Limburgs boekjuweel. Cultureel erfgoed in Limburgse bibliotheken

[p. 140]

Deze fraaie zestiende-eeuwse boekband in de Stadsbibliotheek Maastricht bevat een verzameling verschillende publicaties, waaronder het tot nu toe enig bekende exemplaar van de oudste uitgave van een keuze uit de Adagia van Erasmus, vergezeld van een Nederlandse vertaling van de gekozen spreekwoorden.

[p. 141]

Maastrichts unicum:
Adagia van Erasmus, Latijn-Nederlands

Het enige exemplaar van de oudste Latijns-Nederlandse editie (Leuven 1534) van een selectie uit de Adagia, de spreekwoordenverzameling van Desiderius Erasmus (1469-1536), bevindt zich in de Stadsbibliotheek Maastricht. De Neerlandica drs. Aletta Schmidt, lange jaren verbonden aan deze instelling, heeft dat indertijd aan het licht gebracht.

Dit leerboek van de grote humanist uit Rotterdam -waarvan de vertaler niet bekend is- maakt deel uit van een convoluut, een verzamelband waarin -om kosten te sparen- verschillende werken gezamenlijk zijn ingebonden. Hier gaat het om zes uitgaven uit de periode 1520-1545, waaronder een editie van verhalen uit de Decamerone van Giovanni Boccacio en een door Philippe de Commines geschreven geschiedenis over koning Lodewijk XI van Frankrijk en Karel de Stoute, hertog van Bourgondië.

Dit zeldzame boekje uit de tijd van het Humanisme ontleent een deel van zijn charme aan de bijzondere, goed geconserveerde lederen band, waarvan de rug van vijf ribben is voorzien, en waarvan de platten zijn versierd met een stralende, in reliëf gestempelde, allegorische afbeelding. Binnen een rechthoekig paneel prijkt een vrouwenfiguur met de handen over de borst gekruist, voorzien van de tekst: Fides (geloof). Zij tuurt naar een kruis in de wolken en de woorden Meritum Christi (verdienste van Christus). Boven de linkerschouder van de vrouw staat: Spes (hoop); naast haar rechter voet: Charitas (liefde). Onder het kruis een vers uit Psalm 70, ‘Op U, Heer, hoop ik, verlaat mij in eeuwigheid niet. U bevrijdt mij in rechtvaardigheid’; en een randschrift, op de vier hoeken door een bloempje onderbroken, citeert uit psalm 90: ‘Op U hoop ik, verlos mij, etc’. Linksonder heeft de binder zijn handelsmerk ingestempeld: een kruis tussen de letters I en B: I (†) B. De initialen I.B. staan voor de Leuvense binder I(J)acob Bathen. Of dit dezelfde Jacob Bathen is die van 1552-1554 als eerste drukker in Maastricht werkzaam was is niet zeker, maar lijkt zeer waarschijnlijk.

In De kunst der oude boekbinders (1921) van A. Hulshof en J. Schretlen is dit type band uitvoerig beschreven: het zou in Frankrijk -wellicht in Lyon- kunnen zijn ontstaan, of van Vlaamse oorsprong zijn^1.. Er zijn enkele banden van dit type bekend met reliëfpanelen waarop vermeld staat ‘M.C.R. 1534’. Dat zou kunnen duiden op vervaardiging in het Sint-Martinus- en Gregorius-klooster in Leuven. MCR zou dan betekenen Monasterium Canonicorum Regularum, klooster van de reguliere kanunniken. Ornament en medaillon op de achterzijde doen -qua uitvoering- ‘verslapt’ Italiaans aan. De Leuvense binder zou zich echter ook van een Franse plaatstempel bediend kunnen hebben.

1. A. Hulshof en M.J. Schretlen, De kunst der oude boekbinders: XVde en XVIde eeuwsche boekbanden in de Utrechtsche Universiteitsbibliotheek, Utrecht 1921.

[p. 142]

Erasmus heeft in zijn Adagia vele duizenden Latijnse uitdrukkingen, spreekwoorden en zinswendingen verzameld, en die rijkelijk van commentaar voorzien. Het boekje in de Stadsbibliotheek is getiteld Communium adagiorum e chiliadibus Erasmi selectorum aliquot centuriae in puerorum usum cum vernacula interpretation..., dat is letterlijk: ‘Enkele honderdtallen van de gangbare spreekwoorden die uit de duizendtallen van Erasmus geselecteerd zijn, tot gebruik van de jeugd, met een vertaling in de volkstaal’.

Het boekje is dus expliciet voor de jeugd samengesteld. Vergelijking van de Latijnse spreekwoorden uit klassieke bron met de toegevoegde Nederlandse vertaling hielp de leerlingen in de laagste klassen van de Latijnse School -die geacht werden ook Latijn te leren spreken!- zich correct uit te drukken. Daarom werden Erasmus' spreekwoorden, mèt vertaling, vaak op school gebruikt om Latijn te leren. Er werd dan een selectie uit Erasmus' duizenden voorbeelden gemaakt (ook om de kosten te drukken), en zijn geleerde commentaren werden meestal achterwege gelaten. Het boekje in de Stadsbibliotheek is het vroegste voorbeeld hiervan.

Enige voorbeelden komen ons ook nu nog bekend voor: ‘gheen huijsken zonder sin cruijsken’ en ‘water inde see draghen’. Wat moeilijker zijn: ‘een vat geeft uvt soot in heeft’. Met andere woorden: er kan slechts uit komen wat er in zit. ‘Ic sou er om doer een vier gaen’, oftewel: daarvoor zou ik door het vuur gaan. ‘Wel voergaen doet wel volghen’, of: goed voorbeeld doet goed volgen. Curieus zijn zinswendingen als ‘fictilis homo’, dat wil zeggen ‘een teer menneken’ en -met een sneer naar de Grieken- ‘ad calendas graecas’, hetgeen in het spraakgebruik betekende: ‘nimmermeer’ of ‘tot Sint Juttemis’. Onder ‘pedarius senator’ wordt verstaan ‘een volgher’, iemand die weinig oorspronkelijk is en zijn superieur klakkeloos achterna loopt.

Erasmus kon als schrijver, vertaler en bewerker op een geweldige productie bogen. Over de verzaking van de wereld, het Boek van de Anti-barbaren, Over de wijze van preken, zijn geschriften tegen Luther en zijn imposante correspondentie zouden het later in populariteit nimmer halen bij Erasmus' veelvuldig herdrukte Moriae Encomium, de speelse en vaak sarcastische Lof der Zotheid (uitgegeven door Giles Gourmont, Parijs, 1511). De titel bevat een woordspeling op de naam van Erasmus' jongere vriend Thomas More, die in het Grieks ‘Moros’, dat is: dwaasheid, kon betekenen. De godin der dwaasheid spotte en klaagde mistoestanden aan: ‘Fortuna is de dwazen welgezind’; ‘de dwaasheid spreekt de waarheid, maar zij heeft een zwak geheugen!’.

Terwijl een deel van Europa zich in het strijdgewoel stortte, werkte Erasmus aan een verhandeling over de spreuk uit zijn Adagia: ‘Dulce bellis inexertis’: ‘de oorlog is zoet voor wie haar niet kennen’. Oorlogen maakten de zieke Erasmus opstandig en verdrietig. In een brief aan de abt Antonius

[p. 143]

van Sint-Omaars schreef hij: ‘Wij zijn opgesloten door de pest, worden door rovers belaagd en we drinken slechte wijn! Maar wij zijn de overwinnaars!’

De controversiële, veelzijdige en avontuurlijke humanist blijft ook in onze dagen interessant genoeg. Neem bijvoorbeeld de toneelcreatie van Henk van Ulsen in Wat wil die Rotterdammer?, een dramatische act waarin hij Erasmus tot leven wekte.

Maastricht, Centre Céramique / Stadsbibliotheek SB 6001 E 18

Desiderius Erasmus, Communium adagiorum e chiliadibus Erasmi selectorum aliquot centuriae in puerorum usum cum vernacula interpretatione..., Leuven 1534. [opgenomen in een verzamelband]