Limburgs boekjuweel. Cultureel erfgoed in Limburgse bibliotheken

[p. 120]

Een Brusselse dame uit de burgerij met haar dienstmaagd, terugkerende van de markt, een met de hand ingekleurde gravure uit Maaskamps reisbeschrijving.

[p. 121]

Reisbrieven: België in 1814

In 1814 maakte een Hollandse handelsman een reis door België. Zijn indrukken zijn interessant, omdat hij zich voor meer dan alleen de commercie interesseerde. Niet dat hij geen oog had voor economische aspecten: hij bezocht fabrieken en ondernemers en vond het samenstellen van prijslijsten belangrijk. Maar de charme van Reis door België in het jaar 1814 ligt in de beschrijvingen van mensen en de sfeertekening. Met ‘Kaarten, Platen, Gezigten en Kostumen’ -naar tekeningen van E. Coene die in bruintinten werden gedrukt en deels ingekleurd- werd het boekje in 1815 uitgegeven bij E. Maaskamp in Amsterdam en P.J. de Mat in Brussel. Ik trof het aan in de Jezuïeten-collectie van de Universiteitsbibliotheek Maastricht.

De niet met name genoemde schrijver -het was de uitgever, Evert Maaskamp (1769-1834), zelf- verheugt zich dat in België ‘de siroop beter koop is dan in Holland’ en hij juicht over een ontbijt bereid uit varkensoren en -poten, waarvan hij in Mechelen zo heeft genoten, dat hij verzucht dat ‘gantsch Europa welligt niets zoo volkomen in zijne soort oplevert’. Een Hollandse hymne aan de Belgische hoofdkaas (zult, ‘huidvleis’) onderbreekt de beschrijving van monumenten. Hij zag het kasteel Schoonenberg bij Laken, bewonderde de waterval die werkte op een stoommachine en de kluizenaarsgrot. Zijn bezoek aan steden -zoals Antwerpen, dat toen veertigduizend inwoners telde- levert altijd een reeks beschrijvingen van belangrijke gebouwen op en een opsomming van aanzienlijke burgers die over een kostelijk ‘schilderyenkabinet’ beschikten.

Over Brussel (zeventigduizend inwoners) vertelt hij dat Manneken Pis, ‘het gebronds kind’, van koning Lodewijk XV van Frankrijk een rijke garderobe ten geschenke kreeg. Tussen de toeristische informatie staat vervolgens een prijslijst voor ‘koetsen, landauers en reis-chaisen’. Het Belgische bier is van goede kracht en smaak, maar de wijn is slecht. ‘In Leuven (achttienduizend inwoners) verkoopt men ‘caniak’, dat wordt omschreven als een ‘sterker bier voor de tafel der gegoeden’, en het ‘Leuvensch’ voor de export. ‘Peterman’ is een zwaar bier dat in ‘koffijhuizen’ wordt getapt.

De Hollander sprak met kanunniken in Tienen, van wie hij hoorde dat priesters die zich met vrouwen bezig hielden ter plaatse ‘keuken kippen’ heetten. En vanuit zijn rijtuig zag hij het landvolk in de dorpen dat in lemen hutten woonde, lieden met ‘eene werkzame en vrolijke geaardheid (...) en zeer voorkomend’. Van Sint Truiden herinnert hij zich ‘het groenende en welige koolzaad’ dat hier ‘drok geteeld’ wordt. Het dertienduizend inwoners tellende Tongeren bezat een geneeskrachtige ijzerhoudende bron uit de tijd der Romeinen: het ‘beschutsel van de bron’ was met Ionische zuilen versierd.

[p. 122]

Maastricht (achttienduizend inwoners) wordt in het boekje een ‘fraaije stad, eene der sterkste vestingen in Europa’ genoemd. De Jeker heet bij hem nog Jaar, ‘de fraaije huizen maken eene zeer goede vertooning’. De stedelijke boekerij bevond zich destijds op de derde verdieping van het stadhuis. De Sint-Pietersberg, waar geleerden fossielen verzamelen, wordt als merkwaardigheid uitvoerig beschreven. Vondsten werden in het plaatselijke lyceum, maar ook in de kabinetten van gefortuneerde burgers bewaard. Mergel was overigens in ieder huis te vinden, niet alleen in de muren, maar ook als brokjes waarmee smeervlekken uit kleren verwijderd konden worden. De Hollandse handelsman zag hoe ‘op de berg’ ondermeer cichorei, tabak en meekrap werden geteeld.

Luik staat bij de negentiende-eeuwse schrijver in een kwade reuk. Sluipmoorden waren daar niet zeldzaam, en soms -zo schrijft hij- werden reizigers ‘ruw mishandeld’. Maar door ‘de gestrengheid van de Prins van Outremont en zijn opvolgers’ was de stad met circa vijfenveertigduizend inwoners erop vooruit gegaan. Men sprak ‘zuyver Fransch’, ‘het Walsch’ (Waals) en ‘het Koeter Walsch bij het gemeen’: de taal van ‘de gewone man’ was voor de betere standen Koeterwaals. Wijnbergen waren aangelegd op de oevers van de Maas. De reisnotities zijn niet geschikt om de huidige wijnbouwers te bemoedigen. De schrijver vindt de wijn slecht, nauwelijks anders geschikt dan warm te gebruiken. ‘De meeste druiven zijn om azijn van te maken’. Aangrijpend is de beschrijving van de kolenmijnen bij Luik, de Butte de Saint-Gilles. Ze waren berucht omdat af en toe ‘stiklicht’ (koolmonoxide), ‘wildvuur’ (mijnbrand), ‘trek- of klapvuur’ (ontploffingen) voorkwamen. Op 28 februari 1812 liep de mijn Beaujonc onder water, waarbij tweeëntwintig mensen om het leven kwamen.

Merkwaardig is wat hij bericht over het stadje Montjoye (Monschau): daar zou vroeger in de Roer zijn gevist op parels ‘van tamelijke grootte en waarde’. Aken telde in 1814 slechts vijfentwintigduizend inwoners, Eupen twintigduizend. In Aken verdienden mensen in de lakenindustrie er wat bij door urine te verzamelen, die gebruikt werd voor het soepel en vettig maken van wollen stoffen. In de Nederlandse lakennijverheid werden die mensen kruikenzeikers genoemd. Raapolie was geschikt om te magere wol te vetten. Een van de brieven vermeldt dat de Eau de cologne van J.F. Farina ondermeer tegen ‘hysterieke toevallen’ wordt aangewend. Ook in Vaals bloeide de lakenindustrie. De auteur roemt de ‘prachtige gebouwen’ waarin men werkt dankzij ‘de Edele Heer Clermont’. Opvallend was de ‘ongemene verdraagzaamheid (...) waar hier vijf onderscheiden gezindten -Roomsch, Lutersch, Gereformeerd, Doopsgezind en Joodsch- ongestoord haren godsdienst uitoefenen’.

Met racistische inbeelding kijkt hij op de Belgen neer: ‘men ontmoet alzoo op het uiterlijk aanzien geenszins die schranderheid, dat vernuftige en

[p. 123]

zelfstandige hetgeen men anders uit den over het geheel genomen gezonden dampkring zoude vermoeden. De gestrenge gelaatkundige bemerkt misschien dadelijk eene vermenging van ras, welke haren oorsprong heeft in eene langdurige overheersching onder verschillende Hoofden’. Hij vraagt zich af of ook de ‘zware binnenlandsche Bieren’ er wellicht schuld aan zijn. Op het land zag hij echter ook ‘voortreffelijke mannelijke gestalten, zonder echter eene bijzondere geestverheffing te openbaren’. En ‘onder de vrouwen ontmoet men eene groote menigte van meer dan dagelijksche gezigten, de armen en de beenen te kort, te gezet, bruine ogen, sterke wenkbrauwen (...) welligt een weinig te zwaare lippen (...) niet zoo schrander. ‘Maar uitgezonderd de Limburgsche vrouwen’, die hij ‘bijzonder schoon, ongemeen scherpzinnig en goedaardig’ vindt.

Maastricht, Universiteitsbibliotheek MU WA 202 C 39

Evert Maaskamp, Reis door België in het jaar 1814: in brieven, Amsterdam-Brussel (Maaskamp-De Mat) 1815.