Wisconstighe gedachtenissen. Deel 1: van 't weereltschrift

[p. 54]

Nv de voorstellen.

1 Voorstel.

Te verclaren de ghedaente des Eertclootroersels int ghemeen.

Het schijnt dat den eersten Roerder alles in geduerich roersel wil hebben, soo wel int ansien der deelen als des heels, want den gantschen Eertcloot niet alleen heur jaerlickschen loop om de Son en doet, en de daghelicksche op haer eygen as, maer de verscheyden stoffen daerse uyt bestaet, hebben een gheduerige vermenging en beweging deur malcander. D'eerde crijcht van water en locht tweederley voornamelicke roersels, want deur t'roersel des waters worden landen gebroken, en daer af ander gemaect, te weten platte even^* sichteindersche landen diemen anwassen noemt, als breeder en eyghentlicker verclaert sal worden int 4 en ander volghende voorstellen. Deur t'roersel des lochts, dats deur de wint, worden ghemaeckt de oneven en hooghe bergighe landen, als breeder en eyghentlicker verclaert sal worden int 5 voorstel, en ander daer na volgende. Maer want de vraegh nu mocht sijn na d'oirsaeck der boveschreven roersels van water en locht, soo is te weten dattet water als groot deel des eertcloots driederley vermaerde roersels ontfangt: Het een vande Son: T'ander vande Maen: Het derde vande locht. Want deur hitte der Son wordet opgetrocken in damp, die het eertrijck omvangende als een cloot, Dampcloot heet, van wiens hooghde boven d'eerde, met ander sijn omstandighen int volghende 3 bouck der Damphooghde eyghentlick ghehandelt sal worden: Desen damp, alsoomen der ghelijcke in cleyne stofscheyding siet, verandert in droppelen, waer af regen comt, maer vervriesende dan ist haghel; En den verdickten damp vervriesende eerse tot droppelen can gheraken, dan ist snee. Desen reghen, haghel, en snee, hoe wel sy opghetrocken sijn boven de zeen, worden nochtans deur de roerende locht ten grooten deele ghebrocht boven lant, alwaer sy op vallende gheven d'eertsche stoffen de boveschrevē groote beweging. Angaende t'roersel t'welck de wateren deur de Maen ontfanghen, dat is daghelicksche ebbe en vloet, waer af wy eyghentlick in des Eertclootschrifts 6 bouck sullen handelen. Belangende het derde roersel t'welck t'water deur de locht ontfangt, dat is de wint, die t'water openbaerlick in geduerige beweegnis hout. Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert de ghedaente des Eertclootroersels int gemeen na den eysch.

* Plani Horizontales Agri.

2 Voorstel.

Te verclaren dat van de stof der hooge landen die deur reghen en sneevvater afspoelen, ghemaeckt vvorden ander landen nevens de rivieren, oock an haer eynde daerse in Zee commen.

Men siet inde bergige landē als de snee smelt, dattet water vande hooghden neerwaert vliet heel dick, ghemengt met sant, cley, eerde, keyen, en sulcke stof alsser afghespoelt wort: T'selve dick water loopt deur de leeghten na de rivieren

[p. 55]

in seer grooter menichvuldicheyt, want het en comt niet alleen vande hoochten dieder na by ligghen, maer tot veel plaetsen ettelicke dachreysen van daer op wedersijden vande rivieren, alwaermen siet dat groote deelen der berghen met bosschen en datter op is af vallen; la dat hooghe platte landen in sulcke diepte wechschuyren, dattet blijvende als hooghe berghen sijn. Dit water van weghen den grooten overvloet die alsdan afdaelt, verheft hem boven de canten der rivieren, loopt over de Marasschen en leeghe landen daer nevens leggende, alwaert int wijde commende, soo verlieset sijn stercke stroom, en daerom latet daer sijn dicke stof te gronde sincken, welcke stof, t'water daer na al sachtkens leeghende, op haer plaets blijft ligghen, den gront verhooghende soo veel dien anwas mebrengt. Maer al de rest vant dick water dat door t'kiel der rivier loopt, laet sijn dickheyt sincken daert inde wijde zee comt, want daer sonder diegheweldighe stroom wesende, en als oft stil stonde, het waer teghen natuer dat sant en cley int water sou blijven hanghen, sulcx dat daer af ander nieuwe landen commen. Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert dat vande stofder hooghe landen die deur reghen en sneewater afspoelen, ghemaeckt worden ander landen nevens de rivieren, oock an haer eynde daerse in zee commen, nae den eysch.

3 Voorstel.

Te verclaren vvaerom een selve rivier op sommighe oirten der anvvassende landen magher sandt brengt, op ander oirten vette cley.

Want ymant dencken mocht hoet bycomt, dat anghesien sant en cley t'samen ghemengt inde rivieren commen, waerom nochtans ettelicke anwassende landen met vette cley en modder verhooghen, ander met magher sant, soo sullen wy de reden beschrijven als volght: Wanneer het dick gemengt water over de breede leeghe landen vloeyt, en daer sijn stercke stroom verliest, alsoo dattet sijn dicke stof laet sincken, ghelijck int 2 voorstel gheseyt is, soo daelt eerst de swaerste als keyen en steenen, voort sant ten eynde van stercke santstroom, en tot die plaetsen toe ist sandich, oock en can het sant voorder niet commen: Daer na sinckt cley en modder, die verder vliet, en int water langher blijft hanghen, soo de ervaring leert: Het water daer na allencx vande landen vertreckende, laet elck op sijn plaets ligghen, en alsoo worden die stoffen ghescheyden.

Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert d'oirsaeck waerom een selve rivier op sommighe oirten der anwassende landen mager sant brengt, op ander oirten vette cley, na den eysch.

4 Voorstel.

Te verclaren op vvat vvijse de platte sichteindersche landen vvassen.

De landen des Eertcloots hebben twee merckelicke verscheydenheden, d'eene sichteindersche platheyt seer effen op waterpas legghende, tot sommighe plaetsen ettelicke dachreysen lanck. D'ander bergich. D'oirsaeck en wijse hoe de platte eertijts ghecommen sijn, oock nu en altijt gheduerlick tot ander

[p. 56]

plaetsen ancommen of wassen, dat sal ick in dit voorstel segghen, maer vande bergighe int volghende vijfde.

De platte sichteindersche landen sijn van drie vermaerde verscheydenheden, d'eene vet en cleyich: D'ander magher sandighe waterighe heyen: De derde venich. Den even anwas van alle drie neemt aldus haer begin.

Hoe wel de landen onder water met oneven diepten meughen sijn, soo begheeft heur die onevenheyt allenx tot evenheyt, om dat den anwas op de diepste meer toe neemt dan op de ondiepe plaetsen: Want wesende by voorbeelt twee vaten met cleyich stroom water ghevult, t'een een voet hooch, t'ander twee, de cley daer na ghesoncken sijnde, soo wil de reden toeghelaten te worden datse vant hoochste water ontrent noch eens soo dick sal ligghen als van t'leeghste. Boven dien, de weycke vlietende cley en drijvende sant opden gront des waters ghesoncken wesende, wort beweeght deur t'roersel des waters dattet vande wint ontfangt, waer me de diepten oock ghevult worden: Sulcx dat alles hem begheeft tot sichteindersche platheyt in waterpas legghende, en dit soo langh als t'landt met leegh water der rivier noch onder water blijft: Maer den anwas soo hooch ghecommen wesende datse met leech water drooch is, soo valt daer na onderscheyt tusschen den cleyighen en sandighen anwas, want van cley leeghe even sichteindersche landen commen, ghelijck wy hier breeder verclaren sullen: En vanden sandighen anwas die na des waters afganck drooch blijft, hooghe oneven bergige landen, daer af wy int 5 voorstel sullen seggen. De sichteindersche cleyighe voortganck gheschiet aldus: Het cleyich landt soo hooch ghewassen sijnde dattet na des waters afganck drooch blijft, het verslijft vast en hart an malcander, sonder deur wint verandering te connen crijghen, sulcx dat d'een anwas oirdentlick op d'ander vergaert daer afmen oock sichtbaer teycken heeft an schoorcant der rivieren, alwaermen die verscheyden anwassen dadelick op malcander siet legghen, dick een duym of twee, meer of min: D'oirsaeck hier af is t'cruyt dat op yder anwas groeyt, t'welck een onderscheyt blijft tusschen dien teghenwoordighen anwas en den toecommenden. Maer want veel menschen dese manier van sichteindersche anwassing noyt ghesien hebbende, hun ghedachten mochten becommeren met te willen weerlegghen t'ghene daer afgheseyt is, soo sullen wy om die van moeyte te verlichten, en voor onnut tijt verlies te waerschouwen, noch dit daer by segghen: Te weten dattet in Hollandt en dierghelijcke anwassende landen byde eygenaers dickwils in twijfel en twist staet, ofmen mette bedijcking sal voortvaren, of noch eenige jaren toeven tot den anwas van grooter plat en hoogher cley is; wantmen van dies alle jaer tot veel plaetsen groote verandering siet.

Tot hier toe is gheseyt vande cleyighe sichteindersche landen. Angaende de sandighe sichteindersche platte heyen, d'oirsaeck dat sulck sant hem deur wint inde hooghde tot gheen duynen en begheeft, sijn de beken en stroomen daer in commende, sulcx datse soo wel t'somers als inde winter geduerlick vochtich blijven, en tot gheen stuyving en geraken, daerentusschen met heye bewassende. En hoe welmen op sommighe sulcke heyen hier en daer eenighe duynen of sandighe hooghden vint, dats gecommen overmits het tot die plaetsen droogher gheweest heeft, en dat daerom t'sant met wint hem tot opstuving begaf. T'ghebeurt oock wel dat na t'verloop van beken of stroomen de heyen drooge blijvende, nochtans gheen sandighe berghen of hooghden en crijghen, voornamelick als die vochticheyt so lang gheduert heeft, dattet lant over al met heye bewassen en sterck deurwortelt was, sulcx datter de stormwinden daer na geen verstuving op maken en conden.

[p. 57]

Belanghende veenighe sichteindersche landen, haer anwas coemt deur vervulling der leeghe landen met veen, op de wijse ghelijck vooren van cley en sant gheseyt is: Maer van waer die veen comt, sal t'sijnder plaets, te weten int 7 voorstel breeder verclaert worden.

Merckt noch dat ghelijck dese anwassen, soo nevens de rivieren als ten eynde daerse in Zee commen nu voortgaen, alsoo eertijts oock ghedaen te hebben, en in toecommenden tijt te sullen doen: Sulcx dat deur soodanich gheval t'landt gheduerich verbreyt, en de zee gheduerich vervult en engher wort. Maer want ymant nu dencken mocht dat dien volgende, de zee eyntlick teenemael lant soude worden, soo is te weten dat ander landen elders geduerlick verminderen en in zee veranderen, t'welck t'sijner plaets eyghentlicker sal beschreven worden. Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert op wat wijse de platte sichteindersche landen wassen, na den eysch.

Vervolgh.

uyt het boveschreven is openbaer, onmeughelick te sijn dat sichteindersche landen soo hooch wassen als de hoochste vloeden commen, ghemerckt sulcke landen mette hoochste vloeden onder water moeten legghen, ten waer deur vermindering, of verlooping des strooms der rivieren, gheljckt somwijlen ghebeurt, en soo t'sijnder plaets breeder verclaert sal worden.

Tot hier toe beschreven sijnde den sichteinderschen anwas, sullen nu commen totten Bergighen.

5 Voorstel.

Te verclaren hoe oneven bergighe landen vvassen.

Der oneven bergighe landen wassing gheschiet op twee voornamelicke wijsen, d'eene deur de rivieren, d'ander deur de zee: Deur de rivieren gadet aldus toe: De sandighe anwassing na de manier des 3 voorstels soo hooch ghecommen sijnde, datse met leeghe stroom boven water blijft, sonder dat eenige beken, of rivierkens dat gheduerich vochtich houden, alsdan droocht het sant, en stercke wint daer op commende eerder cruyt op can wassen, dat langher tijt vereyscht, t'wort oneven hier met cuylen daer met hooghden.

Maer de ghene diet ongheleghen is sulcx dadelick te meughen sien, connent deur derghelijcke vande snee verstaen, welcke met stil weer opt plat lant evedick ghevallen sijnde, en daer na een wint op staende, sy vergaert hier en daer met bergen, op ander plaetsen waeytse totte gront kael wech: En alsoo gadet oock mettet sant toe: Maer na dien anwas weerom een ander commende, en die putten vervullende, en op leegh water, dat sant weerom drooghende, en daer na deur de wint om hooch ghewaeyt sijnde, en derghelijcke met ander hooghe vloeden ghebeurende, soo gheraket landt te wassen tot berghen veel hoogher dan de hoochste wateren commen, t'welck sichteinderschen anwas niet en gebeurt deur t'vervolgh des 4 voorstels.

Merckt noch dickwils tot veel plaetsen te gheschien, dat boven op een vet vruchtbaer landt daer gheen sandt en pleecht te vergaren, nochtans somwijlen groote menichte van sant comt te legghen, en dit deur storting vant water over de dijcken, t'welck om twee voornamelicke oorsaken gheschiet, d'eene seltsame hooghe vloeden die te 30 of 40 jaren naulicx eens en ghebeuren, d'ander

[p. 58]

als na een langhe stercke vorst den doy met groote regen volght, inder vougen dattet ijs seer overvloedelick af commende op malcander vergaert, de rivier stopt, ende het ancommende water soo doet verbeffen dattet over de dijcken loopt. Nu dan het water alsoo vallende van die hooghde opt leeghe landt, het maeckt daer in groote diepten, niet alleen verschuyrende de bovenste cleyeghe corste, maer oock het sandt daer onder liggende ettelicke vademen diep, welck sant over de nevenliggende vette landen overvloedelick verspreyt wort, en die wijt en breet bedeckt. Dit is een saeck die den menighen, sulcx deur ervarentheyt niet wetende, mocht meynen verdochte^* spieghelinghen te wesen, maer t'is weerom ettelicke die daer deur tot scha commen soo sekerlick bekent, dattet weten en ghedencken van dies hun gheen cleene droefheyt en veroirsaeckt.

Merckt noch wel te gebeuren, dat na sulcken versanding metter tijt weerom op t'selve sant vetten anwas comt, en daer na weerom versanding: En deur soodanighe oirsaken gebeuret dat de menschen tot sommige plaetsen diep in d'eerde delvende verscheyden gronden vinden, als na cley sant, daer na swarte eerde, daer na weerom cley, en soo voorts.

Maer om nu te segghen vanden bergigen anwas deur de zee veroirsaect, soo is voor al te weten dattet sant des oevers groote verandering crijcht, want deur stercke aflandighe winden, voornamelick die corts waeyen na stormen uyt zee commende, wordet diep wech gespoelt na de zee toe, en deur sulck geval doch selden commende, ghebeurt datmen hier by Catwijck den gront vant huys te Bretten siet: Maer deur storm uyt zee commende, wordet sandt weerom overvloedich opt strant ghebrocht, t'welck daer na ten tijde van leege zee, deur Son en wint drooghende, wort deur de stormen uyt zee commende inde hooghde ghejaecht, tot duynen vergarende.

De reden waerom sommighe duynen ant zeestrant in ettelicke landen soo seer hooch wassen buyten ander, is voornamelick als twee dingen op een plaets t'samen overcommen, t'een veel stercke stormen uyt zee waeyende, t'ander een breeden hooghen oever, sulcx dat met leeghe zee veel sant diep drooghen can, waer op de voorschreven groote stormen uyt zee commende, draghen dat met grooter overvloet inde hooghde

Angaende ymant nu twijfelen mocht, en seggen hoe dese hooghde der duynen alsoo in wesen blijft, ghemerckt aflandighe winden die verminderen, en weerom in zee waeyen, ghelijck de zeewinden die vermeerderen: D'oirsaeck hier af is tweederhande, d'eene dat de winden ter plaets daer duynen wassen gemeenelick meer uyt zee commen als van landt: D'ander dat de duynen met cruyt en gheboomte allenx meer en meer deurwortelen en bewassen, t'welck het sant daer tusschen ghecommen sijnde, ghevangen houdt: Waer af tot breeder ghetuychnis verstreckt, dat de menschen in Hollant en elders sulcx merckende, de duynen beplanten met helm, om die totte noodighe plaetsen te behouden en vermeerderen: Te Goere doetmen alsoo met ryetsteking duynen commen op vijf of ses jaren tijts daer te vooren gheen en waren.

Merckt noch dat ghelijck sichteinderschen anwas met schollen op malcander comt te legghen, deur hooghe vloeden daer int 4 voorstel af gheseyt is, also coemt den bergighen sandighen anwas, soo wel zeesche als riviersche, met verscheyden deelen op malcander te ligghen (t'welckmen oock dadelick siet inde sant berghen ter plaetsdaerse vant hooch reghenwater afgheschuert worden) deur groote winden, want het sandt na een storm soo lang legghende, dattet bewast eerder weerom een stercke drooghe santdraghende storm ander sant op

* Speculationes.

[p. 59]

brengt, so blijft dat cruyt een onderscheyt des voorgaenden anwas, en sijn navolghenden. Doch verschillen dese schollen van d'ander daer in, datse onevender op malcander ligghen, ghelijck oock den anwas int geheel onevender toegaet. Voort hoe dit onderscheyt deur sulcke oirsaeck commende een afscheytsel blijft der steenen diemen inde steencluppen (na dat de duynen in steencluppen verandert sijn) verscheyden op malcander siet ligghen, daer af sal int 9 voorstel gheseyt worden.

Tot hier toe is gheseyt vant wassen der duynen op santberghen: Maer want het opschrift deses voorstels, inhout verclaring te sullen ghedaen worden vande berghen int ghemeen, soo mocht ymant dencken hier te ghebreken uytlegging des anwas der berghen van ander stof dan sandt, als swarte vette eerde, cley, steencluppen, metallen, en dierghelijcke: Hier op wort gheantwoort dat alle berghen (uytghenomen die door menschen handen ghemaeckt sijn, en altemet van eertbeving en dierghelijcke gheval meugen commen) eerst sant gheweest hebben, en datse daer na die verandering crijghen, waer af wy de wijse hoe dat toegaet int volghende beschrijven sullen. Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert hoe oneven bergighe landen wassen, na den eysch.

6 Voorstel.

Te verclaren hoe sandighe landen en duynen veranderen in svvarte vette eerde.

Men siet dadelick dat metter tijt, so wel opt sant der duynen gemaeckt van de zee, als vande rivreren, commen te wassenverscheyden geslachten van cruyden en boomē, wiens blaren vruchten en saet jaerlicx daer op vallende, en verrottende, het sant wort daer afswart en vet, t'welckmen dan eerde noemt, en sinckt die swarte vetticheyt soo diep, als mebrengt de lanckheyt des tijts, met menichvuldicheyt en vetheyt der opvallende stof; want ettelick saet als lijnsaet, raepsaet, coolsaet, en sommige vruchten als okernoten, amandelen, olijven, en diergelijcke daermen overvloedicheyt van olye uyt perst, meer vetticheyt mebrenghen als ander mager saet en vruchten: Meer swarticheyt comter van galnoten, okernoten, eyckelen, en dierghelijcke, als van ettelicke ander. Maer dat swarte eerde alsoo vet becrosen sandt is, blijckt ter plaets daer het reghenwater als in een greppe deurgheschuert heeft, want de swarte vetticheyt uytspoelende, soo sietmen dickwils na den reghen inde kelen van sulcke greppen sandighe strepen. Maer die noch ander ghereeder voorbeelt begheert, neem (so ick met verscheyden eerden ghedaen heb) een glas of vatken met wat swarte eerde, gietende daer op claer water, en dat t'samen omroerende latet dan den tijt van 6 of 8 stappen gaens stil staen, en d'eerde ghesoncken wesende, sal het swart water afgieten: En derghelijcke verscheydenmael doende tot de swarticheyt heel uyt is, sal de rest bevinden te wesen magher scherp sandt, wit, graeu, of ghelu, ghelijck de verscheydenheden daer af vallen. Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert hoe sandighe landen en duynen veranderen in swarte vette eerde, na den eysch.

7 Voorstel.

Te verclaren hoe turf of veen in d'eerde comt.

Tis ghebeurt doen ick eerde in haer sant en swarte vetticheyt scheyde, tot sulcken eynde als int 6 voorstel gheseyt is, dat ick de selve swarte vetticheyt be-

[p. 60]

vant als bequamen inct te wesen, doch t'gheschrift en was niet heel swart, maer ros ghelijck de verwe van turf: Desen inct of swarticheyt daer na verdrooghende in een glas, t'was even als veen, ja eyghentlick veen inde natuer, want die ant vyer houdende heeft ghebrant even ghelijck turf, en van eenige eerde diens swarticheyt veel solfer in moest hebben, brande gelijck een lonte. Sulcx dat de swarte vetticheyt der eerde van haer sant ghescheyden sijnde, voor veen of turf mach ghehouden worden. Dit soo ghestelt, d'oirsaeck is openbaer waerom in veel platte landen veen ghevonden wort, dickwils tot 20 voeten en meer diep in d'eerde, want de rivieren diens hooghe vloeden door veel swarte vette landen schuyren, en swart afcommen, gelijck t'swarte water dat by de zuyrzee in d'Issel valt, brenghen t'sandt en die swartheyt wel t'samen, maer dat water in breede inhammen commende, het sandt sinckt eerst te gronde, en die swarticheyt stoflichter sijnde vliet voorder, en vergaert alsoo d'een op d'ander, sulcx dat daer een venighen anwas moet wesen.

Ander turf vintmen seer vermengt met heye, ander metveel blaren, rijseling, en dierghelijcke, doch d'oirsaeck daer af is als de voorgaende, want afschuyrende heyen en bosschen, leveren op de selve wijse sulcke stof tot soodanige plaetsen. Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert hoe turf en veen in d'eerde comt na den eysch.

8 Voorstel.

Te verclaren hoe glas, steen, metallen en ander eertsche styve stoffen, int vvater vlietich vvorden.

Men bevint dat veel brunnen uyt steencluppen commende, dickwils een groenheyt of blaeuheyt hebben, ghelijck t'water daermen gout silver en coper in lischt, welcke groenheyt het reghenwater ghecreghen heeft int sijpen deur de metallighe stoffen der berghen: Maer sulcke verwe heeft oock over al het zeewater, daerom machmen besluyten dattet die deur ghelijcke oirsaeck crijcht, te weten deur sijn gheduerighe strijcking teghen de metallighe stoffen dieder inde cluppen en steenighe gronden der zee sijn, en oock ande canten. Inder voughen dat de selve metallighe stoffen die eerst vast en stijf waren, int water vlietich worden, en doet alsoo die gheduerighe strijcking des zeewaters met langher tijt, sulcx alsmen sterck water of aqua regia in corten tijt opde metallen siet wercken, te weten die in hen vlietich te maken: En sulcx als wy hier gheseyt hebben vande vlieticheyt der metallen, derghelijcke wil de reden toeghelaten te worden van glas, steen, en ander stoffen die me alsoo deur des waters gheduerighe strijcking vlietende ghemaeckt worden, en int water vermengt sijn, te meer deur dien^* stofscheyders betuyghen, dat alsmen versch water (t'welck uyt zee commende die stoffen oock in hem heeft) gheduerlick seer lange siet, en telcken weer opvult wanneert versoden is, datmen eyntlick inde pot glas vint, t'welck daer niet in en soude commen haddet te vooren int water niet gheweest. Dit vlietende glas met steenicheyt ghemengt, sietmen hem oock anders tot verstijving begheven inde houten roers der brunnen die lang onder d'eerde ghelegen hebben, want als die verstoppen en borsten, en datse om te vermaken uyt d'eerde getrocken worden, men bevint dickwils die verstopping glasich steen te wesen: Dergelijcke verglasing en versteening openbaert hem oock an sommige stijlen van houten brugghen daer rivieren deur loopen: Al t'welck niet ghebeuren en soude

* Alchimici.

[p. 61]

waer die glasicheyt en steenicheyt int water niet: Voort by aldien sulcke gheduerigen anwas niet weerom op ander plaetsen afen spoelde, en in t'water vlietich wierde, soo soude t'water eyntlick moeten uytgheven dattet niet in en had, t'welck ongheschickt waer, en teghen alle ervaring strijt. Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert hoe glas, steen, metallen, en ander eertsche stijve stoffen, int water vlietich worden, na den eysch.

9 Voorstel.

Te segghen vande manier des ghevvas van cley, glas, steen, en metael.

Wy hebben int 2 voorstel gheseyt, hoe cley en veen inde platte sichteindersche landen uyt de hooghe afghespoelde landen commen, daer na int 7 voorstel hoe veen daer te vooren inde selve hooghe landen quam, die eerst sandt waren deur het 5 voorstel: Nu moeten wy segghen hoe cley, diens stof een ander^* afcomst is (want brandende wort steen en glas, daer van veen asschen comt) inde selve hooghe landen gheraeckt, metsgaders glas, steen, en metael. Voor al dan is te weten datmen somwijlen diep gravende inden gront der bergen of in haer dalen, wel vint cley, veen, keyen en steenen, niet daer in ghewassen sijnde na t'maecksel der berghen, maer te vooren daer in gheweest hebbende: Als onder de Hollandtsche duynen light steen, cley, veen, en sulcke stof gelijck onder t'gemeen maeylant daer ontrent, welck landt men dadelick swart en deurbroken siet tot veel plaetsen langs het strang, onder anden voet der duynen. D'oirsaeck daer af is, dat t'ghene daer nu zee is, eertijts plat landt gheweest heeft, te weten doen t'huys te Bretten ettelicke mijlen van zee lach, van wegen den Rijnschen an was die doen daer t'eynde des Rijns ghebeurde: Maer den Rijnstroom verloopende na de Maes, soo wiert dien anwas afghespoelt, en de duynen sijn na de manier des 5 voorstels ghewassen boven op dat plat cleyich lant: En om sulcke oirsaeck vintmen cley veen en keyen onder meer ander berghen, en oock wel hoogher inde berghen, daer ghecommen deurde hooghe vloeden der rivieren, na de manier verclaert int 4 en 5 voorstel: Doch van die cley, veen en steen, deur soodanighe bekende oirsaken inde berghen ghecommen, en is hier t'voornemen niet te segghen, maer van der sandighe landen vermenging met cley na hun maecksel, en van haer verandering in groote vermetalde steencluppen, die daer deur gheen stercke stroom gheworpen en sijn.

Om dan totte saeck te commen, ick segh ten eersten seker te wesen, sulcken steenighen anwas soo in platte als bergighe landen (doch in bergighe meest) te gheschien na hun maecksel int voorgaende beschreven, om dese reden: T'ghebeurt in veel platte sichteindersche landen, datmen daer in een voet of twee diep ghecommen sijnde (ghelijck ons int begraven en omgraven der belegerde steden deur ervaring dickwils ontmoet heeft) vint een steenighen vloer, dick een voet, meer of min, diemen met picken en hauwelen breken moet, daer deur sijnde, men comt weerom in sachte eerde. Sulcken vloer wiert onder anderen gevonden buyten Hulst in Vlaender, in seker schants en eerdewercken diemen daer groef, wesende t'lant bedijckten platten anwas, waer in die steenigen vloer int anwassen sonder twijfel alsoo heel tseffens niet ghecommen en had, en vervolghens soo moest naderhant het lant die versteening ghecreghen hebben: En derghelijcke is oock vande bergighe versteening en vermetalling te oirdeelen,

* Species.

[p. 62]

diens beginsels ick oock alsoo een weynich onder d'eerde gesien heb an te vanghen, als voor Grolle soo my docht yserich, tot ander plaetsen van ander ghedaenten. Nu dan seker sijnde dat de saeck is, daer rest t'ondersoucken waerom sy is. Ick segh dan: Na dien int reghen water vlietende glas en steen is, datmen deur langhe sieding inden pot vint, en dat hem sichtbaerlick set an brun roers en ander hout daert teghen loopt, en tot verclontering of verstijving begeeft, gelijck wy boven gheseyt hebben, soo en ist niet vreemt maer natuerlick, dattet selve water gheduerlick deur t'sant der duynen en landen sijpende, daer an set of in laet blijven sijn glasicheyt, steenicheyt, en cleyighe stof, die oock steen is: Te meer dat sout zeewater dickwils deur sant sijpende versch wort, en sijn sout int sant laet. Ten anderen ghemerckt slijpsteenen na t'ghevoelen van menighen, verglaest of verstijft sant soude sijn, tis waerschijnlick sant alsoo die verstijving te crijghen. Ia men siet sulcke versteening des sants voor sijn oogen, in veel steencluppen van sandige verwe, alwaer wy sonder de hant daer an te slaen, of dat te wrijven, dickwils niet en weten oft sant versteent is of niet: Van dese versteening der duynen, gheeft noch ghetuychnis het afscheytsel tusschen het ghesteente int gheberchte op malcander liggende, diens oirsaeck int 5 voorstel verclaert is, namelick te commen uyt verscheyden drooghe stormen met cruyt ghewas tusschen beyden, waermen by verstaen mach dat de dickste steenen gecommen sijn vande sterckste stormen, of meeste sandsaming sonder ghewas daer tusschen. Voort nadien silver in sterck water vlietich sijnde, weerom tot sijn verstijving gheraeckt na de manier die byde goutsmeen gemeen is, ten waer gheen wonder dattet metael int bergich regenwater vlietich wesende, weerom in d'eerde lancksaemlick tot sijn verstijving gherocht, na de ghemeen manier alsboven, en langhe tijt daer na weerom vlietich wierde. In somme het blijckt dat niet alleen het water inden eertclootschen^* scheydoven uyt de zee opwaert treckt, van daer opt lant valt, en weer in zee comt, maer dat sulcx oock me doen metal, steen en alle ander stoffen diemen in duynen en sichteindersche landen vint. Het schijnt oock s'ghelijcx toe te gaen met wassende stoffen so^* versielt als onversielt: En meughelick dat uyt die oirsaeck byde ouden gheseyt wiert van de^* ghemeene weereltsche siel, uyt welcke inde ghedierten het leven of de siel comten weerkeert, ghelijck t'water de zee uyt en in loopt. Doch dit verschil isser tusschen sulcke stofscheyding, en die daer vooren af gheseyt is, te weten van water, sant, keyen, cley en veen, dat de manier der versaming elck by sijn^* afcomst, van dese deur de oirsaken bekent is, maer vandie niet; want hoe het toegaet dat gout in d'eerde hem by gout vervought, hoe tot een zaet soo wel van dieren als cruyden in sijn teylplaets sijnde, ander stof der selve afcomst heur daer by vervought, en hoe meer ander^* afcomsten elck by de heure vergaren, daer en weet ick geen bescheyt af. Soomen deur oirsakelicke kennis conde weten, hoe het toegaet dat silver in sterck water vlietich ghemaeckt sijnde, hem vergaert an coper, s'ghelijcx hoe vlietich coper vergaert an yser, en yser an seylsteen, misschien datmen een begin soude hebben, om te commen tot kennis der wijse van haer onder eertsche versamingh, en vervolghens tot grondelicke kennis der goutmaking, waer in nu ter tijt veel^* Stofscheyders soo vlietich arbeyden: Maer ons sulcke sichtbaer saming on bekent wesende, die wy nochtans self dadelick doen ghebeuren, ten is geen wonder dat ons de onder eertsche verborghen saming der metallen, en ander afcomsten elck by de sijne, onbekent blijft: Endaerom ist dat wy in dit voorstel niet geseyt en hebben te willen verclaren d'oirsaeck van t'ghewas dier stoffen, maer alleenelick vande manier wat te segghen, willende hier me anderen tot seeckerder ondersoucking verma-

* Furno Chimico.

* Animata quam inanimata.

* Anima mundi vni versalis.

* Speciem.

* Species.

* Alchimistae.

[p. 63]

nen. Tbeslvyt. Wy hebben dan gheseyt vande manier des ghewas van cley, glas, steen, en metal, nae den eysch.

Merckt.

De groote ghemeene^* vervlieting en verstijving der eertsche stoffen so toegaende als boven gheseyt is, en ghelijck ick oock gheloof datse doet, de kennis van dien soude meugen voorderlick sijn int ondersoucken van der stoffen oirsaken en eyghenschappen. Want ymant sich voorstellende dattet rootsich gheberchte daer hy in is, eertijts sandighe duynen geweest hebben, en dat de verandering diemender in siet daer na ghecommen is, en noch gheduerlick comt van het deursijpende reghenwater, t'welck sijn southeyt, solferheyt, glasicheyt, steenicheyt, en metallicheyt, int sant laet alsvooren, t'geeft oirsaeck om oirdentlick t'ondersoucken wat inde verstijving voorgaet, wat nacomt, hoe de^* selfslachtighe stoffen versamen, en dierghelijcke. Als by voorbeelt om t'ondersoucken hoe cley wast, my dunckt dat leem (vetter wesende dan sant, en magherder dan cley) t'beginsel vā cley of onvolwassen cley is, en cley beginsel van rotsen: Want de cley der berghen welcke deur t'schuyren van reghenwater en sneewater niet af en spoelt, noch tot making der sichteindersche cleylanden en gheraeckt na de manier des 4 voorstels, die schijnt metter tijt inde bergen te versteenen, en daer af de rootsen te commen.

Angaende ymant twijffelen mocht, en segghen dat by aldien der bergen versteening alsoo quaem van des reghenwaters deursijping, dat de selve versteening beginnen soude opt bovenste van d'eerde, t'welck tot veel plaetsen teghen d'ervaring strijt, want de steenige vloeren als begin der verstijving daer vooren af gheseyt is, worden ghemeenelick een voet of twee onder d'eerde ghevonden.

Om hier af d'oirsaeck te verclaren ick segh aldus: Men siet in dicke oude mueren, als van Steden en Sloten diemen nu te veel plaetsen af breeckt, dat d'uyterste backsteenen en moortel weyck sijn, licht om afbreken, maer dieper commende bevintment seer verhart, gelijck oft altemael een steen waer: D'oirsaeck hier af wort openbaerlick ghehouden vorst, doy, wint, reghen en Sonneschijn, want soo diep die gheraken en cander gheen versteening commen, maer dieper wel: En de selve oirsaeck mach men met reden wel vermoeden oock in d'eerde te wesen, namelick soo diep als commen de boveschreven veranderinghen van vorst, doy, wint, reghen en Sonneschijn, (voornamelick vorst want men siet dat nieuwe vochtige metselrye vervriesende en comt daer na tot gheen vereening of versteening) soo diep oock d'eerde onverstijft te blijven. Inder vougen datmen alsoo deur ervaringhen oirdentlick ondersouckende op een seker gront, watter vast gaet watter hinckt, men soude ghelijck wy gheseyt hebben tot beter kennis der oirsaken meughen gheraken.

* Resolutie & consolidatio.

* Eiusdem generis.

10 Voorstel.

Te verclaren datter gheen eertsche stof en is dan vermengt uyt veel verscheyden^⋆ afcomsten.

De Griecken segghen wel datter inde natuer niet onvermengt en is, als geen water sonder locht en veel verscheyden eertsche stoffen, gheen eertsche stoffen sonder water locht en veel ander afcomsten: T'welck een spreuck mach sijn tot hemlien gherocht uyt den Wysentijt, maer sy en schijnen daer by niet ghecreghen te hebben kennis der oirsaken, noch de wijse int gemeen hoe dat toegaet,

⋆ Speciebus.

[p. 64]

die ick meyn te blijcken in t'ghene vooren gheseyt is, namelick (op dat wijt andermael int corte verhalen) reghen sijpende deur metallighe en solferighe berghen, maeckt vlietich de selve metallen en solfer, als blijckt deur verwe en roke des waters, en vervolghens maeckt oock vlietich ander stoffen diemen niet en rieckt noch deur verwe en onderkent, als steen, glas, en wattet sy: Sulcx dattet rivierwater vermengt is mette verscheyden eertsche stoffen der berghen daert uyt comt. Dese rivieren in zee loopende die self oock dergelijcke vermenging crijcht deur t'gheduerich roersel teghen haer gront en canten, so heeft het zeewater een vermenging van alle eertsche stoffen. Dit zeewater treckt gheduerlick opwaert, daer makende en onderhoudende den Dampcloot, die daerom oock een vermenging is van alle stoffen. Desen damp verandert gheduerlick in dau, reghen, hagel, en snee, die daerom oock vermengt sijn met alle eertsche stoffen: De selve opt eertrijck vallende, laten haer verscheyden stoffen ten grooten deele in d'eerde, tot saming en making van nieuwe, en sijpende deur d'oude ghemaeckte stoffen, maken die vlietich, en brenghense in zee alsvooren: En alsoo hebben dese verscheyden eertclootsche stoffen een gheduerich vermengt wesen in malcander. Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert datter geen eertsche stof en is dan vermengt uyt veel verscheyden afcomsten, na den eysch.

11 Voorstel.

Te verclaren d'oirsaeck van schoor en strant der rivieren: Oock hoe datse altijt crommer en crommer vvorden.

Daer ghebeurt in d'eerde noch een groot roersel van Schoor en Strandt, waer af kennis der ghedaente tot verscheyden dinghen voorderlick is, als onder anderen int coopen, bedijcken, cribben, bedammen, en beduyckeldammen der landen, oock int legghen van Steden, Schantsen, en int verstercken van plaetsen, op datmen mach sien waer in toecommenden tijt anwas waer af braeck teverwachten staet. Het is dan te weten dat sommighe canten der rivieren steyl af gaen met groote diepte van water daer voor, en breken gheduerlick dieper te landewaert in; Soodanigen cant heet hier te lande schoor of schoorcant, oock schoorlant, en teghen dijck ancommende, sy heet schoordijck. Tot ander plaetsen sijn de canten heel verkeert, ondiep, anwassende, en sandich, t'welckmen hier anwas, grint en strant noemt, als wesende van ghedaente het zeestrant ghelijck. Om te verclaren de oirsaken en eyghenschappen van dit schoor en strant, so laet A B C D E F G H een rivier sijn, met vier



bochten, diens stroom ick neem te loopen van I na K: T'welck soo wesende, t'water datter comt van I, valt met een stercke stroom teghen t'lant inden houck by A, maeckt aldaer over de rechter sijde der rivier groote diepte en

[p. 65]

inscheuring, sulcx dat alst daer eerdich lantis, het wort jaerlicx mette hooghe vloeden afghespoelt, alsoo dat de cant daer met groote diepte steyl af gaet en schoor wort. Het water daer navoorder loopende, comt van A vallen over d'ander sijde der rivier inden bocht G, makende daer dergelijcke steyle diepte en schoorcant. Maer t'water alsoo commende als geseyt is, met een schote van A na G, daer valt an B soo crancke stroom, datse het sant niet draghen en can, maer vallen laet, makende daer anwas en strant. Nu gelijckmen hier verstaet ande in wendige bochten A en G diepte en schoor te wesen, maer anden uytwendighen bocht B ondiepte en strant, also salmen oock verstaen an alle ander inwendighe bochten als C en E, schoor te sijn, en an alle ander uytwendighe bochten als H, F, en D strant.

Voort ghelijcker inschuyring comt an A, G, C, E, en an was an H, B, F, D, op een jaer, alsoo moetter tot sulcke plaetsen inschuyring en anwas sijn tot alle jaren, t'welck de rivieren nootsakelick altijt crommer en crommer doet worden, en is dese verandering in sachte eerdighe landen merckelicker dan in harde steenighe gronden, om bekende reden. Tis oock openbaer dat al waer een rivier heel recht een dachreyse lanck, datse metter tijt crom soude moeten worden, want daer ter eender of ter andersijde inbraeck begint, daer gaetse om de boveschreven redenen gheduerlick voort.

Doch ghebeuret wel dat de cromheyt der rivieren somwijlen weerom tot rechtheyt of minder cromheyt gheraeckt, maer tis by ghevalle. Om hier af verclaring te doen, laet A B C D E F G een rivier beteyckenen, met eē cromte B C D E F: Maer de twee schoorcanten B, F malcander gheduerlick naerderende, en eyntlick in malcander commende, soo loopt daer na de rivier van A na B recht uyt over F tot G, latende C D E sonder stroom en versandende.

Merckt noch dat goede watersteden, als Antwerpen, Lonnen, Ceulen, Nimweghe, Rotterdam, en soo voorts, ghemeenelick an sulcke inwendighe bochten ligghen, dats op de schoorsijde, om dat de schepen daer diepte hebben, en bequamelick laden en ontladen connen. Angaende de gheduerighe inbrake die t'water daer doet, als vooren geseyt is, die wort deur menschen handen weerstaen, daer leggende en onderhoudende cayen en hoofden, van steen of hout, na de ghelegentheyt: Doch want eygentlicker hier af inden Huysbou ghehandelt sal worden, en segghen daer af niet wijder. Noch is te weten dat de boveschreven regel van schoor ter eender en strant ter ander sijde, tot sommighe plaetsen schijnt uytneming te lijden, te weten datter over beyde sijden schoor, of over beyden sijden strant is: Doch t'ghebeurt ghemeenelick om bekende reden. Als by voorbeelt, wanneer een rivier loopt tusschen steencluppen deur een eng kiel, t'can daer an beyde de canten steyl

[p. 66]

diep sijn. In eerdich lant cant oock ghebeuren dat inde rivier een eylant is, t'welck oirsaeck mach sijn dat twee canten der rivier, daernevens en teghenover malcander ligghende, beyde schoor sijn: Of anders dat een santplate bedecktelick onder water der ghelijcke gheval veroirsaeckt. T'ghebeurt oock wel dat een rivier tot sommighe plaetsen seer groote breede hebbende, dat haer kiel, of verscheyden kielen onder water bedecktelick doen t'ghene wy vooren gheseyt hebben boven lant sichtbaerlick te ghebeuren. Sulcx dat de buytenste canten van sulck breewater, alle beyde sonder schoor connen sijn, maer de cromme bochten der kielen onder water metter tijt an die canten gherakende, datter dan schoor sijn sal. Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert d'oirsaeck van schoor en strant der rivieren, oock hoe datse altijt crommer en crommer worden, na den eysch.

12 Voorstel.

Te verclaren d'oirsaeck vvaerom voor de havens ten eynde der rivieren onder het vvater, dorpels ligghen.

D'oirsaeck waer deurmen weet dat de dorpels voor de havens t'eynde der rivieren onder water liggen, is dese: Want de schepen dickwils grooter diepte behouven d'ander int recht incommen vande rivieren is, soo wort tot veel plaetsen nauwe ondersoucking ghedaen na de gheleghentheyt des gronts, om de meeste diepte te vinden, en aldaer baken te legghen, sulcx datment voor de rivieren een stuck weechs vande mont ondieper vint dan daer achter of daer vooren: En hoewel eenighe incomsten van havens soo diep meughen ligghen, datter de schepen gheen hinder en crijgen, en datmender niet en behouft te peylen, doch soo wil de ghemeene reghel dattet daer evewel ondieper is dan vooren of achter, waer af d'oirsaeck ghemeenelick tweederley is: Ten eersten alsoo de rivieren enghe sijn, oock hoogher ligghen dan de zee, soo hebben de hooghe wateren inde rivieren stercke santstroom, inder voughen dattet met hem draghen can het sant dat vande omligghende landen deur reghen en snee afspoelt, ghelijckint 2 voorstel breeder verclaert is: Maer dit water commende uyt het enghe inde leeghe wijde zee, so verspreydet hem int ronde, deur dien het zeewater an allen oirten even leeghe is, en looptsoo langhe met dat sant als sijn stercke santstroom gheduert, maer soo wijt gecommen sijnde, dat eyntlick die stercke santstroom in crancke verandert, en de macht niet hebbende het sant langher te draghen, soo ontvallet hem, en tot die plaets moet een santplaet wassen diemen den dorpel noemt. D'ander oirsaeck helpende tot het maken van desen dorpel, is de schoensche afdaking van het strant: Om van t'welck de meyning beter te verclaren, sullen daer toe ghebruycken de volghende form, wesende stantteyckening in een plat rechthouckich op den sichteinder, snyende een rivier inde langde, en voort de zee mettet strant, waer af den sin dusdanich is: De ghetippelde plaetsen sijn water, A B C D is de rivier, B de mont daerse in zee comt, E F G H de schoensche afdaking van het strant, B F I het opperste vant zeewater, G de dorpel, welcke al en quamer gheen sant uyt de rivier, daer commen moet om dese redenen: De rivier is diep van A tot anden mont B, of van C tot D, om haer stercke stroom diese heeft van weghen de naute. Daer buyten commende, sy schuert deur het strant, maer hoe voorder commende hoese min ghewelt doet om de wijtheyt wille, sulcx dattet van B of D voorwaert ondieper wort: En an G neem ick

[p. 67]

crancke santstroom wesende, de rivier en can daer niet dieper in schuyren, maer G blijft een dorpel, hebbende achter en vooren meerder diepte van water d'ander boven op den selven dorpel is. Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert d'oirsaeck waerom voor de havens ten eynde der rivieren onder het water dorpels ligghen, na den eysch.

Vervolgh.

Tis kennelick dat soo veel den anwas t'eynde der rivier verlangt, ontrent soo veel de havendorpel gheduerlick voorwaert te cruypen.

Angaende de wijse van verdieping der dorpels, welcke deur kennis der oirsaken met meerder sekerheyt gheschien can, die hebben wy inden Huysbou veroirdent.

13 Voorstel.

Te verclaren d'oirsaeck vvaerom t'vvater der rivieren hoe langher hoe hoogher comt.

T'ghebeurt tot veel plaetsen dat de rivieren haer in tween scheyden, als den Rijn an Sgraven weert, t'een deel na Nimweghe, t'ander na Aernhem, en dierghelijcke. Nu wanneer d'een stroom van sulcke twee vermindert, soo ist natuerlick dat d'ander vermeerdert, doch vande verandering die om sulcke bekende oirsaeck gheschiet, en is t'voornemen niet hier te handelen, maer vande ghemeene verhooging om ander reden. D'oirsaeck waer deurmen sulcke verhooging merckt, blijckt an veel bedijckte landen, als hier in Hollant, welcke doenmense eerst bedijckte, so hooch laghen datse geen watermolens en behoufden, om datse t'water na de hooge vloeden deur sluysen conden loosen: Maer eenige 50 of 60 jaren daer na, hier meer daer min, moetmender watermolens stellen, of anders t'lant soude gheduerlick onder water onvruchtbaer liggen. Derghelijcke ghetuychnis heb ick oock ghehoort van oude inghesetenen des bedijckt lants van Melving in Pruyssen, welcke verclaerden het water des Nagats aldaer, nu wel drie voeten en meer hoogher te commen dant pleecht in haer jonge jaren, sulcx datser eyntlick oock watermolens moesten ghebruycken.

Dese groote verhoogingen bevintmen merckelicxt te ghebeuren by t'eynde der rivieren daerse in zee of int wijde en diep commen: T'gemeen gevoelen van d'oirsaeck, is datter geduerlick alle jare meer en meer water afcomt dant pleecht: Maer anghesien inde landen verre opwaert gheleghen daer t'selve water oock deur loopt, sulcke verhooging niet bemerckt en wort, soo en isser gheen vermeerdering, en vervolghens soo en is vermeerdering van afcommende water

[p. 68]

d'oirsaeck niet, maer wat anders dat wy aldus verclaren: Laet A B bedien stantteyckening des sandighen gronts van een rivier, welcke gront A so veel hoogher sy dan B, als van A tot C, voort sy B t'eynde der rivier daerse in zee of int wijde en diep comt, ten tijde der bedijcking des landts B D: Daer nae sy binnen ettelicke jaren den anwas ghecommen van B tot E: T'welck soo sijnde, het sant van boven afcommende dats van A, wil om bekende oirsaken gelijck t'waters oppervlack doet een rechte lini maken van A tot E, soot daer te vooren een rechte lini maeckte van A tot B, en ghelijckment in desen ghevalle nemen moet altijt te wesen van A tottet eynde der rivier daerse in zee oft int wijde en diep comt: Daerom den gront der rivier als F G, is nu boven D B hooger gecommen danse was ten tijde der bedijcking, en ten alderhoochsten boven B, als van B tot G, maer hoe naerder A, hoe dat de verhoogingh op den selven tijt gheschiet, onbemerckelicker moet sijn, ghelijck de gheteyckende form openbaerlick uytwijst. Maer den gront der rivier aldus hoogher sijnde, en de menichte des waters datter af comt nochtans evegroot blijvende, so moettet selve water om den anwas wille van B tot E, hoogher commen boven D B, dant voor den selven anwas quam, niet teghenstaende sulcke verhooging opwaert na A niet bemerckt en wort. Maer t'water aldus verhooghende, en t'lant na de bedijcking niet, soo ist openbaer waerom landen alsoo by t'eynde der rivieren bedijckt, op corten tijt watermolens moeten ghebruycken: En die op sulcke plaetsen dijcken wil, mach sijn rekening maken sulcx te sullen gebeuren, als wetende de reden waerom. D'oirsaeck is oock kennelick, waerom sommige landen den dijck eens deurbrekende, daer na gheduerich onder water blijven, tot datse weerom hooch genouch gewassen sijn, als in dese landen tot verscheyden plaetsen te sien is, welcke nochtans ten tijde van d'eerste bedijckingh nae het hooch water van selfs drooch af liepen. Wy hebben t'voorbeelt hier genomen op bedijckte landen, om datmen de verhooging daer opentlicker merckt, want onbedijckt wesende, soo verhooghen de landen metten gront der rivier beyde t'samen, sulcx dat soodanich verschil dan soo sienlick niet en is. Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert d'oirsaeck waerom t'water der rivieren hoe langher hoe hoogher comt, nae den eysch.

14 Voorstel.

Te verclaren d'oirsaeck vant opspringhen des quelmvvaters.

Alsmen diep ghenouch inde eerde graeft, soo bevintmen tot ettelicke plaetsen dattet water t'welckmen quelmwater noemt, opspringt als oft een loopende fonteyne waer: Nu soo verwonderen hun sommighe waerom dit water in een ledige put met sulcken gewelt opcommende, eyntlick stille hout, ende waerom dattet niet en loopt tot buyten den put over het eertrijck. De oirsaeck van alles is dese: Overmits het eertrijck tot sulcken plaetsen onder doordroncken is vant

[p. 69]

water als een spongie, dattet oock gaten ofte hollicheden heeft loopende deur het eertrijck als buysen, welcke mede vol waters ligghen, soo ist natuerlick dat wanneermen in sulcke vochtighe eerde een put graeft, dattet omstaende water t'welck inde eerde hangt, hem na die leeghde begheeft, ende alsmen ghegraven heeft tot eenige van die voorschreven hollicheden, tis nootsakelick dattet selve omstaende water, hoogher ligghende dan dat gat, deur t'selve gat opcomme, soo langhe tot dattet inden put soo hooghe is als het selve omstaende water, t'welck van die loop een oirsaeck is, maer hoogher te commen waer teghen natuer en teghen ervaringhen, want het soude even soo veel sijn als oft het water van een gracht, hoogher liepe in een put nevens de gracht ligghende, dan het water inde gracht self hooghe is. Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert d'oirsaeck vant opspringhen des quelmwaters, na den eysch.

15 Voorstel.

Te verclaren de oirsaeck vant opspringhen des vvelsants.

Alsmen tot ettelicke plaetsen diep ghenouch inde eerde graeft, soo comtmen tot een sant t'welck met ghewelt opspringt, ende soomen dat uytghespronghen sant gheduerlick wechneemt, soo comter gheduerlick wederom ander in die plaets, t'selve noemtmen welsant, ettelicke heetent quelmsant, ander zeesant, sommighe drijfsant. Om de oirsaeck van dat opspringhen grontlick te verstaen, soo is te weten dattet selve welsant heel magher en scherp is, sonder vetticheyt of cleyicheyt in hem te hebben, inder voughen dat yder sandeken is als een cleen steenken: Tusschen de holle plaetsen van dese cleene steenkens (alsooder geen vetticheyt noch cleyicheyt in en is, welcke die hollicheyt stopt) light het over al vol waters, te weten dat water t'welck int 12 voorstel gheseyt is het eertrijck als een spongie te deurdringhen. Nu alsmen soo diep graeft datmen ant voornoemde sant comt, so springt het water dat tusschen het selve sant ligt, opwaert als quelmwater, soo int 14 voorstel verclaert is, ende wanneer t'selve opspringende water soo gheweldich is, dattet in hem stercke santstroom heeft, so brenghet met hem het sant dat daer in ghemengt light. Tis oock te weten dat boven het welsant ander sant can ligghen vande selve magerheyt, stoffe ende wesen als welsant, ende nochtans niet op en springt, de oirsaeck daer af is dattet opcommende quelmwater aldaer noch gheen stroom so sterck en heeft, die het sant opdraghen can, dan comt al sachtkens ghedronghen deur de voorschreven hollicheden die tusschen de sandekens ligghen, sonder het sant te connen beweghen. Hier uyt is te verstaen dattet opspringen des sants datmen welsant noemt, niet en is een besonder eygenschap van dat sant buyten ander magher scherp sant als sommighe meynen, maer t'comt by ghevalle dattet op een leegher plaets light, daer het quelmwater machtigher is, ende stercke stroom heeft die het sant mede can draghen. Inder voughen dat alsmen eyghentlick wilde beschrijven wat welsant is, men soudet meugen segghen alleenelick dat te wesen, t'welck dadelick met water op comt, niet langher gheduerende dan de selve dadelicke opcomst, en dattet stil ligghende, gheen welsant meer en is. Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert de oirsaeck, vant opspringhen des welsants, na den eysch.

[p. 70]

16 Voorstel.

Te verclaren dattet zee sal vvorden en ghevveest heeft daert nu lant is: En lant sal vvorden en ghevveest heeft daert nu zee is.

Dat de zee gheduerlick lant wort ten eynde der rivieren daerse in zee commen, blijckt dadelick mette anwassende landen die daer gheschien, en mette eylanden die ghemeenelick voor de mont der rivieren vergaren: Als voor de Schelde de Zeeusche eylanden, voor de Mase de Hollantsche, welcken anwas nu daer sulcx is, datmen cortelick te Goeree lant bedijckt heeft, dat in mans gedencken so diepe zee was, datter geladen hulcken deur voeren. Maer gelijc die twee anwassen nu voortgaen, also hebbense eertijts oock voortgegaen, waer uyt te besluyten valt dat Hollant voormael zee was, en dat doen den Rijnschen en zeestrantschen uytersten anwas in Gelderlant gebeurde, d'een plat inde Betuwe d'ander bergich inde Veluwe. Daer te vooren was Gelderlant zee, en die uyterste anwassen ghebeurden doen int lant van Cleef, en so voort met d'ander landen meer opwaert, alwaermen inde berghen dickwils zeeschelpen vint, betuyghende dattet duynen gheweest hebben. Wijder moetmen toestaen, dat ghelijck dese anwassen totnoch toe voorghegaen hebben, alsoo in toecommende tijden voortgaen sullen, welverstaende soo lang alsser vande bergen en landen stof ghenouch comt om den anwas t'onderhouden: T'welck metten Rhijn (alsmen daer af mocht oirdeelen na de form die t'eertrijck nu heeft) noch seer lange dueren can, want hoe wel de steenighe Alpes daerse uyt spruyt (die te vooren vette vruchtbaer berghen, en over noch langher tijt santduynen waren) geen stof tot anwas en geven, en dat meer ander berghen gheduerlick min en min sullen bybrenghen, soo cant nochtans ghebeuren, dat den teghenwoordighen anwas, soo groot is als de afghespoelde stof bedraecht, te weten dattet stof ghevende lant soo veel beneen mach vermeerderen, als boven verminderen.

Deur t'ghene wy tot hier toe gheseyt hebben vanden Hollantschen anwas, is derghelijcke oock te verstaen vande Egypsche, Pruyssche, en alleanwassen des eertbodems, waer uyt nootsakelick volght lant te moeten worden daer zee is. Maer dat weerom verkeert het ghene nu landt is, zee moet worden, dat gebeurt als al het vet en sandich landt t'eenemael wech sal gespoelt sijn, en dat de rivieren geen stof meer in zee en brengen, want daer na sal de zee beginnen te slaen teghen de steencluppen, die lang teghen houden: En sulcx ghebeurt nu dadelick in Noorwegen, en tot veel ander plaetsen, alwaer steencluppen, die voormael al een t'saemhoudende vast lant waren, nu in zee gesaeyt en verscheyden van malcander ligghen, met groote diepte daer rontom, deur dien vande cluppen gheen stof en comt die strant mocht maken gelijckt eertijts dede doense vet en sandich waren. Inder voughen dat sulcke cluppen eertijts vette berghen gheweest hebben, daer te vooren santduynen, en daer te vooren zee, en sullen metter tijt weerom zee worden, gemerckt datse deur t'geduerich slaen der baren geduerich minderen, want na diē vallende druppels metter tijt putten in hart steen maken, so doen dierghelijckeveel overvloediger de zeebaren met haer geweldige slagen.

Tbeslvyt. Wy hebben dan verclaert dattet zee sal worden, en gheweest heeft daert nu lant is: En lant sal worden, en gheweest heeft daert nu zee is.

Stofroersels des Eertcloots

EYNDE.