (hmk). Gehoord in Forum, Radio 1, 23-11-1997: [Als het inderdaad een kunstenaar is dan moet haai eerst die blaauwe vlakken maken en dan zijn aaigen blaauwe vlakken kapot snaaien.]
Margreet	34 jaar, geboren in Den Haag maar kindertijd en jeugd doorgebracht in Veenendaal en Nijkerk; daar ook scholen bezocht; rechten gestudeerd in Utrecht; verslaggeefster. Opleiding vader hbo (Hogere Zeevaartschool, belangrijke functie), moeder geen beroep (hmk). Gehoord in het Radio-1-Journaal, 23-7-1998: [Haai wil wel kwaait hoe een en ander in zen werk is gegaan. De faaut ligt aaigelijk baai de sfor-troepen. Die broers zaain opgepakt in hun haus.]
Suzanne	33 jaar, geboren in Zandvoort; heeft gewoond in Eindhoven en Utrecht; studeerde journalistiek in Utrecht; woont nu in Hilversum; presentatrice. Beroep vader burgemeester, beroep moeder internationaal secretaresse (hmk). Gehoord in het Radio-1-Journaal, voorjaar 1998: [Is dit nou 't aainde van een taaidperk of is dat taaidperk aaigenlijk al voorbaai?]

[p. 20]

Margreet	32 jaar, geboren in Zwolle; heeft gewoond in Bilthoven, rechten gestudeerd in Amsterdam; juriste. klasse ouders: hmk Gehoord in Vroege Vogels, 26-7-1998: [...aan de tillefoon nu Mathieu Kaauters namens de vogelwacht Limburg een van de organisaties die d'r voor vecht dat die oehoe-biotoop behaauden blaaift.]
Mirjam	28 jaar, geboren in Alphen aan den Rijn; heeft daar altijd gewoond en woont er nog; afgestudeerd neerlandica (Leiden); presentatrice Langs de Lijn (Radio 1). Beroep vader filiaalhouder bank, beroep moeder salarisadministratrice (hmk). Gehoord in Met het oog op morgen, 6-8-1998: [de Volkskrant oupent met de beaaindiging van de samenwerking van Irak met 't vn-inspectieteam...'t Land aaist dat de invloed van Amerika op 't inspectieteam drastisch wordt verminderd.]
Sharon	27 jaar, geboren in Groningen; daar rechtenstudie, in Enschede bestuurskunde, niet voltooid; woont nu in Enschede; politica. Beroep vader eigenaar van klein bedrijf, moeder geen beroep (lmk). Gehoord op vpro-radio, 27-4-1998: [Ik denk dat als je kaaikt naar wat daar geschetst wordt dat het heil belangraaik is dat je daar ouk overeinstemming ouver hebt.]
Olga	26 jaar, geboren in Haarlem; heeft in Rotterdam gewoond, woont nu 8 jaar in Amsterdam; gepromoveerd historica. Beroep vader leraar Nederlands, moeder ook leraar; beiden academisch gevormd (hmk). Gehoord in ovt, 20-4-1997: ['t Had gewoon te maken met het faait dat je mensen niet

[p. 21]

	moest verwaarlozen; dat was aaigenlijk 't belangraaikste; ze moesten beizig blaaiven.]
Trijntje	25 jaar, geboren in Amsterdam; heeft daar altijd gewoond en schoolgegaan; popzangeres. Beroep vader schrijver, directeur, enzovoort, beroep moeder violiste (hmk). Gehoord op Nederland 1, 4-5-1997: [Ik heb daar heel veel affinitaait mee; d'r is voor maai nooit een vierde maai aan ons voorbaai gegaan dat we daar niet bewust mee bezig waren.]

Het zal de lezer misschien opgevallen zijn dat er in de weergegeven spraakfragmenten inconsequenties lijken te zitten: soms wordt een ei wel aai, soms weer niet. Voor oo wordt soms ou gezegd, maar ook oo, en de ou wordt als aau uitgesproken. En dikwijls betreft het nog hetzelfde woord ook. Dat inconsequente is niet mijn fout: zo is er gesproken. Het kan verband houden met de nadruk die een woord krijgt; het kan ook een aanwijzing zijn dat het Poldernederlands nog niet zijn vaste normen heeft, maar zoekende is.

Wat de sociale klasse betreft, valt op dat van deze veertien vrouwen er twaalf afkomstig zijn uit de hoge middenklasse, die van de hoogste beroepsgroep, dat wil zeggen uit een milieu waarvan we veilig kunnen aannemen dat er abn gesproken werd. Dat geldt ook voor de dochters van mijn collega's, die niet in dit rijtje staan. Dat zijn twintigers en dertigers, hun ouders zijn academici en ik heb vastgesteld dat die abn spreken, maar de dochters spreken Poldernederlands (zie ook de bijlagen 2 en 3). Sommigen van de spreeksters wezen me erop dat hun ouders, die zelf uit een lagere klasse afkomstig waren, zich hebben opgewerkt en daarom ook veel zorg besteedden aan het cultiveren van hun abn-uitspraak. Dat blijken hun dochters niet meer nodig te vinden.

Hoezeer het Poldernederlands vooral bij de ouderen, de dertigers en veertigers een vrouwenaangelegenheid is, merk je pas als je probeert om bij de oudste vrouwen uit mijn ‘collectie’ een man

[p. 22]

te vinden met vergelijkbare achtergrond en bezigheden, die ook zo praat. Bijvoorbeeld een politicus van rond de veertig, of een filosoof, een gepromoveerd historicus, een universitair docent, een hoogleraar, enzovoort. Het is mij niet gelukt.

Toen het mij begon op te vallen dat juist steeds meer (ontwikkelde) vrouwen een niet-standaardtalige klinker als de aai begonnen te praktiseren, was dat al gesignaleerd door Siemon Reker (zie het vorige hoofdstuk). Dat is één. Het simpele feit dát het ons beiden, onafhankelijk van elkaar, opviel, bewijst ook al dat het behoorlijk uitzonderlijk is. Het fenomeen dat ons opviel, was in feite een afwijking van het abn of het Standaardnederlands bij vrouwen. Als we bij mannen die toenemende aai-uitspraak hadden geconstateerd, zouden we dat beschouwd hebben als iets wat te verwachten was en er waarschijnlijk geen melding van gemaakt hebben. Maar dat het bij vrouwen gebeurt, is iets totaal nieuws.

De beste manier om het verschil tussen mannen- en vrouwenspraak waar te nemen is te luisteren naar programma's waaraan zowel mannen als vrouwen meewerken, in dezelfde hoedanigheid, hetzij als presentator hetzij als geïnterviewde. Op een zeker moment dringt het zich vanzelf aan de luisteraar op: er zijn meer vrouwen die Poldernederlands spreken dan vergelijkbare mannen en vrouwen doen het ook meer. Dat geldt nu al voor Nederlands op alle niveaus. Geschikte programma's voor zo'n luistertest zijn: Langs de Lijn, het Radio-1-Journaal; het weerpraatje van Meteoconsult te Wageningen, de fileberichten van de Politieverkeerscentrale te Driebergen (maar dit laatste is voltooid verleden tijd) en alle mogelijke actualiteiten- en discussieprogramma's, zoals Dingen die gebeuren (van de kro) en Rood gloeiend (van de vara). Vergelijk ook de spraak van vrouwen en mannen bij de commerciële tv-zenders. En luister naar de Nederlandstalige jongelui van The Music Factory. Ook in reclameboodschappen met een man en een vrouw, spreekt zij vaak Poldernederlands, híj zelden of nooit, en zeker niet omgekeerd. De nieuwe programmering van de omroepen, vooral die van de commerciële tv-zenders, vormt een garantie dat het gehalte Poldernederlands in het

[p. 23]

nieuwe seizoen nog aanzienlijk zal toenemen. Wie even de tijd neemt voor bijvoorbeeld het Veronica-tv-programma Tatum en Jennifer, op zaterdag om 19-55 (prime time!), dat gepresenteerd wordt door twee ‘brutale meiden’, zal dat zelf kunnen vaststellen.

Waar ik dit verschil in taalgebruik tussen mannen en vrouwen trouwens niet heb kunnen vaststellen, is bij het nos-Radionieuws, dat de hele dag wordt uitgezonden, telkens op het hele en halve uur; de oorzaak is dat er geen Poldernederlands te horen is. Ook in het nos-Journaal op de tv hoorde ik het niet, maar ik heb de indruk dat daar sinds kort een soepeler toelatingsbeleid gevoerd wordt.

Er zijn voor de opvallende vrouw-mantegenstelling ook bewijzen dichter bij huis te vinden. Een collega-taalkundige die zich beroepshalve met spraakklanken bezighoudt, heeft een dochter en een zoon, beiden twintigers. Die jongen praat gewoon abn of Standaardnederlands, net als zijn ouders. Maar de dochter, die huisarts is, die ‘poldert’⁵ bij het leven, zoals mijn collega moest toegeven toen ik haar voor het eerst van het fenomeen Poldernederlands vertelde. ‘Ze praat inderdaad precies zoals je beschrijft, en verbeteren helpt niet, want het interesseert haar niet.’

Een andere collega heeft een dochter en twee zoons, en hij constateert precies hetzelfde: de dochter spreekt Poldernederlands en die zoons praten gewoon (zie bijlage 2, brief van de vader).

Een soortgelijk verhaal deed weer een andere collega, die er nog aan kon toevoegen dat zijn dochter en haar vriendinnen het Poldernederlands welbewust hanteren en het naar verkiezing ook kunnen nalaten. Ze stoeien er een beetje mee, tot ergernis van pa en ma (bijlage 3, brief van de vader).

Ten slotte citeer ik uit een brief van een voortreffelijk taalwaarnemer, die mij schrijft: ‘Mijn eigen dochter van 32 jaar, lerares aardrijkskunde en vakdidactica aan de Hogeschool Midden-Nederland, praat verdorie ook zo! Ik kan dat nu beter plaatsen en zie af van mijn voornemen om daar toch iets over te zeggen.’

De tegenstelling ouders-dochter(s) wordt ook aardig geïllustreerd door Trijntje Oosterhuis, die in het interview in Het Pa-

5 Ik heb voor het gemak een nieuw werkwoord in het leven geroepen: polderen, dat betekent ‘Poldernederlands spreken’. Voorbeeld: ‘Heb je 't gehoord, zij poldert ook al.’

[p. 24]

rool constateert dat haar vader zelf zo beschaafd spreekt.

De tegenstelling tussen de spraak van de spreeksters van het Poldernederlands en die van andere categorieën sprekers is eigenlijk heel bijzonder en uniek. Het is bijvoorbeeld nog nooit eerder voorgekomen - voor zover onze kennis reikt dan - dat broers en zusters zo opvallend anders spreken. Ook het grote verschil tussen ouders en dochters is opmerkelijk. Verder blijkt het Poldernederlands een variëteit van het Nederlands te zijn die niet aan een bepaalde plaats of streek gebonden is. Het heeft geen bepaalde geografische herkomst, maar is voornamelijk maatschappelijk geconditioneerd.