Middelnederlandsche spraakkunst. Syntaxis
(1889)–F.A. Stoett–
Auteursrecht onbekend
[pagina 232]
| |||||||||
Conjunctief in den bijzinGa naar voetnoot1§ 332.De opt.-conj. komt voor in bijzinnen afhangende van een hoofdzin met een begrip: - I. wenschelijk, behoorlijk zijn of -achten. || Hem dochte sijn nuttelijc, recht ende wet, dat Gregorius ware ontset. Hets soete ende eerlijc recht, dat een sterve up sijn recht. Oec es seerre te prisene dat, alse een man vloyt inden scat, dat hi gebare ende wachte alse diere niet up en achte. Het en betaemt niet der cronen datti den scalken te lichte ghelove. Ic hebbe liever dat men mi prise dan ic u sloeghe met scampe. Wi willen ende ons langhter na, dat die tijt come ende ga. - II. gebieden, verzoeken, bevelen, raden, verbieden en dergelijke. || Maer die coninc bat den vader, dat hi die dochter ghave den sone. Doe geboet hi altehant, dat menne liete in sine stede. Dat die inghel an Joseph sprac, dat hi trocke dor die wostine, ende name tkint entie moeder sine. Doe criërde Torec menechvout, datmen name spise ende goet. Ende alse hi staerf, wildi wilcuren datmenne groeve buten duren. Want duvelen hem anedreven, dat hi anevinge doude leven. Ons allen radic al ghemene, dat hem elc gheve sijn herte. God verboot mi also, dat ic no dronke no ate. - III. veroorloven, toestaan. || Hi gaf orlof, dat tfolc onder hem voere bedevaerd te Jherusalem. Hi doget, datmenne te halse ride. Ende omdat si niet willen gehingen, datmen meer besage daernare. - IV. bewerken, streven naar, zorgen voor, trachten, enz. || Elc poghe dat hi gewinne met soeten worden sine minne. Hi begonste hem te pijnne dus, dat hi den vader verdreve ende hi selve coninc bleve. Ende Engistus wan, dat hi hem gave alse breet steden veste te makene met vreden, alse eene rieme mochte begaen. Hoe hi dat mochte gewerken, dat zijn vrouwe ghinge ter kerken. Die sinen pays wille bejaghen met desen dieren, sie dat hi hem houde vrede. Mine roect wiere omme belge. - V. vreezen. || Hi sorgde ende hadde vaer, dattie Gods sone ware. Here alsus ontsie ic mi dat u ghevalle ende ghescie. Die voglen hebben vrucht, dat mense vanghe. Hi hadde sorghe groot dattie dochter up hem wrake haer kint. Doe hadde hi anxt, oftet quame voer den keiser van Romen. | |||||||||
[pagina 233]
| |||||||||
- VI. verhinderen, beletten, op zijn hoede zijn, etc. || Die heltene biden voete daer als of hi hem wilde hebben benomen, dat hi niet eerst voort ware comen. Op dat hi hem wacht eere sake, dat hi nemmermeer vrou en genake. Ende hijs hem niet en mochte hoeden, hine verlore lijf ende ere. | |||||||||
§ 333.De indicatief wordt in de § 332 genoemde gevallen aangetroffen: - I. wanneer het in den subjectzin vermelde als een feit wordt voorgesteld, de bijzin niet het doel maar het resultaat of het gevolg der handeling aanwijst. || Hierbi so waest trecht, dattem overquam tgevecht. Aldus so ordineret God, dat Vaspasiaen cortelike keyser ward van erdrike. Hi gedogede, dat menne bant ende menne also gaf den vianden. Hi doet dat die mesquame tegaet. Hi dochte, dat niet goet was, dat hi seide. Ons en rouct wie u gaet ane. Die kelderwaerder hadde vaer, dat den broederen niet was bleven. Hi vreest dat hi comen mach te spade. Daer wachte hem Thobias, dat hi van der heidine spise niet ne at. - b) wanneer het rijm er toe dwingt. || Want ic en begheer niet, dats den lesere iet verdriet. Al daer badene die prophete dat hi met hem at; ooc seide hi hem mede al dat, enz. Die hem apoplexie ontsiet, ic rade dat hi deser pliet. Josaphat heet dat mer omme ghaet (: quaet). Verbiedet dat men niet en strijt eer gy wederkomen zijt. Maer wie so steken beseft, sie dat hi zeduare spaert, want et trecse ter herten waert.
Opm. Soms komen een indic. in 't rijm naast een conjunctief buiten rijmdwang naast elkander voor. || Dan eist recht dattem elc ontgort, ende indie covele gha vort, ende late sijn vel bliven dan. Die vader ontboot doe hare, alsi quame slapen dare, dat soe taste ende besiet. Voor deze afwisseling in proza zie Tijdschr. XXXII, 72. | |||||||||
§ 334.Verder kan de conjunctivus voorkomen in finale, hypothetische, conditioneele, consecutieve en concessieve bijzinnen. || Ende dese lucerne sal Aaron ordineren ende sine kindere, dat si lichten moge tote der morghenstonden vore den Here. Magerlike gaf men hem broot, dat hi van hongre niet bleve doot. Hi sal hulpen der maget rike dat si hare ere behoude. Ende soe viel Angustus te voeten ofte soe iet mochte ghesoeten. Waert dat yement vuel gelts sculdich ware ende hij niet en hadde mede te betalen. Groet volc, dien hi hadde genomen tleven, haddi gelevet ene stonde. Een man was in Jherusalem, hadstune ghekent, hi hadde dit wel ghenesen. Ware dese niet onser gode | |||||||||
[pagina 234]
| |||||||||
here, dese en laghen nemmermere voer hem neder uptie erde. Hets mere wonder dan (= dan als) die hemel nederviele. Ic seit ooc in waren woorden, ne ware het ware ons te lanc. Si sullen noch tavont blide sijn, of mi gebreke mijn goede brant. Al vercrege hi al die werelt, begeeft hi Gode, soe en heeft hi niet. Niemen wese dan so sot, dat hi dat houde over spot. Die doget is overal so trage, men vonde cume die daerwaert sage. Hoe langhe het sta, emmer verdervet.
Opm. I. In de conditioneele bijzinnen wordt het praesentiaal-imperf. (plusquamperf.) gebruikt ter aanduiding van het onwaarschijnlijke der voorwaarde en der hiervan afhangende omstandigheid. || Vondemen prencen ende baroene, alsmen hier voermaels plach te doene, die kerke en dade niet sulc geclach. Haddic een sweert, ic sloghe di mere. Hadde dit een waer prophete gewesen, mine hant ware worden lam. Plagemens, het soude der werelt vromen. Wat holpt ontsaect? Wil men aanduiden, dat de voorwaarde vervuld wordt, dan bezigt men den indicatief praes. || Het sate wale, dat ghi sendet in allen lande. Zie Engels § 58; Vondel's Taal § 183. | |||||||||
§ 335.Wordt het in den bijzin vermelde als een feit voorgesteld, dan wordt de indicatief gebezigd; vooral na neware, maer (indien niet). || Coemt dit onder die liede, het sal ghescien dat nie ghesciede. Aldus eest bi den cnecht, als hi gewint heerscaps recht. Egypten hadde gesijn verloren, en waer dat hire af was behoeder. Sine waren also niet ontvaren maer dat se sciet die donkere nacht. Wat mochte zijns gheweerden maer dat (tenzij) God zijns nam hoede. Ende tot deser dachvaert en can niemant comen ten sy dat hy die twee eerste overtreden heeft. Welludende ist ende ghevet clanc, opdat met copre es ghemanc. Dit moet wesen, wire om sterft oft sal genesen. Nu es giericheit so verwoet, dat elc settet sinen moet ons al te hebbene allene. Hi hadde den rouwe so dore groot, dat hi wel na was bleven doot. Al was hi vleescelike niet daer, geestelike gebrac hire niet. | |||||||||
§ 336.Ook ter wille van het rijm kan hier de indicatief voorkomen. || In bem niet ter werelt ghesent, datmen mi bi miraclen kent. Vliet henen dat es mijn raet, dat iu dat gerechte niet en verslaet. Ten selven evele es goet sijn vel, op datmer mede inwinde den voet, ende men die vleeschside inwaert doet. Ende (men den wijn) so perst ende so bint dat hi te beter scine (:), ende menne meer te drinken mint (:). | |||||||||
[pagina 235]
| |||||||||
wordt in den mond gelegd’ (Engels §54). || Hi brake die vier, seiden die dwase, dat hi tSaterdages ghenase. In slape hem die ingel hiet, dat hise name na die wet, want soe ware al ombesmet. Si swoeren Gode trouwe ende hulde; diet brake, daer ne ware ghene onsculde anders danne hiere om bleve doot. In elk ander geval wordt natuurlijk de indicatief gebruikt.
Opm. Ook kan in den hoofdzin de indic. staan, terwijl in den bijzin de conjunctief wordt aangetroffen. || Vernaemt Gheraert sijn oem, soe sal hi comen met groter cracht. | |||||||||
§ 338.In het gebruik der tijden van hoofd- en bijzin heerscht geen overeenstemming in de volgende gevallen:
| |||||||||
[pagina 236]
| |||||||||
§ 339.Omschreven wordt de conjunctief door middel van het ww. sullen. || Hi en woude ooc niet, sonder waen, dat yemant mit hem soude gaen. Soe hadde liever hi ware doot, dan si den ridder soude vergeten. Ane Gode sette hi sine gebede; dat hi hem wisen soude tgewat. Ende geboot die man, dat si hem also souden cleeden. Doe so beval die keyser datmen soude nemen eenen molensteen. Hi ontsach hem dat daer naer comen soude ons heren wrake. Of door moeten. - || Bidt Gode, dat hijt di moete vergeven. Dat ghy den duyvel niet moetet gehengen, dat hy my te dier scanden moet (§ 287 opm. I) brengen. God geve dat siere na leven moeten. Geeft mi hulpe dat ic vinden moete wort scone. Of door moghen. || Die ontsach hem in sijn gedochte, dat iemene jegen hem zweren mochte. Dus haddi alle weghe duchte, dat hem Jason verdriven mucht. So moeti mi, here, geonnen, dat ic volmaken moghe mijn ghedichte. | |||||||||
§ 340.In temporale bijzinnen, ingeleid door eer (dat), voordat, teerst(en) dat, alse saen alse, alse, tote (dat), tes, so lange dat, die wile, enz. staat de conjunctief als men de in de toekomst liggende omstandigheid als onzeker wil voorstellen. || Eer haer die sonne int donker kere. Niemene en segt van desen visione tote dire wilen dat des menschen sone siGa naar voetnoot1 op herstaen. Teersten dat hi ware doot. Datmen liete dit metsen staen tes die tijt ware al vergaen. Ende sijn raet ende sijn gebot datmen den keyser tsine gheve ende God tsine, die wile men leve. Dijn moeder, die di suver maect ende rene alsmen di in die vonte dwa. Tote dien stonden dat ic genase. Daer wouden sy haer leven leden totdat die lentijn quame. In dezen laatsten zin wordt de conjunctief gebezigd met de bet. van het futurum; zie Engels § 46 B; Beitr. 47, 323 en vgl. || Wi selen in heidinesse varen, daer men van ons nemmermere en verneme. Wordt de in de toekomst liggende omstandigheid als een feit voorgesteld, dan bezigde men den indicatief. || Doe bleef hi doot daer in Caldee eer dat Thare starf sijn vader. Ende ten eersten dat Adam waect, hiet hise Virago bi namen. Tote des Woensdages hi lach test (totdat het) avont was. Dan moeten voeden sine jonghen ende broeden onthier ende hi verjoghet ghinder. Dat ne mach niet sijn also lange alse levet die Here mijn. Vgl. Wil- | |||||||||
[pagina 237]
| |||||||||
manns III § 137; Gramm. Hist. § 447; Sn. de Vogel § 234; PBB. XLVII 325 vlgg. | |||||||||
§ 341.Verder staat de conjunctief in bijzinnen, wier inhoud als onzeker of mogelijk wordt voorgesteld, afhangende van een hoofdzin met het begrip. - I. meenen, denken, gelooven, zeggen, beweren, oordeelen, verzekeren, belijden (verba sentiendi et dicendi). || Entie Romeyne hadden waen, dat al there ware ontdaen. Ende pensde doe in haren sinne, dat lachter ware dat sine hilde. Ende hi warts in inne, dat hi bet viele int gebede dan hi vloe. Maer si begonden hem verwiten, dat hi een incomelinc ware. Doe pensde die coninc, dat daer ware stelen goet. Dies Lucifer begiede, dat waer sine maisniede. Ende bekende, dat hi der cronen werdich ware. - II. vernemen, weten, bemerken, hooren, zien, zeggen, mededeelen. || Doe verstonden sine jongren, dat hi ware Helyas. Maer gheene herte en can verstaen te vullen wat God si (:). Tytus spiet, merct, ende wacht, waer hi best den muur bestoede. Van boven quam hem dat wort, dat sine bede ware gehort. Dat men wanen mochte ende sien, dat hi van Abrahame ware comen. Hens man seker dat hi goet blive voor dat ende van sinen live. Die brief die sprac dattet goet onder sijn bedde laghe. Die leerde daer int lant, die sot, dat tfier ware een gherecht god. Haren here si beconden, dat die mensce ware ontbonden. Mattheus scrijft voort dat Jhesus ghinge dor tcoren. Dat hi (Jezus) opverstaen ware ende opghevaeren ende sate ter rechter hant sijns vaders, dit tuucht oec die prophete David. | |||||||||
§ 342.Wil men het in den bijzin vermelde als iets stelligs, zekers, als een feit voorstellen, dan bezigde men den indicatief. || Ic peise dicwile, alsic wake, dat Lucifer, die helsche drake, heeft gestort dit quade venijn. Als ic was met u, dochte u dat, dat ic met u dranc ende at. Ende dese joncfrouwe heeft oec gesworen, dat si man ne nemet nembermeer. Dat cruce leyt ende bekent, dat alle rouwe was geënt. Alse hi hevet versien aldus, dat dat kint was so gestade. Ende togede bede gader, dat hi rechtre was ende vader. Desen Tyberius horic liën, dat hi te dien tiden ontboot menegen coninc. Zie Sn. de Vogel § 210 vlgg. | |||||||||
[pagina 238]
| |||||||||
aventuurt int vier, te bescermene de wet sine, no gedoge ooc enige pine. Sulke diet hoorden, seiden openbare, dattie stemme een donre ware(:); sulc seide, dingel sprac hem an. Ende hi hem so verstont hi, dattie vrouwe nie kint ghewan (:) ende dat hi out ware die man. | |||||||||
§ 344.De indirecte vraag staat in het Mnl. gewoonlijk in den conjunctief. || Ende hi vraechde, hoe soe ware doot. Hi vraegde of hi ware groot in den hemel, diet gheboot. Si en wiste niet waer si ghebleven waer. Dinghel seit hen dat Jhesus ware verresen daer. Zie Kern § 299. Eveneens die objectzinnen ‘waarin als 't ware in antwoord op een veronderstelde vraag een of ander feit wordt meegedeeld’ (Engels § 43). || Ende gheboet dat hine an lyoene proevede wat hi ware waert. Maer doe seid sijt hem al bloot hoeder mede ware ghedaen. Hi dede vele dinghen verstaen: hoe die helle ware gedaen. De indicatief is natuurlijk even gewoon, als ‘de rest van de vroegere parataxis, waarbij de vraag als een zelfstandige zin behandeld werd’. || Ende (hi) vraegedem twi hi riep. Besie oft vlegge heve of scaert. Segt, wat u dreef hier in dit lant. Daer in gescreven stont algader wat gesciet was moder ende vader. Doe vraghede Vaspacianus wie die man was. So wilde hi ondersoeken oft Jhesus God ende mensche was. Vgl. Diez III, 390; Sn. de Vogel § 221; Paul § 362.
Opm. Beide modi naast elkander komen ook voor, zoowel in proza als in poëzie (Engels § 43 opm.; Bouman, 69), evenals de omschrijving met sullen. || Doe vraechdi der joncfrouwen saen wat lone hi soude nu ontfaen. | |||||||||
§ 345.Na een hoofdzin met het werkw. twijfelen of een dergelijk begrip stond in den bijzin de conjunctief. Ook de indicatief komt voor, doch meestal in 't rijm. Vgl. Sn. de Vogel § 215. || Sine jongers, die twijfelhede hadden oft dat Cristus ware. Hem twifelde waer hi gevloen ware. - Nu twivelt meneghen man hier af, wie hem daer antwoorde gaf. Ic en twyvel niet ten was een enghel.
Opm. De met sullen omschreven tijd heeft de beteekenis van een futurum. || Twivel was daer menichfoude, wie dien seghe hebben soude. | |||||||||
[pagina 239]
| |||||||||
es geen herte, diet bevinde noch tonge so heilech diet ontbinde. Doe vrageden si wie hi ware, die hem anelaghe so sware. Daer alle doget uut begonde, die men versta ofte sie. Hoort wes die kerke u vermoene. Ende dan souden si harde node een mate man nootdruft gheven, die over hem songhe ende lase ende Gode diende. - En es niemene onder den dach, diet oit vresceliker staen sach dan het staet nu ter stede. Al dat hi siet dat dinct hem quaet. Wat es datmen soeter vint dan gheperste beerkine. Vgl. Stroph. Ged. 235; Paul § 358; voor het Ofr. Diez III, 375.
Opm. Een enkele maal wordt de conjunctief in een relatieven zin aangetroffen, die afhangt van een bijzin in den conjunctief. || Daer seidi al openbare, dat hi dat selve ware, daer die prophetie af sprake. | |||||||||
§ 347.Na een superlativus komt in relatieve zinnen meermalen de conjunctief voor. || Die scoenste, die in de werelt ware. tFierste volck dat wesen moghe. Ende dat het was die stercste mede, die daer yewer stonde in tlant. Gewoner echter is de indicatief. Zie Engels § 50-51; Vondel's Taal § 182 opm. 2; Wilmanns III § 133; Diez III, 376; Sn. de Vogel § 230. | |||||||||
§ 348.Ook in bijw. zinnen van vergelijking komt de conjunctief voor; we hebben hier te doen met een ellips. || Ic minse of soe mijn zuster ware. = Ic minse (zooals ik zou doen) of (indien) soe mijn zuster ware. Vgl. verder: Maer si hebben in hare manieren ghelijc oft ware bloet. Doe liet hi of hi ware gram. Hi gebaerde als oft hijt verstoede niet. Rechts alst ware een sinloes man, sach hi gheenen lieden an. Hi begonste also gebaren of hem die geest soude ontfaren. Daer viel hi neder of hi ware steendoot. Daer mocht men vrouwen sien gebaren alsof si mannen hadden ghewesen (= waren). Hi verscoot al hadt ghezijn (ware het) van coude groot. Zie Ndl. Wdb. X, 71; Wilmanns III § 139; Kern § 322.
Opm. I. Navolging van deze constructie of rijmdwang verklaart de conjunctief
na als en gelijc (= zooals) in: Dat meent, gelijc als een aren vloghe (:) boven allen voglen hoghe. Petrocilinum is heet ende droghe, als ons
Phatearius toghe. Ghelijc dat men ghescreven sie (:). |
|