Jansen, een -isme & een schisma
Jansenius' omstreden boek over Augustinus werd in 1640 in Leuven gedrukt bij Jacob Zegers. De Universiteitsbibliotheek Maastricht bezit een exemplaar dat in de Jezuïetencollectie is opgenomen. Dit boek, Augustinus: seu S. Augustini de humanae naturae sanitate, aegritudine, medicina adversus Pelagianos et Massilienses van Cornelius Jansenius (1585-1638), was aanleiding tot een langdurige en verbitterde godsdiensttwist in de zeventiende en achttiende eeuw, die in Nederland zelfs tot een schisma voerde.
Dat dit boek in de Jezuïetencollectie stond, lag voor de hand. De jezuïeten behoorden namelijk tot de felste bestrijders van het jansenisme, de beweging van Cornelis Jansen, die van 1635 tot 1638 bisschop was van Ieper. In deze stad is hij in 1638 aan de pest gestorven.
De in Leerdam geboren Jansen(ius) verkondigde een strengere moraal dan de roomse kerk in die tijd. Hij hield onder andere vast aan de leer van de predestinatie, de vóórbestemming van de mens, hetzij tot hemelse heerlijkheid, hetzij tot helse verdoemenis.
In het beroemde Franse vrouwenklooster in Port Royal kreeg het jansenisme veel aanhang. Ook de geleerde Blaise Pascal onderhield goede relaties met de jansenisten. Als filosoof, maar nog meer als wiskundige, zou het geloof, gericht op ‘God gevoeld door het hart’ hem zeer hebben aangesproken. Volgens het jansenisme had Gods genade een zodanige zoetheid dat deze de mens zou bewegen zich naar Gods wil te richten.
Na de onderdrukking van het jansenisme in Frankrijk vluchtten vele vooraanstaande jansenisten naar de Zuidelijke Nederlanden. In Leuven bijvoorbeeld was hun invloed groot. In Noord-Nederland leidde het jansenisme tot het zogenaamde Schisma van Utrecht in 1723, waaruit naast de rooms-katholieke kerk (trouw aan Rome) de (jansenistische) oud-katholieke kerk ontstond. In wat nu de Nederlandse provincie Limburg is heeft het jansenisme daarentegen geen rol van betekenis gespeeld.
De Universiteitsbibliotheek Maastricht bezit maar liefst 36 archiefdozen met pamfletten over het jansenisme. Deze verzameling van honderden teksten uit de achttiende eeuw is een rijke maar noch nauwelijks ontsloten bron. Er zijn overigens ook heel wat uitgaven bij die weinig of helemaal niets met het jansenisme te maken hebben. Hierbij afgebeeld zijn de titelbladzijden van twee van deze pamfletten. De eerste hiervan is een Zendbrief van onzen allerheiligsten vader Benedictus den XIV Paus van Rome tot alle patriarchen, aartsbisschoppen etc. aangaande de voorbereiding tot het Algemeen Jubeljaar. Het is een uitgave uit 1750 die werd gedrukt bij Theodorus Crajenschot in Amsterdam. Een ander voorbeeld is de Briev van eenen rechtzinnigen Roomsch-Catholyken aan zijn vriend over de zeldzaame Advertentie van Adam Bekkers tegen het Verzoekschrivt van de Roomsch-Catholyke Waerelds-Priesters van Holland, om eenen eigen Bischop te mogen hebben.
Auteursrechtelijk beschermd
