Wisconstighe gedachtenissen. Deel 1: van 't weereltschrift

[p. 170]

Nv de voorstellen.

1 Voorstel.

De naeldvvijsing op zee te vinden.

Om na dese voorghenomen wijse tot een begheerde Haven te gheraken, soo behouftmen voor al te weten hoemen de naeldwijsing op zee vint, en hoewel dat an velen bekent is, nochtans sullen wy daer af schrijven voor de ghene diet niet en weten.

Anghesien men hier begheert te vinden de afwijcking der naelde vant noorden, so souctmen eerst het noortpunt, om de naeldwijsing daer by te verlijcken. De manier der vinding vant selve noortpunt in een beweghende schip op zee, heeft groote ghemeenschap mette manier der vinding vant noortpunt, of vande middachslijn opt vast lant, ende mach onder anderen aldus uytgerecht worden: Men doet int zeecompas de lely recht overcommē mettet noortende vant stael, of vande seylnaelde daer onder liggende: Of noch beter machmen in plaets van de lely, een naelde selfboven opt papier vast legghen, deelende t'rondt van t'selve papier in sijn 360 tr. beginnende ande naeldens noortpunt als hier onder het ront A B C D, waer in de naelde beteyckent is met A C, vast gemaeckt wesende opt selve papier, E is t'middelpunt: T'ghebruyck hier me is dusdanich: Ghelijck

[p. 171]

den Stierman int soucken der breede, wacht tot dat de middach ghecommen is, te weten tot dat de schaeu van een hangsnoer of rechtsnoer, overcomt mette lini die hy in sijn compas voor de middachslijn houdt, alsoo sal hy hier doen, uytgenomen dat hy begint 3, 4 of 5 uyren of meer voor middach alsdan, acht nemende op wat trap en ghedeelte van dien de schaeu des hangsnoers wijst, bevint die, neemick, op den 40 tr. gheteyckent F, sulcx dat G E F, de schaeu bediet, ende nemende alsdan de Sonnens hooghde, bevint die, by voorbeelt, van 25 tr. welcke hy, metsgaders de 40 tr. tot ghedachtnis opteyckent: Wachtende voorts soo lang na middach, tot dat de Son weerom ghedaelt is tot op de selve hoogde alsvooren van 25 tr. sal sien waer de schaeu vant hangsnoer alsdan opt papier wijst, t'welck sy, neem ick, 40 tr. over d'ander sijde, als an H, sulcx dat I E H de schaeu bediet. Dit so sijnde, t'middel des boochs F H, als A, is t'begeerde noortpunt, ende want de naelde daer recht op wijst, soo en heeftse in dat voorbeelt gheen wijcking, dan wijst recht noort. Maer soo inde voorsc ervaring na middach de schaeu vant hangsnoer niet ghewesen en hadde 40 tr. over d'ander sijde van A, maer by voorbeelt alleenelick 20 tr. tot K; In sulcken ghevalle deeltmen den booch F K, doende 60 tr. door t'ghedacht in tween an L, sulcx dat L F, L K, elck doen 30 tr. T'welck soo sijnde, L ist noortpunt, ende de begheerde naeldwijcking daer af is oostering van L tot A 10 tr.

Maer by aldien inde voorsc. ervaring na middach, de schaeu vant hangsnoer ghewesen hadde op L, dats 30 tr. van F, soo deeltmen den booch F L, doende 30 tr. door t'gedacht in tween an M, sulcx dat M F, M L, elck doen 15 tr. t'welck soo sijnde, M is t'noortpunt, ende de begheerde naeldwijcking daer af, wesende oostering van M tot A 25 tr. ende alsoo met alle voorbeelden. Maer so de naelde alleen draeyde, sonder an een papier gehecht te sijn als hier vooren, ende dat de trappen op den cant vande casse gheteyckent waren, ghelijck wel ghedaen wort: T'ghebruyck is daer me alsvooren, midts datmen ten tijde der ervaring de casse keert tot dat de naelde opt begin der trappen wijst.

Ander sijnder die nemen een^* soppich vierendeel ronts, wiens sichteindersplat, niet teghenstaende de beweeghlickheyt des schips, altijt in waterpas blijft, deur sulcke manier als int volghende gheseyt sal worden. Hier me vintmen de Sonnens hooghde met haer sopbooch beyde tseffens: De form daer af mach dusdanich wesen: A B C bediet een vierendeel ronts, staende rechthouckich opt rondt B D C E, ghedeelt in sijn 360 trappen, t'welck het sichteindersplat beteyckent, sijn middelpunt is F, waer op t'vierendeelronts draeyen can, ende op dattet alsins rechthouckich blijft opt voors. rondt B D C E, so comt van d'een en d'ander sijde een steunsel, als van G tot by D en E, vast ghemaeckt ant voors. vierendeelronts, om daer me te draeyen. Voorts isser int ront B D C E een glas, en daer onder sijn seylnaelde, soo lanck alsse ten langsten inde casse bequamelick vallen mach, en̄ heeft de selve casse van binnē heur 360 tr. daer de punt der naelde scherpelic op wijsen mach, overcommende die 360 tr. met d'ander 360 tr. boven opt sichteindersront. Desen tuych is deur de vondt van Reyner Pietersz. hanghende ghemaeckt op twee verscheyden assen, na de manier der zeecompassen, op dat also het rondt B D C E, inde beweginghen vant schip altijt evewijdich vanden sichteinder blijve: Ende op dattet selve noch meerder sekerheyt hebbe, soo worter onder een ghewicht an vervought gheteyckent H, van 25 of 30 pont, of soo veel als de grootheyt vanden tuych vereyscht.

Tis oock te gedencken oirboir te wesen, dattet vierendeelronts t'sijnder plaets recht overeinde staende, over d'een en d'ander sijde eveswaer sy, dat is de sijde van F na C, soo swaer als van F na B, t'welckmen weten can mits t'vierendeel-

* Quadratem Azimuthalium seu verticulum cuius planum horizontale.

[p. 172]

rondts af te nemen, ende te hanghen met G neerwaert an een draet, vast ghemaeckt int middel van B C by F, ende alsdan salmen vande swaerste sijde veel af vijlen, tot dat de reghel B C in waterpas hangt.

Angaende ymant mocht dencken, dat de^* wijsregel in verscheyden plaetsen hoogher of leegher ghedraeyt, te groote verandering int ghewicht mocht gheven, daer af en is gheen merckelick feyl te verwachten, om t'groot ghewicht van H, ende de lichticheyt der wijsreghel.

De ghebruyck daer af, om t'noortpunt en naeldwijsing te vinden, is dusdanich: Men begint, gelijc in d'eerste wijse, ettelicke uyren voor middach, draeyende den tuych tot dat de naelde opt begin des ronts wijst, daer na keertmen het

* Alidada.

[p. 173]

vierendeelronts soo lang herwaerts en derwaerts, tot dat de Son deur de sichtgaet kens schijnt: T'welck soo sijnde, men bevint, neem ick, dat den ondersten cant of wijser vant vierendeelronts, wijst int sichteindersplat op den 40 trap, ende de hooghde der Son, die int vierendeelronts anghewesen wort van, neem ick, 25 tr. welcke men, midtsgaders de 40 tr. tot ghedachtnis opteyckent: Wachtende voort so lang na middach, tot datmen de Son deur den selven tuych ghedaelt vint tot opde selve hooghde alsvooren van 25 tr. men keert alsdan den stoel ter eender en ander sijde, tot dat de Son deur de sichtgaetkens schijnende, de naelde weerom wijst opt begin des ronts: T'welck so sijnde, t'middelste punt des boochs int sichteindersplat tusschen d'eerste en tweede ervaring, is t'gesochte noortpunt: Ende soo veel de naelde alsdan daer afwijckt, dats de begheerde naeldwijcking, ghelijck int eerste voorbeelt wat breeder van sulcx gheseyt is.

Deur t'ghene hier boven gheseyt is vande ervaring mette Son des daechs, mach derghelijcke verstaen worden ende gheschien met yder vaste sterre des nachts, die ghebruyckende al oft de Son waer; Maer niet de Maen, eensdeels om heur rassche eyghen loop, ten anderen om t'groot^* verscheensicht datse heeft van weghen sy t'eertrijck soo na is.

Merckt noch datmen voor den middach twee drie vier of meer ervaringhen mach doen: Als by ghelijcknis, d'eerste wesende de Son boven den sichteinder 10 tr. inde tweede 15 tr. inde derde 20 tr. ende doende dergelijcke drie ervaringhen op sulcke hooghden na middach, soo bevintmen hoe d'een met d'ander overcomt, ende alsmen alsins een selve noortpunt crijcht, t'gheeft den Stierman meerder betrouwen op sijn werck.

Seylende een Stierman van oost na west of van west na oost, t'can ghebeuren dat hy op den tijt van 10 of 12 uyren tusschen d'eerste ervaring en de laetste, een trap of meer verandering der naeldwijsing crijghe, waer uyt wijder volgen can, dattet noortpunt ghevonden deur d'eerste voormiddachsche ervaring, en de laetste na middachsche, niet overcommē en sal mettet noortpunt gevondē deur de laetste voormiddachsche ervaring, en d'eerste na middachsche, sonder nochtans dat den Stierman int werck gefeylt heeft. Dit hem so ontmoetende, hy can daer uyt ramen hoe veel op seker uyren varens de naeldwijsing verandert, ende daer op gissing maken, om t'rechte noortpunt en naeldwijsing met noch meerder sekerheyt te hebben. T'selve canmen oock weten deur de naeldwijsing gevonden op voorgaende daghen, ende die verleken mette wijsing des teghenwoordighen dachs. Tbeslvyt. Wy hebben dan de naeldwijsing op zee ghevonden na den eysch.

* Paralaxim.

2 Voorstel.

Te vinden een Haven daer de breede en naeldvvijsing af bekent is.

De naeldwijsing, metsgaders de breede der plaetsen bekent sijnde, deur ervaring der ghene diet metter daet alsoo bevonden hebben, men can daer me sonder langde te weten de plaets vinden. Als by voorbeelt, an een Stierman deur de tafel onder de 1 bepaling of deur ander oirsaken, bekent sijnde dat de breede van Amsterdam is 52 trappen 20 ①, met naeldwijcking na t'oosten van 9 tr. 30 ①, ende dat hy hem vint op zee inde selve breede van 52 tr. 20 ①, mette voorschreven Oostersche naeldwijcking van 9 tr. 30 ①, die bekent wort deur het 1 voorstel; Hy weet dat hy ontrent Amsterdam moet wesen, t'sy mette lang-

[p. 174]

de van Amsterdam hoet wil. Angaende ymant mocht segghen, datter wel noch ander plaetsen sijn vande selve breede en naeldwijcking, nochtans niet Amsterdam: Tis waer, maer sy vallen seer verre van daer, ende can uyt d'ander onderkent worden, deur seker omstandigen, van welcke wy hier na int 3 voorstel segghen sullen. Merckt noch dat hoe wel de Stierlieden Amsterdam anders connen vinden deur omligghende landen, gissing, diepten, sanden, en ander teyckens, sonder acht op naeldwijsing te nemen, nochtans hebben wy dat voorbeelt van die bekende plaets ghestelt, om daer deur te opentlicker te verclaren de ghemeenheyt vande reghel op verre seylagen, daermen op langhe tijt gheen lant en siet: Als, neem ick, een Stierman begeerende van hier te seylen tot Cabo Sant Augustin in Brasilie, ende wetende dat de naeldwijcking daer is, van (ghelijckmen segt en soo de voorgaende tafel inhout) noort na t'oosten 3 tr. 10 ①, en de zuydersche breede 8 tr. 30 ①, als hy derwaert varende tot sulcken naeldwijcking en breede ghecommen is, die hy dadelick vint deur het 1 voorstel, hy weet hem ontrent Cabo Sant Augustin te wesen: Ende hoe wel gissing hem anders dede vermoeden, sal die verlaten, als deur oostersche of westersche verborghen stroomen bedroghen sijnde, of qualick gegist hebbende: Want dat de naeldwijcking die eertijts tot Cabo Sant Augustin was 3 tr. 10 ①, nu daer niet wesen en soude, de reden en laet niet toe sich sulcx voorte stellen om daer op te werck te gaen: Of dat ymant op zee een ander naeldwijsing vint dan de voorschreven, die hy weet tot Cabo S. Augustin te sijn van 3 tr. 10 ①, ende nochtans willende d'ervaring der naelde verlaten, en gissing volghen, sich seyde ontrent Cabo S. Augustin te wesen, wie en verstaet niet sulcx sonder reden te sijn? als van een die sich selfs teghenspreeckt, segghende die naeldwijcking aldaer te sijn van 3 tr. 10 ①, ende soo niet te wesen.

Merckt wijder wel ghebeurt te sijn, dat eenen seylende na het Eylant van Sint Helena, ende ghecommen wesende tot des selven Eylants breede, nochtans dat Eylant daer niet vindende, oock niet wetende of hyder oost of west af was, heeft al ramende oostwaert ghesocht, dat westwaert lach, ende hoe hy verder alsoo voer, hoe hy verder vande begheerde plaets gherocht: Denckt nu eens, soo dien Stierman (die wel ettelicke weken lanck dat Eylant socht, ende ettelicke mael daer rontom voer eer hyder in gerocht) had bekent gheweest hoe de naelde op Sint Helena wees, ende daer beneffens wetenschap ghehadt vande naeldwijsing op zee te vinden, of hy moetwillichlick na een grooter naeldwijcking soude gevaren hebben, wetende dat de plaets daer hy begeerde te wesen een cleender hadde? Tbeslvyt. Wy hebben dan een haven ghevonden daer af breede en naeldwijsing bekent is, na den eysch.

3 Voorstel.

Te vinden op zee in vvelck perck de teghenvvoordighe naeldvvijsing is.

Anghesien datter op den Eertcloot verscheyden percken sijn met even afwijckinghen en even breeden, soo mochtet in twijfel staen op welck datmen is: Om hier af tot kennis te commen; laet een schip moeten varen van Amsterdam na Cabo Sant Augustin, in Brasilie, wiens breede inde tafel beschrevē staet van 8 tr. 30 ①, ende de naeldwijsing vergrootende oostering des eersten percx van 3 tr. 10 ①. T'selve schip afvarende, ende commende voor-

[p. 175]

by Engelant, bevint sijn naeldwijsing daghelicx meer en meer te oosteren, tot by Pleymouth toe, alwaerse ten grootsten wesende van 13 tr. 24 ①, het versekert hem dat hy tot daer toe ghevaren heeft in vercleenende oostering der eersten percx, ende dat hy van daer voort seylt inde vergrootende oostering, welcke hy bevindende van 10 tr. op de breede van 38 tr. 55 ①, weet hem te wesen ontrent Cabo de Roca by Lisbona: Van daer af, ontrent zuytwest anvarende, sal daghelicx bevinden de breede te minderen, ende denaelde noordelicker te keeren, t'welck over al soo gagheslaghen, men weet altijt in welck perck de tegenwoordighe naeldwijsing is. Tbeslvyt. Wy hebben dan op zee ghevonden in welck perck de teghenwoordighe naeldwijsing is, na den eysch.

Tot hier toe sijn beschreven de ghedaenten der naeldwijsinghen, volghende uyt het ghestelde des tafels: Soo ander sekerder ervaringhen in toecommenden tijt anders wesen, mensal daer uyt anders meughen besluyten, ende inde seyling sich na t'beste altijt ghevoughen.

Havenvindings

EYNDE.