Limburgs boekjuweel. Cultureel erfgoed in Limburgse bibliotheken

[p. 130]

De titelpagina van het enig bekende exemplaar van deze vroege editie van de Refereinen van Anna Bijns. Zowel het grafische ornament als het zetsel van de tekst wijkt af van de andere (eerste?) editie uit hetzelfde jaar, waarvan ook maar één enkel exemplaar bewaard is gebleven.

[p. 131]

Onbekend exemplaar van Anna Bijns' ‘Refereinen’

Soms worden bij bibliotheken belangrijke vondsten in eigen huis gedaan. Zoals in de Stadsbibliotheek Maastricht, waar in het midden van de jaren 1980 ontdekt werd dat het daar aanwezige exemplaar van een uitgave uit 1528 van de Refereinen van de dichteres Anna Bijns (1494-1575) bij Neerlandici helemaal niet bekend was, zelfs niet bij de Anna Bijns-specialisten. Van deze eerste editie van dit Schoon ende suverlijc boecxken, inhoudende veel scoone constige refereinen, vol scrifturen en doctrinen, van diueersce materien... seer wel gemaect vander eersame ende ingeniose maecht Anna Bijns, zou nog slechts één exemplaar bestaan, dat in de Koninklijke Bibliotheek Albert I in Brussel als kostbaarheid wordt bewaard.

Welke signalen leidden tot de bijzondere vondst in Maastricht? Drs. Aletta Schmidt, indertijd verantwoordelijk voor de oude en bijzondere drukken van de Stadsbibliotheek, las de aankondiging van een Leuvense uitgever, die trots het verschijnen van een facsimile uitgave aankondigde ‘naar het enig bewaarde exemplaar’ in Brussel^1.. Ook volgens de Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540 door W. Nijhoff en M.E. Kronenberg (1923) bestond er maar één exemplaar. In de Stadsbibliotheek had men zich niet eerder gerealiseerd dat het bestaan van het Maastrichtse exemplaar, al meer dan honderd jaar in het bezit van de bibliotheek, nooit tot de vakwereld was doorgedrongen.

Het post-incunabeltje (een boekje uit de periode 1500-1540) van Anna Bijns werd -goed verzekerd- naar Brussel gebracht, waar het grondig door experts werd bestudeerd. De exemplaren in Maastricht en Brussel blijken exemplaren te zijn van verschillende edities, want ze zijn met verschillend zetsel gedrukt. Door het hele boekje heen zijn grotere en kleinere verschillen aan te wijzen, zoals bij voorbeeld in de balkversiering aan de rechterkant op de titelpagina en de spelling van enige woorden.

Het kleine, rechthoekige boekje van tien bij veertien centimeter past in de palm van een hand. Het is van oblong (langwerpig) formaat, zodat een couplet op een pagina zou gaan. Dat lukte de drukker echter lang niet altijd. Het Schoon ende suverlijc boecxken is in de tweede helft van de negentiende eeuw opnieuw gebonden in goudgestempeld kalfsleer, en van gemarmerde schutbladen voorzien. Het 176 pagina's tellend werkje, ‘seer wel gemaect vander eersame en ingeniose maecht Anna Bijns’ en gericht tegen de ‘vermaledide Lutersce sectie’, werd in Antwerpen gedrukt door Jacob van Liesvelt.

De eerste bundel van Bijns' Refereinen uit 1528 werd al in 1529 in het Latijn vertaald. Van deze Latijnse editie zijn maar drie exemplaren bekend, waarvan één exemplaar -naast die in Londen en Brussel- zich eveneens in de Stadsbibliotheek Maastricht bevindt.

1. Anna Bijns, Schoon ende suverlijc boecxken inhoudende veel... constige refereinen (1528), bezorgd en toegelicht door Lode Roose; met een nawoord door Marnix Gijsen. Dl. I: Tekst. Dl. II: Commentaar. - Facsimile-uitg. naar het Heber-Serrure ex. in de Koninklijke Bibliotheek Albert I, Leuven / Amersfoort / Brussel 1987. Vrijwel tegelijkertijd verscheen een op het algemene publieke gerichte selectie: Anna Bijns; Herman Pleij en E.K. Grootes (red.), 't Is al vrouwenwerk: refreinen van Anna Bijns, Amsterdam 1987.

[p. 132]

In de Nederlandse literatuurgeschiedenis neemt Anna Bijns -een dichteres in de traditie van de Rederijkers- een bijzondere plaats in. Deze rooms-katholieke schoolmeesteres uit Antwerpen was een gepassioneerd voorvechtster van het oude geloof: zij schreef drie bundels met fel anti-hervormings verzen. ‘Meer suers dan soets’ was haar lijfspreuk: zij zag overal verderf en met name Luthers Hervorming vond ze het summum van kerkelijke verloedering. In het de bundel Refereinen uit 1528 staan verzen zoals deze:

Weer geestelic weerlic / boere / oft prelaten

Wi sijn arm crancke / sondige vaten

Idel van deuchden / maer vol gebreken

Hoe comet dan / dat wi / malcanderen dus haten

Beclappen / beliegen / dragen achter straten

Die selve totten ooren / in sonde steken

Dat volc nu dinct derft wel stoutelic spreken

En principalic van muncken en papen

En hoe si de waerheit / bet seggen oft spreken

Hoe venenige slangen / daer meer op gapen

En oft de priesters / som uit waren om rapen

Ten sijn geen ingelen / maer menschen cranc

Besiet u seelven arm schorfte scapen.

Uit deze dichtregels blijkt -vrij vertaald- dat Anna Bijns niet zo vrolijk tegen de wereld aankeek. De mensen, priester of leek, van hoog tot laag, zijn allemaal ziek, zonder deugden, vol gebreken, tot over de oren in zonde gedompeld. Waarom haten, beroddelen, beliegen en bedriegen ze elkaar? Er wordt wel erg makkelijk kritiek geleverd op monniken en ‘papen’ (priesters). Scherp houdt men in de gaten of ze de waarheid spreken en of priesters soms stelen. Maar zij zijn toch ook geen engelen; integendeel: het zijn onvolkomen mensen net als wij allemaal. ‘Kijk toch eerst eens naar jezelf, arme schurftige schapen’, is Anna's advies.

[p. 133]

Het staat wel vast dat Anna zelfs in haar prille jeugd nimmer ‘sotte en amoureuse Refereinen’ heeft vervaardigd, zoals ooit wel beweerd is. Dat zij mogelijk de auteur is geweest van het rederijkersspel Marieken van Nimwegen werd vroeger vaak verondersteld, maar ook dit wordt tegenwoordig niet waarschijnlijk geacht. Naast haar polemische gedichten schreef zij echter ook innige, mystiek-godsdienstige verzen en natuurgedichten.

Eén van Anna's ‘refereinen’ werd in 1984 door Gerda van Groesen op haar eigen handpers herdrukt, in een bibliofiele uitgave met een oplage van slechts vijfentwintig exemplaren op fraai papier, onder de titel Dweigeren staat den meiskens met allen wel. Anna Bijns schreef op 22 juli 1527 deze rijmende waarschuwing tegen opdringerige mannen, voor ‘proper meiskens, jonk ende wellustig fijn’. Let op, zegt ze, de vrijers ‘spelen met herpen en luten’, maar de meisjes moeten niet vlug toegeven en in het huwelijk stappen. Ze moeten hun minnaar desnoods ‘gelijk enen vuylen beslijkten zak’ buiten in de regen laten staan, hem ‘met puilende ogen’ hagel en sneeuw laten trotseren. Want ‘Dat lichtelijk verkregen es wordt weinig geacht’. ‘Al dinkt den zelke het vrijen goed spel / Dweigeren staat den meiskens met allen wel’!

Maastricht, Centre Céramique / Stadsbibliotheek SB 6001 E 2

Anna Bijns, Schoon ende suverlijc boecxken, inhoudende veel scoone constige refereinen, vol scrifturen en doctrinen, van diueersce materien, nae wt wisen der regelen, als hier int register na volgen, seer wel gemaect vander eersame ende ingeniose maecht Anna Bijns, Antwerpen (Jacob van Liesvelt) 1528.

Maastricht, Centre Céramique / Stadsbibliotheek SB 6000 E 1

De Stadsbibliotheek bezit ook een exemplaar van de Latijnse versie:

Anna Bijns, Pulcher & syncerus libellus, continens in se plura loepida, & artificiosa cantica,... ab honesta & ingeniosa virgine Anna Bijns Antverpiana, et deinde per doctis simum virum Eligium Euchariu in lingua latina translatus, Antwerpen (Willem Vorsterman) 1529.