Wisconstighe gedachtenissen. Deel 1: van 't weereltschrift

[p. 153]

Anhang der cromstreken.

1 Hooftstick.
Verhael op de oirden der cromstreken.

SOmmige als Robert Hues, nemen de cromstreken te beginnen vant middachront af na t'middelront toe, noemende die van noort ten oosten d'eerste, noort noortoost de tweede, en soo voorts. Ander als Edwart Wright, tellen van t'middelront af na t'middachront, noemende de cromstreeck van oost ten noorden d'eerste, oost noordoost de tweede, en soo voorts. Maer wanttet om twijffeling te weeren, goet waer dat alle die van dese stof handelen, int noemen der cromstreken een selve oirden volghden, soo heeft my oirboir ghedocht mijn ghevoelen te verclaren, waerom ick meyn datter meerder reden is te beginnen van het middachront, ghelijck wy hier vooren oock ghedaen hebben, dan van t'middelront, als volght:

Voor al wanneermen seght d'eerste cromstreeck die te wesen, welcke eerst na t'middelront volght, soo en is dat niet eyghentlick gesproken den^* Doender buyten t'middelront sijnde, dadelick of deur t'ghestelde, wantmen insulck ansien dan niet en soude moeten segghen d'eerste cromstreeck vant middelront af, dan d'eerste cromstreeck van een evewijdich rondt mettet middelront: Maer dat soo ghenomen, t'selve evewijdich ront en sal in d'oirden der cromstreken niet vallen, t'welck nochtans gheen rechte streeck sijnde een cromstreeck is, volghende haer bepaling. Dit anghemerckt, de natuerlicke oirden schijnt te vereysschen datmen t'middachront neme voor begin, want van daer af tellende, soo valt de oostenweststreeck me onder de cromstreken, wesende altijt de achtste na t'behooren, en daerom hebben wy hier vooren die wijse ghevolght.

* Efficiens.

2 Hooftstick.

Van Petrus Nonius feyl, angaende de ghetalen der cromstreken.

Nadien de Portuguijsen en Spaengnaerden eerst ernstelick de groote zeevaerden anghevanghen hadden, soo viel by hun anmercking op de gedaente en eyghenschappen der cromstreken: Waer af den vermaerden Wisconstnaer Petrus Nonius handelende, heeft gheschreven vande ghetalen dienende tottet formen der selve, maer sy en wierden by hem niet rechtghenouch getroffen, t'welck ick niet en segh tot sijn verachting, want den gront daer hy op boude, hadde uyterlick soo vasten ansien, dat d'alder ervarenste voor t'eerste lichtelick souden ghemeent hebben de saeck soo te wesen, en by aldien hem sulcke oirsaeck van proef ontmoet hadde, als anderen na hem welbejeghende, hy soude soo wel als anderen t'ghebreck bemerckt hebben.

Tis dan te weten dat hy int 23 Hooftstick sijns 2 boucx de Reg. & instr. besluyt de houckmaten der boghen vanden aspunt totte cromstreeck in

[p. 154]

^* gheduerighe everedenheyt te wesen; Als inde voorgaende form des 3 voorstels, (alwaer wy nemen R Z de vierde te sijn) dat ghelijck houckmaet van M R, tot houckmaet van M X, also houckmaet van M X, tot houckmaet van M Y, en van M Y tot die van M a, en van M a tot die van M b; en van M b, tot die van M Z, en daerom oock ghelijck houckmaet van M R, tot houckmaet van M X, alsoo houckmaet van M b, tot houckmaet van M Z: Doch dat gemist te wesen blijckt aldus: De driehouck M R X heeft drie bekende palen, te weten de sijde M R 90 tr. den houck M R X 45 tr. en den houck R M X 1 tr. Hier me ghesocht de sijde M X, wort bevonden van 89 tr. diens houckmaet doet 9998: Sulcx dat de houckmaet van M R, in soodanighen reden is totte houckmaet van M X, als 10000 tot 9998. Laet nu de cromstreeck van R tot b, soo na den^* aspunt ghecommen wesen, dat M b doe 10 tr. diens houckmaet is 1736. Dit soo ghenomen, de houckmaet van M Z soude moeten doen 1736, want seggende houckmaet van M R 10000, geeft houcmaet M X 9998, wat houckmaet van M b 1736? Comt houckmaet die sijn soude voor M Z alsvooren 1736: Maer de selve soo niet te wesen wort aldus bethoont: De driehouck M b Z heeft drie bekende palen, te weten de sijde M b 10 tr. den houck M b Z 45 tr. en den houck b M Z 1 tr. Hier me ghesocht de sijde M Z, wort bevonden deur het 42 voorstel der clootsche driehoucken van 8 tr. 33 ①, diens houckmaet 1487, groot verschil heeft vande voorschreven 1736, t'welck sy soude moeten doen om met d'ander everedenich te sijn. Sulcx dat de booch M Z, die volghende t'ghestelde maer en doet 8 tr. 33 ①, wort na d'ander reghel bevonden van 10 tr. t'welck 1 tr. 27 ① te veel is. Maer sulcken feyl vallende op alleenelick een everedenheyts wercking, soo machmen dencken wat grooter feyl datter op M Z boven dat noch moet commen, deur al de voorgaende versaemde feylen der werckinghen eermen totten boveschreven 10 tr. vanden aspunt gheraeckt.

* Continua proportione.

* Polum.

3 Hooftstick.

Vant feyl inde tafels der cromstreken deur Edvvart VVright.

Na de Portuguysen en Spaengnaerden sijn in groote zeevaerden de Enghelschen ghevolght, welcke op dese ghedaente der cromstreken oock acht nemende, hebben t'feyl van Nonius bemerckt, en tot verbetering van dien soo sijnder onlancx uytghegheven tafelen der cromstreken deur Edwart Wright, als die des 4 voorstels van desen, welcke de saeck naerder commen: De proef daer ick sulcke meerder naerheyt deur vermoede, was dat ick na d'eerste wijse des maecksels der tafels vande cromstreken int boveschreven 4 voorstel, socht de breeden des vierden cromstreecx, (in welcke t'werck licht valt, deur gheduerighe vergaring sonder menichvulding of deeling, om dat raecklijn en rechthouckmaet van 45 tr. daer even vallen) en dat tot op den 78 tr. der langde, waer op ick bevant t'overcommen 61 tr. 26 ①: Maer Wrights tafels hebben tot sulcken plaets 61 tr. 14 ①, die op soo grooten langde maer 12 ① en schillen: Boven dien was my noch bekent dattet ware ghetal, volghende sulck ghestelde, minder moest sijn dan die 61 tr. 26 ①: Sulcx dat my dit, als gheseyt is, vermoen gaf van die tafels de sake na te commen: (Maer hoe de ghetalen der tafels van ander cromstreken met sulcke rekeningen overcommen, en heb ick deur ander belet niet versocht) Doch en isser de rechte gront noch niet volcommelick ghetroffen. Om hier af verclaring te doen, soo schrijf ick eerst t'navolghende

[p. 155]

Vertooch.

Ghelijck des cromstreecx afvvijcking vant middelront op haer voortganck eens langdetraps, tot haer afvvijcking op haer voortganck van noch een langdetrap daer an volghende: Alsoo seer na snylijn door t'begin van die laetste voortganck, tot snylijn door t'begin des eersten voortgancx.

Tghegheven. Laet A B C D een Eertcloot sijn diens aspunt A, middelront B E D, waer in gheteyckent sijn devier punten E, F, G, H, sulcx dat E F, F G, G H, elck doen 1 tr. Op dese vier punten E, F, G, H, sijn ghetrocken de vier middachboghen A E, A F, A G, A H; voort sy E I een cromstreeck, ick neem d'eerste, snyende de vier middachboghen in K, L, M, I; Daer na sy ghetrocken de booch K N evewijdich met F E, en L O met G E, snyende A F in P, s'ghelijcx sv ghetrocken de booch M Q R evewijdige met H E en snyende A G in Q: Daer

[p. 156]

na sy ghetrocken d'eerste cromstreeck van N deur P tot Q, die even en gelijck moet sijn mettet deel K L M.

Dit soo wesende F K is des cromstreecx afwijcking vant middelront F E D op haer voortganck eens langdetraps: Dat is, de cromstreeck voortghegaen hebbende van E tot K, daerse in langde verandering ghecreghen heeft een trap E F; soo is op die voortganck eens langdetraps, haer afwijcking gheworden F K, of E N als daer me even sijnde, om dat K N evewijdich is met F E deur t' gegeven: En alsoo salmen verstaen dat N O is des cromstreecx afwijcking op haer voortganck van een langdetrap meer, met te commen van K tot L, waer op sy afwijcking ghecreghen heeft soo veel als van N tot O, om dat LO evewijdich is met G E deur t'ghegheven: En om derghelijcke redenen is O R des cromstreecx afwijcking op haer voortganck van noch een langdetrap meer, met te commen van L tot M. Sulcx dat N O is des cromstreecx afwijcking op haer voortganck eens langdetraps, en O R afwijcking op haer voortganck van noch een trap daer an volghende. Tbegheerde. Wy moeten bewijsen dat ghelijck N O tot O R, alsoo seer na de snylijn van des cloots middelpunt deur L begin des laetsten voortgancx L M, tot snylijn deur K begin des eersten voortgancx K L: Maer de snylijn deur N, is even ande snylijn deur K, om dat K N evewijdighe is met F E: En s'ghelijcx is de snylijn deur O, even ande snylijn deur L, om dat L O evewijdighe is met G E, en daerom moeten wy bewijsen dat ghelijck N O tot O R, alsoo snylijn deur O, tot snylijn deur N.

Maer om hier te segghen tot wat eynde dit streckt, en de somme des voornemens int cort te verclaren, soo is te weten dat wy bethoonen sullen, de ghetalen inde boveschreven tafel ghevonden, niet te overcommen met dese everedenheyt, en daerom niet heel recht te wesen. Voort hoemen deur sulcken gront ghewisse tafels can maken, hoe wel deur een moeylicker wercking.

Tbewys.

Laet ons nemen de form in d'eerste bepaling des houckmaetmaecksels, waer in te ansien valt dat den driehouck A B I, ghelijck is metten driehouck A F C, diens^* lijckstandighe sijden everedenich sijn, te weten
Ghelijck A I tot A B, alsoo A C tot A F,
Maer A C is even met A B, en G C met A F, daerom
Ghelijck A I tot A B, alsoo A B tot G C.

Maer A I is snylijn, A B rechthouckmaet, en G C houckmaet van C E, te weten des schilboochs van B C, daerom segh ick by ghemeene reghel, dat
Ghelijck eens boochs snylijn tot rechthouckmaet,
alsoo rechthouckmaet, tot schilboochs houckmaet.

Dit soo sijnde, wy commen nu totte form deses vertoochs, waer me ick om dese bewesen everedenheyt aldus segh:
Ghelijck int vierendeelronts A E, snylijn deur N, dats snylijn des boochs N E, tot rechthouckmaet, also rechthoucmaet, tot schilboochs houckmaet van N E wesende houckmaet van A N: Dats andermael int cort gheseyt: Ghelijck snylijn deur N, tot rechthouckmaet, alsoo rechthouckmaet, tot houckmaet van A N. En weerom
Ghelijck snylijn deur O, tot rechthouckmaet,
alsoo rechthouckmaet, tot houckmaet van A O.

* Homologa.

[p. 157]

Maer rechthouckmaet aldus inde twee voorgaende everedenheden middel. everedenighe sijnde, soo volght daer uyt dat
Ghelijck snylijn deur N, tot snylijn deur O,
alsoo houckmaet van A O, tot houckmaet van A N.

Maer ghelijck houckmaet van A O, tot houckmaet van A N, alsoo het rondt diens halfmiddellijn de houckmaet is van A O, dats t'rondt daer L P deel af is, tottet rondt diens halfmiddellijn de houckmaet is van A N, dats t'ront daer K N deel af is: Daerom
Ghelijck snylijn deur N, tot snylijn deur O, alsoo het rondt daer L P deel af is, tottet rondt daer K N deel af is.

Maer ghelijck het rondt daer L P deel af is, tottet rondt daer K N deel af is, alsoo het deel L P, tottet deel K N, want elck is 1 tr. sijns rondts deur t'ghegheven: Daerom
Ghelijck snylijn deur N, tot snylijn deur O, alsoo L P, tot K N.

Maer L P en K N sijn lijckstandighe sijden in twee driehoucken Q L P, P K N, die na ghenouch ghelijck sijn, (ick segh na ghenouch, uyt oirsaeck datse so na malcander staen, en so cleene sijden hebben, waer deur oock int vertooch gheseyt is Alsoo seer na) daerom sy sijn met d'ander lijckstandighe Q L, P K everedenich, dat is
Ghelijck L P tot K N, alsoo Q L tot P K: En vervolghens
Ghelijck snylijn deur N, tot snylijn deur O, alsoo Q L tot P K.

Maer R O is even met Q L, en O N met P K: Daerom
Ghelijck snylijn deur N, tot snylijn deur O, alsoo R O tot O N.

En deur verkeerde reden,
Ghelijck O N tot O R, alsoo snylijn deur O, tot snylijn deur N.

Tbeslvyt. Ghelijck dan des cromstreecx afwijcking vant middelront, op haer voortganck eens langdetraps, tot haer afwijcking op haer voortganck van noch een langdetrap daer na volghende: Alsoo seer na snylijn door t'begin van die laetste voortganck, tot snylijn door t'begin des eersten voortgancx, t'welck wy bewijsen moesten.

Dese everedenheyt aldus vast en bekent sijnde, wy sullen tot ons voorghenomen verclaring van t'feyl der tafels commen.

Laet E I indeform deses vertoochs, beteyckenen d'eerste cromstreeck, daer in wy ons voorstellen te moeten vinden de twee breeden F K, G L. Om dan eerst te vinden F K, ick segh den driehouck K F E (die ick ten eersten voor plat ansie, om dat sulcke driehoucken inde tafels voor plat ghenomen wierden) te hebben drie bekende palen, te weten den houck K E F 78 tr. 45 ①, K F E recht, en F E 1 tr. Hier me ghesocht de sijde K F, en alles berekent met recht houckmaet van 10000000, tot op ② toe, wort bevonden deur het 4 voorstel der platte driehoucken van 5 tr. 1 ① 38 ②. Maer E N is even an F K, daerom E N doet oock 5 tr. 1 ① 38 ②. Nu dan N E bekent sijnde, en om na de regel des voorgaenden vertoochs te vinden N O, ick seg aldus: Snylijn deur N, dats van N E 5 tr. 1 ① 38 ② doende 10038616, gheeft snylijn deur E doende 10000000, (die wy hier snylijn heeten, hoe wel het eyghentlick gheen en is, maer om de naem na de reghel te ghebruycken) wat de booch N E 5 tr. 1 ① 38 ②? Comt voor de booch N O 5 tr. 0 ① 28 ②: Die vergaert tot N E 5 tr. 1 ① 38 ②, comt voor E O, dats oock voor de begheerde G L 10 tr. 2 ① 6 ②: En soo veel wort oock volcommelick bevonden volghende d'eerste wijse des maecksels vande tafels der cromstreken int 4 voorstel, want N K als gront des rechthouckighen driehoucx P K N, doet 59 ① 46 ②, waer me de reghel gevolght, deur rekening der platte driehoucken,

[p. 158]

men bevint K P, dats oock voor N O van 5 tr. 0 ① 28 ②, en vervolghens E O inde boveschreven volcommenheyt. Maer niet alsoo deur de tweede wijse, want alles met ② ghewrocht, daer comt voor G L 10 tr. 1 ①. Maer om de selve tweede wercking hier breeder te verclaren ick segh aldus: Ghesocht inde tafel der versaemde snylijnen watter overcomt op 5 tr. 1 ① 38 ② van E N, wort bevonden 3020, daer toe vergaert noch eens 3020 comt 6040, waer op indeselve tafel overcommen voor G L of E O 10 tr. 1 ①, die 1 ① 6 ② verschillen van d'ander 10 tr. 2 ① 6 ②, en daerom en is dit niet heel volcommen, want hier me voortgaende men gheraecktallenx tot noch wat meerder verschil.

Merckt noch wijder de reden te vereysschen, datmen int soucken van K F des driehoucx K F E, den selven driehouck niet en behoort te nemen voor plat, gemerckt de twee sijden daermen rekening me maeckt als E F, F K boghen sijn, sulcx dat F K gesocht deur rekening der clootsche driehoucken, wort bevonden van 5 tr. 0 ① 51 ②, die van d'ander 5 tr. 1 ① 38 ② verschillen 47 ②. Want hoewel die in haer selven voor t'eerste cleen sijn, int vervolgh wordet feyl grooter.

4 Hooftstick.

Hoe t'maecksel van ghevvisse tafels der cromstreken soude meughen gheschien na t'ghevoelen des Schrijvers.

Ghelijck ghevonden is N O, deur een wercking getrocken uyt het vertooch int 3 Hooftstick deses Anhangs, alsoo sal ghevonden worden O R; segghende snylijn van C E, gheeft snylijn van N E, wat de booch N O? t'gene daer uyt comt is voor de booch O R, welcke vergaert tot O E, men crijcht E R, dats oock H M breede des 3 tr. der langde. En om daer nae te vinden de breede van noch een langdetrap voorder, die ick neem te wesen R S, ick segh: Snylijn van R E, gheeft snylijn van O E, wat de booch O R? t' ghene daer uyt comt is voor de booch R S, en soo voort met d'ander.

Merckt nu noch dat deur t'nemen van cleender boghen der langde, sekerder werck valt dan deur grooter, om bekende oirsaken: Maer om versekert te sijn datmen de boghen cleen ghenouch neemt, dat sal gheschien deur een dobbel wercking, aldus toegaende: Benevens t'vinden der breeden deur t'nemen der langdeboghen van trap tot trap als hier vooren, soo salmen noch doen een ander wercking van halve trap tot halve trap, soo langhe alsse gheen hinderlick verschil en hebben: Maer beginnende hinderlick verschil te crijghen, men sal d'eerste wercking van trap tot trap verlaten, blijvende by die van halve trap tot halve trap, en daer benevens noch vougende een wercking van vierendeel traps tot vierendeel traps, dats van 15 ① tot 15 ①, welcke voorder commende, soose oock hinderlick verschil creghen, men sal die van halve trap tot halve trap verlaten, en voughen by d'ander een wercking van noch cleender boghen als van 10 ① tot 10 ①. En daer me canmen, hoe wel de wercking moeylick valt, tot sekerheyt commen, want gheen hinderlick verschil vallende tusschen twee werckinghen, d'eene deur t'nemen van heele langdetrappen, d'ander van halve, ten is niet noodich soo verre met noch cleender boghen te wercken dan met halve, want t'ghene men daer deur naerder vonde, soude door meerder moeyte gheschien sonder tot voordeel te strecken.

Merckt noch dat soomen dese wercking wilde doen na d'eerste wijse des maecksels vande tafels der cromstreken int 4 voorstel, t'soude oirboir sijn eerst te maken een tafel van t'ghene 1 tr. langdeschil buyten t'middelront, doet

[p. 159]

in ①, ② en ③ des middelronts, als de tafel des achtsten cromstreecx, en dat niet van 30 tot 30 ① der breede, noch berekent tot op ② als die, maer van ① tot ① der breede, en berekent tot op ③.

De moeyte des maecksels van sulcken tafel ghedaen wesende, tis kennelick dat de voorder wercking dan gheschien soude alleen deur menichvulding sonder deeling, daermen na de voorgaende ander wijse met snylijnen, benevens de menichvulding een deeling moet doen, doch en isser dan sulcken tafel niet te maken.

Dit is de sekerste wech die my nu te vooren comt, en hoe wel de wercking moeylick soude vallen, doch eens wel ghedaen wesende, men soude hem daer op meughen betrouwen. Maer sooder middeler tijt deur ymant ander lichter wercking met ghenouchsaem bewesen sekerheyt ghevonden wierde, t'waer billich die te aenvaerden.

5 Hooftstick.

Hoemen scherper opt Zeecompas soude connen seylen dan na t'ghemeen ghebruyck.

Het zeecompas placht eertijts ghedeelt te sijn in 8 streken, t'welck daer nae doen de wijder zeevaerden nauwer toesicht vereyschten, ghecommen is tot 32. En hoewel eenige die halven, voorder commende tot 64 streken, doch houden ander dese laetste deeling voor onnoodich, achtende s'menschen gesicht in een varende schip op soo cleene ghedeelten des ronts gheen seker oirdeel te connen hebben. Maer sijn Vorstelicke Ghenade desen handel der scherpseyling grondelick overdenckende, heeft daer af middel voorgewent, om smenschen oirdeel seker te connen sijn niet alleen op 64 streken, maer op streken van trap tot trap der 360 daermen de ronden in deelt, ja tot op ghedeelten eens traps, sulcx dat verscheyden menschen op een varende schip t'samen in het zeecompas siende, sullen al ghelijckelick uyt eenen mont noemen een selve trap, ja helft of vierendeel van dien, na dat den tuych groot en sorchvuldelick mocht ghemaeckt sijn. Ende want dit stof is mette voorgaende ghemeenschap hebbende, soo vervough ick t'selve in desen Anhang, daer af een corte verclaring doende met twee voorbeelden,

1 Voorbeelt deur een zeecompas mette lely op stijf papier.

Laet A B C D E F G een zeecompas beduyen, waer in een rondt stijf papier sy, niet met 32 streken na de ghemeene wijse, maer met 360 tr. te weten elck vierendeelronts in 90 tr. gheteyckent opt uyterste des cants van t'selve papier, en beginnende de telling in yder vierendeel vant middachrondt af: En daer onder noch een ander rondt stijf papier, waer in het yser gestreken met zeylsteen vast light, om alsoo na t'ghemeen ghebruyck de afwijcking des ysers vande lely soo groot te stellen, als de seylnaeldens afwijcking vant noorden op de tegenwoordighe plaets vereyscht.

Opden buytecant der casse van sulcken compas, sy ghetrocken een lini recht over eynde als C E, daer na het liniken C H, van C na t'middelpunt des compas streckende, en noch een ander van H recht neerwaert evewijdich commende met C E: Voort sy het punt A soo, dat de verdochte lini van C tot A, strecke

[p. 160]

recht over t'middelpunt vant compas: Daer na sy van A noch een lini recht neertwaert ghetrocken opden buytecant tot G, als A G, sulcx dat de verdochte lini van E tot G, strecken moet recht onder t'middelpunt vant compas. Dit soo sijnde, Laet nu I K L M de grontteyckening van een schip bedien, waer in N O is de plaets daermen al seylende t'compas op stelt: Op t'plat van t'selve sal ghetrocken



worden een lini P Q, evewijdich streckende mettet kiel des schips, (die ick daerom kiellini noem) te weten in een lini of gespannen draet als I L, commende uyt het middel vant achterste des schips, tottet middelste vant voorste. Maer want P Q in dese teyckening seer cort valt, soo sal ick om int volghende bequamelicker verclaring te meughen doen, andermael trecken een langher lini R S, die ick nu houde als voor kiellini in een schip ghetrocken te sijn, na de meyning alsvooren. Op dese kiellini R S salmen het compas stellen, soo dat de twee punten E en G effen commen daer op te passen.

Om nu hier deur met sekerheyt te seylen tot op trappen of cleender gedeelte, als by voorbeelt te moeten gheseylt worden opden 17 tr. van westen na zuyden, men sal t'schip soo stieren, dat den selven 17 tr. altijt passe op de lini die geseyt is te strecken van H neerwaert evewijdeghe met C E, want soo lang die overcommen, machmen seggen t'voorghenomen oirdeel van nauwer sekerheyt gevonden te wesen, overmits dat so haest dien selven 17 tr. een trap of een halve wijct vande voorschreven lini onder H; al de ghene diet sien, sullen, al of sy uyt eenen montspraken, terstont t'samen connen seggen hoe veel het buyten den wech is.

[p. 161]

2 Voorbeelt deur een zeecompas met een seylnaelde.

Maer want de punt van een seylnaelde alleen draeyende sonder stijf papier, scherper en sekerder verthoont de naeldens natuerlicke wijsing, dan twee cromme bestreken yserkens diemen ghemeenelick ruytwijs teghen t'papier plackt, soo can sulcx deur soodanighen bloote seylnaelde met noch meerder sekerheyt gedaen worden, aldus: Dese A B C D E F G H R S van beteyckening sijnde als int eerste voorbeelt, men sal inden binnecant der casse daer de lini van H neerwaert incomt, teyckenen de 360 tr. te weten viermael 90 tr. beginnende t'een vierendeel van H na B, t'ander van H na D, s'gelijcx van A na B, en van A na D.



Voort salmen an t'punt H schrijven noort, an A zuyt: Maer an B, t'welck na de ghemeene wijse west soude sijn, salmen oost stellen, en an D west. Daer na soo veel de seylnaeldens afwijcking ter teghenwoordighe plaets is, op sulcken verheyt salmen t'punt E vande kiellini R S stellen. Als by voorbeelt wesende de afwijcking 10 tr. van noort na oost, men sal den 10 trap van C na B doen overcommen op de kiellini R S, want alsdan moet t'punt E oock 10 tr. vande kiellini verschillen. Dit soo sijnde, en datmen by voorbeelt gheseyt wilde varen 17 tr. van west na zuyt, men sal t'schip soo stieren, dat de punt vande seylnaelde passe opden 17 trap vant westen af na zuyt dat inde casse staet, en is openbaer datmen dan t'begheerde sal doen, met meerder sekerheyt dan na d'eerste wijse.

Maer soomen vreesde dat dese verkeerde stelling van oost en west, om d'onghewoonte wille dwaling mocht veroirsaken, voor de bootsghesellen die te roer staen: De Stierman soude in plaets vande namen der vier winden, meugen ghebruycken de vier letters A, B, C, D, en in plaets van hun te bevelen datse seylen souden 17 tr. van west na zuyt, mach bevelen te seylen 17 tr. van D na A.

Voort om met meerder bequaemheyt het noort der casse of t'punt E, so verre vande kiellini te stellen, als de naeldens afwijcking vereyscht, men soude van de kiellini af over beyde sijden 40 of 50 tr. meughen teyckenen, om de cassens punt E te stellen op sulcken trap als de afwijcking mebrengt, makende int middelpunt van sulcken ront een pinneken, om de casse met haer bodems middelpunt (een putken daer in gheboort sijnde) op te draeyen.

der seylstreken

EYNDE.