Limburgs boekjuweel. Cultureel erfgoed in Limburgse bibliotheken

[p. 45]

Kuise boom en druiven op fijn zand

De koninglycke hovenier aanwyzende de middelen om boomen, bloemen en kruyden, te zaayen, planten, aenqueeken en voortteelen. Zo heet het even fraai als schilderachtig ogend boek van D.H. Cause (1648-1699) dat in 1676, ‘Met konstige Koperen Platen verciert’, bij ‘Marius Doornick t'Amsterdam’ werd gedrukt. Het boek was opgedragen aan ‘Wilhelm Hendrik, Prince van Orange Nassau’, stadhouder Willem III, wiens hof of tuin bij het jachthuis Soestdijk in het boek is afgebeeld.

De tuinkundige en tuinkunstige voorlichting van Cause is, behalve praktisch en uitvoerig, menigmaal onmiskenbaar moralistisch van inslag. Zo noemt hij onder de bomen de ‘Boom der kuisheit (Agnus castus, of castus agnus, “kuis lam”) met witte of purperblaue bloemen die op zandige grond tiert’. ‘Zij kunnen lang leven’, zijn ‘tamelik hard van aart’, maar zijn ‘gevoelig voor kou en brengen nooyt zaat voort’. ‘Deze bomen worden geplant in kloosters en daar waar veel geestelijken zijn, ‘tot bewaring van kuisheit en verdryving van alle gailheit’. De ‘Boom des Levens’ daarentegen gelijkt op een ‘stoer opryzende cypres. De “Boom des Doots” of Ibenboom draagt grauwe schors. Zijn hout is van binnen zwartachtig en de langwerpige rode bessen lijken op asperges.

Cause geeft een aantal recepten voor het bewaren van vruchten, zoals kruisbessen en druiven: “Kruisbezijen” die bij volle maan of kort daarna zijn geplukt, worden in een Keulse pot gedaan, waarna hete “Fransche wyn” erop gegoten wordt. Is de wijn koud, dan komt er hete gesmolten boter op. Deze sluit de pot af waardoor de bessen in wijn één jaar goed blijven, als de pot op een luchtige plaats staat.’ En: ‘Twee of drie dagen na volle maan dient men volle gave trossen druiven te plukken. Ze mogen uitsluitend aan de stelen worden aangeraakt en onder geen beding beademd worden. Leg ze in een doos op de bodem waarvan een vinger dik fijn zand is gestrooid. Druiventrossen en zand liggen afwisselend in lagen op elkaar. Zet de doos op een droge plaats en dek ze af met druivenbladeren en zand.’

Volgens Cause kunnen druiven op die manier zeer lang bewaard worden.

[p. 46]

Gravure uit De koninglycke hovenier, met een gezicht op het stadhouderlijk lust- en jachthuis Soestdijk en de daarachtergelegen tuin.

[p. 47]

Hij geeft in zijn boek ook ‘cierlycke modellen voor hagen, thuynen ende hoven’ alsmede adviezen voor het aanleggen van fraaie doolhoven. Een hovenier dient te oculeren als de zon schijnt en nimmer ‘bij mottigh nogh regen aghtigh weder’.

Cause neemt graag zijn toevlucht tot de dichter Jacob Cats die hij gul citeert:

‘Heeft yemandt in het landt een Vrught van beter aart,
Maakt datje zijn Gewas met Uwe Boomen paart.’

De schrijver haakte in op de toenmalige hausse in het kweken van uitheemse gewassen. Hij geeft een ‘Oeffeningh van de Limoen en Orange Boomen ende Hesperiden Cultuur’. De ‘Appel Sina-bomen’ kwamen uit Italië, Spanje of Portugal. Ze werden in Holland in kunstig ontworpen oranjerieën opgekweekt.

Het hoveniersboek van Cause, dat prijkt in de collectie van het Natuurhistorisch Museum te Maastricht, is rijkelijk geïllustreerd door de bloemenschilder Cornelis Kick. Diens tekeningen, gegraveerd door J. Commelyn, zijn in gedempte tinten gekleurd.

Maastricht, Natuurhistorisch Museum, NHMM KR 100

D.H. Cause, J. Commelyn, De koninglycke hovenier aanwyzende de middelen om boomen, bloemen en kruyden, te zaayen, planten, aenqueeken en voortteelen, met konstige koperen platen verciert, door D.H. Cause en Nederlantze Hesperides, dat is oeffening en gebruik van de limoen- en oranje-boomen; gestelt na den aardt, en climaat der Nederlanden, met kopere platen verçiert, door J. Commelyn, Amsterdam (Marcus Doornick) 1676.