Limburgs boekjuweel. Cultureel erfgoed in Limburgse bibliotheken

[p. 114]

De titelpagina van Christiaan Huygens' De Wereldbeschouwer, waarin onder andere zijn theorie over mogelijk leven op andere ‘aardklooten’ ofwel planeten. Huygens nam geen blad voor de mond: de grote Franse wiskundige en filosoof René Descartes wordt afgekraakt, de opvattingen van de geleerde jezuïet, Athanasius Kircher, die volhield dat de aarde stil stond, worden uitgemaakt voor ‘uitgestampte beuzelingen’.

[p. 115]

Planetariërs van Christiaan Huygens

Christaan Huygens (1629-1695) heeft niet de naam een populaire schrijver te zijn. Integendeel. Ook zijn vader, Constantijn Huygens (1596-1687) is vaak voor een duistere dichter-staatsman versleten. Het vooroordeel weegt soms zwaarder dan de ongenaakbaarheid van het genie. Van Christiaan Huygens, die in zijn tijd een wereldvermaarde geleerde was, staat een boeiend werkje in de Jezuïetencollectie van de Universiteitsbibliotheek Maastricht. Het is getiteld: De Wereldbeschouwer, of gissingen over de hemelsche aardklooten, en dezelver cieraad, geschreven van Christiaan Hugens, aan zijn broeder Konstantijn Hugens uit het Latijn vertaald door P. Rabus. Het verscheen in 1699, vier jaar na de dood van de auteur, bij Barend Bos, boekverkooper in Rotterdam.

Het manuscript lag gereed toen Christiaan stierf. Zijn broer, Constantijn jr. (1628-1697), was niet alleen naar zijn vader vernoemd, maar had hem ook opgevolgd als secretaris van de prins van Oranje, stadhouder-koning Willem III, en was in zijn vrije tijd een begaafd tekenaar. Hij zou de uitgave van Christiaan's werk bezorgen, maar kon er echter ‘geen tyd voor uitbreken’, en na zijn dood ontfermde Pieter Rabus zich erover, ‘niet zonder de grootste wellust die my in het doorbladeren van eenig geschrift is overkomen’.

Hoewel Christiaan in eerste instantie rechten had gestudeerd, ontleende hij zijn internationale reputatie aan zijn baanbrekende bijdrage aan de wis- en natuurkunde en de astronomie. Bij het grote publiek is hij voornamelijk bekend als de ontdekker van de wetmatigheid van de slingerbeweging. Zijn toepassing van de slinger als gangregelaar voor raderuurwerken was opzienbarend; de slingerklok bleek zowel van groot praktisch nut als van belang voor de verdere ontwikkeling van de natuurkunde. Maar Huygens' onderzoek beperkte zich niet tot de mechanica: hij publiceerde ook over wiskundige onderwerpen, met name over waarschijnlijkheidsrekening en getallentheorie, werd beroemd door zijn theorie over de golfbeweging van het licht, en was bovendien een uitzonderlijke muziektheoreticus.

Huygens' staat van dienst als sterrenkundige is al even indrukwekkend. Hij vervaardigde ‘Starrekijkers’ of telescopen, construeerde toestellen om de lenzen te slijpen en monteerde oculairen en microscopen. Het bekendste resultaat van zijn observaties was de ontdekking van de ringen van Saturnus. Het is geen toeval dat een van de ruimtevaartuigjes, gebruikt in het recente Amerikaans-Europese project ter bestudering van die planeet, zijn naam draagt.

In De Wereldbeschouwer beantwoordt Huygens de vraag of op andere planeten dan de aarde leven voorkomt en hoe dat eruit ziet. Hij heeft met zijn ‘Kijkglazen’ intensief ‘verr’ gelegene Hemelsche lichamen' bespied. Gedetailleerd,

[p. 116]

soms omslachtig en bij vlagen van diep religieus besef doordrongen, beschrijft hij het leven in de ruimte naar aardse gelijkenissen. Zijn ‘gissing’ of theorie behelst ‘dat God van alles wat Hy gemaakt heeft, stuk voor stuk, ons geen berigt heeft willen geven’ en dat ‘een groot deel van Gods werken buiten het gezigt der Menschen is gesteld’. Mogen wij daar dan wel nader onderzoek naar doen? Huygens vindt van wel, met ‘de snedigheid des vernufts’: wij hebben ons verstand immers niet voor niets, we hebben het tenslotte van God zelf gekregen.

De ‘schikking der Dwaalstarren’ berust bij Huygens op de leer van Nikolaus Copernicus (1473-1543): de beweging van de planeten -inclusief de aarde- om de zon en om de eigen as. Na het observeren van Jupiter en Saturnus, van ‘andere Trawanten’ (satellieten) en van ‘Hairstarren’ (kometen) gist Huygens, dat op andere planeten ‘aardgewassen’ (planten) en dieren voorkomen, en dat daar dan ook ‘redelijke dieren’ bij zullen zijn, al zijn dat ‘juist niet menschen gelijk wy zijn’. De ‘inwoonders van de Dwaalstarren’, de Planetarii, zijn van een soort waar God zich gaarne ‘in verlustigt’, evenals Hij dat doet in onze aarde die Hij heeft geschapen. ‘Zo'n groot geluk’, schrijft Huygens, kan niet alleen aan onze aarde zijn voorbehouden.

Vooral water is het leven-brengend element op de planeten, waar bij Huygens ‘kruiden, groen, blaren, vrugten, steenen uit zand te zamen groeyen’. Waarom zou God ‘geduuriglyk nieuw en geheel ander leven’ moeten scheppen? Het zou even gek zijn om te geloven ‘dat in Britanje Endvogels uit de boomen werden geboren’. Buiten het leven in aardse contouren ‘schijnt nauwlyks een ander overig te zyn, of met gedagten eenigsins te konnen begrepen werden’ denkt Huygens. Hij speculeert, dat men op de planeten ‘gezelschappen, samenkoutingen van vrienden, minnaryen, boertigheden en schouwspelen’ kan tegenkomen. Zelfs ruzie en nijd verbindt ons met de Planetariërs, die in Huygens' beschrijving veel gewoner overkomen dan de aliens of andere buitenaardse wezens in de science fiction films van onze eigen tijd.

Maastricht, Universiteitsbibliotheek MU WA 191 A 5

Christiaan Huygens, De Wereldbeschouwer, of gissingen over de hemelsche aardklooten, en dezelver cieraad, geschreven van Christiaan Hugens, aan zijn broeder Konstantijn Hugens; uit het Latijn vertaald door P. Rabus, Rotterdam (Barend Bos) 1699