Limburgs boekjuweel. Cultureel erfgoed in Limburgse bibliotheken

[p. 144]

Gezicht op Maastricht vanuit het oosten, gravure uit de stedenatlas van Braun en Hogenberg.

Maastricht, Centre Céramique / Stadsbibliotheek, SB 6006 A 1/ 1-3 en SB 6006 A 2/ 1-3

(Georg Bruin en Franz Hogenberg), Civitates orbis terrarum, dl 1-6: 1: Civitates...; 2: De praecipuis totius universi urbibus; 3-4: Urbium praecipuarum totius mundi; 5: Urbium praecipuarum mundi theatrum; 6: Theatrum praecipuarum totius mundi urbium, Keulen (Peter von Brachel) 1572-1618.

[p. 145]

Driemaal vroegste stedenatlas

Van de vroegste systematische atlas van wereldsteden, Civitates orbis terrarum, uitgegeven door Georg Braun (of Bruin, 1541-1622), kanunnik van de kathedraal van Keulen, met platen van de in Mechelen geboren kaarttekenaar en graveur Frans Hogenberg (1535-1590) zag ik drie exemplaren die zich in Maastricht bevinden.

De Stadsbibliotheek Maastricht bezit twee exemplaren met de originele Latijnse tekst, die in goede tot redelijke staat verkeren. Eén exemplaar waarvan de ruim 360 stadsplattegronden met de hand zijn ingekleurd, en één exemplaar van een latere editie van de atlas die niet is ingekleurd. Het eerste exemplaar bestaat uit vijf fraaie goudgestempelde leren banden: dl. I 1593; dl. II ongedateerd; dl. III 1593; dl. IV 1594; dl. V ongedateerd; dl. VI ontbreekt. De ongekleurde versie bestaat uit dl. I 1612; dl. II ongedat.; dl. III 1593; dl. IV 1594; dl. V ongedat.; dl. VI 1618. Enige bladzijden ontbreken. De Universiteitsbibliotheek Maastricht bezit daarentegen een nog ouder exemplaar van deze oudste stedenatlas, een Franstalige editie uit 1575. Ook dit is een niet ingekleurd exemplaar in een beschadigde lederen band, waarop resten van de goudopdruk nog zichtbaar zijn, met enige waterschade aan het boekblok zelf.

De Civitates orbis terrarum, vaak ook kortweg geciteerd als ‘Braun-Hogenberg’, stamt uit de glorietijd van de kartografie. Deze stedenatlas documenteerde ‘de belangrijkste steden van het universum’, in tekst en in beeld. Elke beschreven stad werd geïllustreerd met een grote gravure, een stadsplattegrond in vogelvlucht geplaatst in een min of meer gefantaseerde omgeving en voorzien van wat grafische versieringen. Daarbij komt een pagina of twee stadsbeschrijving, met nadruk op de historie. Braun voorzag de atlas van een inleiding, waarin hij het ontstaan van de stad behandelde, ‘gebouwd als bescherming tegen vijanden en wilde beesten’ en de betekenis van de individuele steden. De teksten bij de platen handelen over de stadsgeschiedenis, lokale heldendaden en plaatselijke merkwaardigheden.

De grote stedenatlas is ‘rijk aan schilderachtige details, maar de versieringen maken een strenge indruk’, schrijft de Britse cartograaf R.A. Skelton in zijn Decorative printed maps of the 15^th to 18^th centuries (London 1967). Nog steeds van grote interesse zijn de kleine tekeningen van figuren in de lokale klederdracht, die als versiering bij de stadsperspectieven zijn ingetekend. Braun voegde ze overigens voornamelijk toe vanwege de Turken, die van menselijke ‘konterfeitsels’ (afbeeldingen) niet gediend waren, omdat de islam dat verbood. Zij konden de atlas dus niet gebruiken, dacht men, en ook niet voor militaire doeleinden misbruiken. Dit laatste argument woog zwaar: men herinnerde zich de belegering van de keizerlijke hoofdstad Wenen uit 1529 nog maar al te goed!

De productie en ‘marketing’ van een kostbaar product als deze atlas was een

[p. 146]

riskante en kapitaalsintensieve onderneming. Frans Hogenberg vestigde zich met zijn bedrijfje in Keulen, waar hij de verkoop van de atlassen voor heel Europa organiseerde. De platen voor de Nederlandse steden in zijn stedenatlas ontleende hij aan de vroegere stadsplattegronden van Jacob van Deventer. Dat was evenals Hogenberg een calvinist die na de val van Antwerpen in 1584 naar Keulen was uitgeweken. Talrijke andere onderdelen van de atlas zijn overgenomen uit het Theatrum orbis terrarum, de prachtige atlas van de befaamde Antwerpse cartograaf Abraham Ortelius (1527-1598), die in 1570 was verschenen. Dit werk was een belangrijk model voor Braun en Hogenberg's Civitates, waarvan de opzet duidelijk op Ortelius' Theatrum is gebaseerd. Hogenberg had zelf eerder als graveur bijgedragen aan de eerste uitgaven daarvan. Van sommige belangrijke steden zijn er meer platen, die over dubbele bladzijden zijn afgedrukt: Rome heeft er vier, Maastricht en Jeruzalem elk twee. Soms zijn de perspectieven van blijkbaar minder belangrijk geachte steden met drie tegelijk gegroepeerd op twee tegenover elkaar liggende pagina's. Zo'n trio is: Mechelen, Leuven en Bergen op Zoom. De atlas beperkte zich niet tot Europa: de reizen van de zeevaarders leverden gegevens op over steden als Constantinopel, Aden en zelfs Calcutta.

Voor Limburg zijn uiteraard de prenten en de beschijving van Maastricht van groot belang. Braun noemt Maastricht ‘de sterke stad aan de Maas’. Hij schrijft over de Maastrichtse humanist ‘Matthias Herbin’, de ‘Recteur de l'escole de Mastrect’ (dat is dus Mathieu Herben of Herbenus, rector van de school van het kapittel van Sint-Servaas). Op de platen staan interessante details, bij voorbeeld, de ‘Hunneberg’ en ‘Huyschberch’, de toenmalige benaming van de Sint-Pietersberg. Braun beschrijft ‘de aangename hellingen en bosschages in het zuiden’ (de Sint-Pietersberg en het Cannerbosch?), merkt de korenvelden op en constateert dat de grond hier goed voedsel voor de beesten oplevert. De enige vermelde plaats in de buurt is Gellick! Op een groot eiland in de Maas zijn twee vrouwtjes te onderscheiden die een rij hemdjes in het gras te bleken leggen. Ook aan de kant van Wyck werd op de weiden aan de Maasoever wasgoed gebleekt. Op de voorgrond trekt een man met paard en ploeg door het vlakke landschap. De grote cartouche met de titel van de prent en de toelichting daarop wordt geflankeerd door een zwierig geklede edelman en zijn vrouwe, die Maastrichtse inwoners moeten voorstellen, in gezelschap van twee soldaten, symbool voor de militaire functie van de vestingstad Maastricht.

In de legenda of toelichting bij een van de platen van Maastricht is de volgorde van de cijfers, die naar een lijstje gebouwen en stadspoorten verwijzen, in de war geraakt: na 24 en 25 volgen 27, 26 en 28. Deze drukfout is in latere uitgaven hersteld. De atlas werd vijftig jaar lang herdrukt. Om een uitgave compleet te krijgen, moest men delen aanschaffen die in verschillende jaren waren gedrukt. Daardoor kan het bijvoorbeeld voorkomen dat in een individuele set het derde of het vierde deel ouder is dan het eerste!