Wisconstighe gedachtenissen. Deel 1: van 't weereltschrift

[p. 165]

Bepalinghen.

1 Bepaling.

De afvvijcking der naelde vant noorden na t'oosten heet oostering, maer na t'vvesten vvestering, en int ghemeen naeldvvijcking: Maer naeldvvijcking en rechte noortvvijsing int ghemeen naeldvvijsing.

Tis kennelick de seylnaelde seker eyghenschap te hebben, datse op een selve plaets een selven oirt wijst, maer niet een selven oirt overal, want tot sommighe plaetsen wijcktse vant noorden na t'oosten, elders na t'westen, t'welck int ghemeen ghelijck de bepaling inhoudt naeldwijcking heet: Doch wantse tot eenighe plaetsen oock recht noort wijst, so heet dat, metsgaders de voorschreven naeldwijcking, int ghemeen naeldwijsing. Vande oirsaecken deser onghereghelde afwijcking, sal t'sijnder plaets gheseyt worden in den Hemelloop, te weten inden loop des Eertcloots als^* Dwaelder. Maer om dese en ander volghende bepalinghen noch beqnamelicker te verclaren, soo sal ick beschrijven de volghende tafel der naeldwijsinghen, ghelijckse tot ettelicke plaetsen dadelick bevonden worden, welcke den Hoochgheleerden^* Eertclootschrijver Heer Petrus Plancius deur langduerigen arbeyt, en niet sonder groote costen by een vergaert heeft, uyt verscheyden houcken des Eertbodems, so wel verre als na ghelegen: Sulcx dat als de Stierlieden int gemeen deur dese manier Landen en Havens sullen vinden, soo wel als eenighe int besonder die alree gevonden hebben, den selven Plancius ghehouden mach worden voor een der voornaemlickste oirsaken van dien.

Doch eer ick totte beschrijving der selve tafel com, wil noch dit segghen: Te weten dat by aldien namaels deur nauwer en sekerder ervaringhen, der plaetsen naeldwijsinghen, breeden en langden, anders bevonden wierden dan inde tafel staet, en datmen alsdan ander manier van verclaring en bepaling van woorden behoufde dan de volghende, sulcx en behoort ons van t'voornemen deser ondersoucking niet af te keeren, maer veel eer daer toe te trecken, als allencx gerakende tot meerder en sekerder kennis eens handels gesticht op een goede gront. Dese meyning volghende, ick sal mettet waerschijnlickste dat my nu bekent is voortvaren, al oft warachtich waer: want elck t'sijnder tijt der ghelijcke doende, men sal t'warachtichste dat inde natuer daer af is, allenx naerder en naerder meughen gheraken.

* Planeta.

* Geographui.

[p. 166]

Tafel der naeldwiisinghen.

[p. 167]

[p. 168]

Dese tafel aldus beschreven sijnde, en om nu totte verclaring te commen, soo sietmen voor al datter sijn drie pylaren, d'eerste van der plaetsen naeldwijsinghen, de tweede vande breede, waer by noch ghevought is de derde vande gheraemde langde, op dat de plaetsen inde Eertclooten te lichtelicker ghevonden worden, oock mede om de ghedaenten der naeldwijsinghen daer deur int volghende opentlicker te verclaren. De letter N bediet inde tweede pylaer over al noordersche breede, maer Z zuydersche.

2 Bepaling.

Vergrootende oostering of vvestering is die, vvelcke de naelde van vvesten na oosten voortghebrocht sijnde vergroot, en vercleenende, die alsdan vercleent.

Al t'welck t'gheschrift en ghetalen des tafels ghenouch anwijsen, doch tot opentlicker verclaring segh ick aldus: Men siet inde tafel dat de naelde in Corvo recht noort wijst, maer van daer oostwaert commende, datse begint te oosteren, allenx meer en meer tot een mijl oostwaert van Plemouth, alwaer de afwijcking ten grootsten is van 13 tr. 24 ①: En van daer voorder commende sy begint te vercleynen, tot Helmshuy by westen de Noortcaep in Finmarcken toe, alwaerse weerom recht noortwijst. Voort is de langde van Corvo tot Helms huy 60 tr. T'welck soo sijnde, het blijckt dat de voorschreven grootste naeldwijcking van 13 tr. 24 ① by Plemouth, wiens langde 30 tr. gheschiet int middel der twee plaetsen daer de naelde recht noort wijst, want den 30 tr. is int middel tusschen t'begin en den 60 tr.

T'ghene wy hier gheseyt hebben, vande verandering der naeldwijsing op de noortsijde des eertcloots, derghelijcke bevint sich deur ervaring oock opde zuytsijde; want op 105 Spaensche mijlen westwaert van Cabo Sant Augustin opt begin der langde, wijst de naelde recht noort, alsoose oock doet ter plaets inde tafel gheseyt, op 17 Duytsche mijlen van Cabo das Aguillas, wesende op 60 tr. der langde, ende int middel tusschen beyden, dats op den 30 tr. valt aldaer oock ghelijck op de noortsijde de grootste oostering, dats ter plaets inde tafel ghenaemt, noortwest wel soo noordelick vande Eylanden van Tristan da Cuncha, doende die wijcking 19 tr.

Hier uyt vermoetmen, dat de naelde recht noort wijst tot alle plaetsen gheleghen inde twee halfmiddachsronden deur Corvo ende Helmshuy, van d'een^* aspunt tot d'ander. Oock mede dat de naeldens oostering ter grootsten is, tot alle plaetsen int halfmiddachsront streckende deur de plaets ghelegen een mijle oostwaert van Plemouth.

Inder voughen dat in sulck ansien, het eertcloot deel begrepen tusschen die twee halfmiddachsronden, 60 tr. in langde van malcander, is een perc int welck de naelde over al vant noorden na t'oosten wijckt, ende inden helft van dien, dat is het eertcloots deel begrepen tusschen de twee halfmiddachsronden, t'een deut t'begin, het ander deur den 30 tr. soude over al sijn vergrootende oostering: Ende in d'ander helft vercleenende oostering; welverstaende alsmen vant westen na t'oosten treckt, dats na t'vervolgh vande tr. der langde.

Deur t'gene tot hier toe geseyt is vant perck met oostering, ende sijn twee deelen, t'een met vergrootende oostering, t'ander met vercleenende, machmē lichtelick verstaē dergelijcke gedaenten vant ander perc met westering, en̄ sijn twee

* Polo.

[p. 169]

deelen, t'een met vergrootende westering, t'ander met vercleenende: Want inde mont der Rivier van Cantan in China, ligghende in langde 160 tr. van Corvo, daer wijst de naelde de derdemael recht noort, daerom aldaer getrocken een derde halfmiddachsrondt, soo is het eertclootdeel begrepen tusschen dat tweede halfmiddachsront ende dit derde 100 tr. van malcander, een perck int welck de naelde overal vant noorden na t'westen wijckt, ende int middel van dese twee, dats int halfmiddachsront 50 tr. vant tweede, ende oock soo veel vant derde, oft andersins 110. tr. vant eerste door Corvo, daer heeftmen oock de grootste afwijcking der naelde, soot inde tafel tot twee plaetsen blijckt, d'een op Willems Eylant by Nova Zembla, alwaer de grootste westering op die breede bevonden is van 33 tr. d'ander 34 Duytsche mijlen zuytoost van S. Brandaon, alwaer de grootste naeldwijck op die breede bevonden is van 22 tr. wesende de langde van elck dier twee plaetsen 110 tr. Sulcx dat inden helft van dit perck, dats het eertcloots deel begrepen tusschen de twee halfmiddachsronden, t'een deur den 60 tr. t'ander deur den 110 tr. soude overal sijn vergrootende westering, in d'ander helft vercleenende westering.

Van dese 160 tr. der langde, t'welck op 20 tr. na, den helft des Eertcloots is, heeft de voorschreven Plancius de naeldwijsinghen becommen ghelijckse hier vooren beschreven sijn: Maer vande rest des Eertcloots, te weten van Cantan oostwaert, of van Corvo westwaert, en overcommen de ervaringhen niet die hem van Spaengiaerden, Engelschen en onse zeevaerders ter hant ghecommen sijn, als ghedaen wesende sonder bequamen tuych en ghenouchsaem wetenschap: Doch verwacht hy daer af sekerker bescheyt.

3 Bepaling.

De halfmiddachronden daer de naelde recht noort in vvijst, heet hier eerste tvveede halfmiddelront, en soo oirdentlick voort na t'vervolgh vande trappen der langde so veel alsser sulcke ronden sijn, beginnende vant halfmiddachront deur Corvo.

Als het halfmiddachront streckende op de noortsijde deur Corvo, en zuytwaert deur de plaets inde tafel ghenoemt 150 Spaensche mijlen westwaert van Cabo Sant Augustijn en Brasilie, heetet eerste halfmiddachront. Voort het halfmiddachront streckende op de noortsijde deur Helmshuy, en zuytwaert deur de plaets, inde tafel ghenoemt op 17 Duytsche mijlen van Cabo das Aguillas oostwaert, heetet tweede. Daer nae het halfmiddachront streckende deur de mont der Rivier van Cantan in China heetet derde.

4 Bepaling.

T'vlack begrepen tusschen het eerste en tvveede halfmiddachront noemen vvy eerste perck, en d'ander oirdentlick vervolghende tvveede derde perck, tottet laetste.