Limburgs boekjuweel. Cultureel erfgoed in Limburgse bibliotheken

[p. 68]

Op deze houtsnede in De historia stirpium staan Fuchs' medewerkers, de botanisch tekenaar Albrecht Meyer, en de kunstenaar Heinrich Füllmaurer, die Meyer's schetsen op het houtblok overbracht. Vervolgens werd het blok uitgesneden door de prentmaker Veit Rudolf Speckle, die op een andere illustratie is afgebeeld.

Steyl, Bibliotheek Societas Verbi Divini

a) Leonhart Fuchs, New Kreüterbuch: in welchem nit allein die gantz Histori, das ist, Namen, Gestalt, Statt und Zeit der Wachsung, Natur, Krafft und Würkung, des meysten Theyls der Kreüter so in Teütschen unnd andern Landen wachsen, mit dem besten Vleiss beschriben, sonder auch aller derselben Wurtzel, Stengel, Bletter, Blümen, Samen, Frücht, und in summa die gantze Gestalt, allso artlich und kunstlich afgebildet und contrafayt ist, das dessgleichen vormals nie gesehen, noch an Tag kommen, Bazel (Michael Isingrin) 1543.

b) Leonhart Fuchs, De historia stirpium commentarii insignes, maximis impensis et vigiliis elaborati adiectis earundem vivis plusquam quingentis imaginibus, Bazel (Michael Isingrin) 1542.

c) Pietro Andrea Gregorio Mattioli, Joachim Camerarius (ed.), Kreutterbuch desz hochgelehrten unnd weitberühmten herrn D. Petri Andreae Matthioli, jetzt widerumb mit vielen schönen newen Figuren, auch nützlichen Artzeneyen, und anderen guten Stücken, zum dritten mal auss sonderm Fleiss gemehret, unnd verfertigt, durch Ioachimum Camerarium - Sampt dreyen wolgeordneten nützlichen Registern der Kreutter Lateinische und Teutsche Namen, und dann die Artzeneyen, dazu dieselbigen zugebrauchen innhaltendt. Beneben gnugsamen Bericht, von den Distillier und Brenöfen, Frankfurt am Main (Palthenius / Rosen) 1600.

[p. 69]

Variatie van vroege kruidenboeken

De bibliotheek van het klooster van de Societas Verbi Divini (Congregatie van het Goddelijke Woord) in Steyl bevindt zich in een hoge lichte ruimte die het meest lijkt op een klaslokaal aan het begin van de twintigste eeuw. De bezoeker komt in de gangen menig geprepareerd oerwouddier tegen en missionarispoppen in oud-Chinese uitmonstering. De bijzondere boekbanden staan in hoge houten vitrine- en jaloeziekasten. De kostbaarste werken zijn naar een kluis in het riant gerenoveerde, uit 1875 daterende SVD-missiehuis aan de overkant verhuisd. Op een lange tafel in de ontvangkamer liggen ze al gereed. Ook in deze ruimte kijkt de -inmiddels heilig verklaarde-congregatiestichter, pater Arnold Jansen, ons glunderend aan vanuit een fraaie lijst. De patres en fratres -die ruim twintig jaar geleden in Steyl nog in groten getale voorkwamen- spreken Duits.

In vroege kruidenboeken is ‘Steyl’ goed gesorteerd. Uit 1543 dateert het Duitse Kreuterbuch van Leonhardt Fuchs (1501-1566), ‘Doctor in der Arzney’ en professor in Tübingen, dat bij Michael Isingrin in Bazel werd gedrukt. Fuchs was 42 jaar oud toen hij dit uitvoerige werk schreef in het middel-Duits en het opdroeg aan keizer Karel V. Tegen slapeloosheid schreef Fuchs -naar wie de fuchsia is genoemd- een voetwassing met bilzenkruid voor, dat overigens zwaar giftig is: het blad maakt de gebruiker ‘dolzinnig’ wanneer hij het opeet. Voor een goede stoelgang was spinazie aan te bevelen. Venkel prees Fuchs aan als goed voor de nieren, bevorderlijk voor de melkgift van zogende vrouwen en weldadig voor longen en lever. Wie ‘goede lichte dromen’ op prijs stelde kon zijn toevlucht tot melisse nemen.

Behalve dit niet-ingekleurde boek, is er van Fuchs een Latijnse versie van zijn kruidenboek: De historiae stirpium (‘Over de (natuurlijke) historie van de (planten)geslachten’), in 1542 ook door Isingrin gedrukt. Het is in een stevige leren band gevat en voorzien van koperen sloten. Deze uitgave bevat houtsneden van Vitus Rodolph Speckle naar ontwerpen van de botanische tekenaars Heinricus Füllmaurer en Albertus Meyer, die alle drie zelf in het boek worden afgebeeld.

Van de Italiaan Petrus Andreas Matthiolus (1501-1577) is er eveneens een Kreuterbuch dat in 1611 door Nicolaus Hoffmann in Frankfort aan de Main werd gedrukt. Het werd bewerkt door de arts Ioachim Camera. Een vuistdikke band, perkament op hout met koperen sloten. De titelbladzijde in krullerig handschrift. Achterin zijn in de achttiende eeuw vele recepten toegevoegd en meegebonden. Opvallend zijn de lessen in distilleren van dranken en het gebruik van distilleerovens. Wie overigens teveel brandewijn had gedronken, werd aangeraden mosterdmelk te drinken. Matthiolus was in 1555 lijfarts van aartshertog Ferdinand, later van diens broer keizer Maximiliaan II.