Beghinselen der weeghconst

[p. IX]

Vytspraeck⁺ vande weerdicheyt der Dvytsche tael.

Tis wel waer datter inde Natuer niet wonderlick en is, nochtan tot onderscheyt der dinghen die wy duer de oirsaken verstaen, vande ghene welcker redenen ons onbekent sijn, soo gheuen wy dese met recht de naem van wonder, niet dat sijt eyghentlick sijn, maer om dattet hem voor ons alsoo ghelaet. T'welck soo wesende, wy sullen ons in desen ansien billichlick mueghen verwonderen, duer wat middel de Natuer mocht wercken, doen sy ons voorouders sich haer spraeck dede maken; ouermidts ons soo constighen werck, der oirsaken ghenouchsaem wetenschap ghebreect. Maer want een beclaghelicke verblintheyt, als duer ^* Tschicsel veroirdent, t'verstant van velen alsoo verduystert ofte betoouert heeft, dat sy t'licht vande Sonne bouen dat der Sterren, ick meen de weerdicheyt deses Taels bouen al d'ander, niet en connen bemercken, tot groot achterdeel des Duytschen gheslachts; Ghemerct daerbeneuen, dat wy voorghenomen hebben inde selue te beschrijuen de Weeghconst, wiens diepsinnighe ^* ghedaenten duer slechter spraken ten eersten niet wel bedietlick en sijn, soo sullen wy naer ons vermueghen daer wat af segghen, versouckende of t'uyterste des Schicsels bestemden tijts noch niet en naect. ende eerst van haer oudtheyt als volght:

Tis te weten dat de Duytschen in die seer oude tijden vande welcke ter werelt gheen opentlicke schriften ghebleuen en sijn, gheweest hebben een treffelick seermachtigh Gheslacht, t'welck duer sulcke verderuende oirsaken als meer ander machtighe volcken weeruaren sijn, als oirloghe en dierghelijcke, voorderende uytroeying der wetten, breking van goe oirdens, verwoesting der steden, &c. tot manier van wiltheyt gherocht is, doch niet soo volcommen, of den ouden aert der grootmoedicheyt, rechtueerdicheyt, ende ghetrauheyt, daer Tacitus⁺ oock af betuycht, en bleef altijt in hemlien ghewortelt. Dese haer woestheyt heeft gheduert tot ontrent de tijden van Iulius Caesar, welcke daer naer tot beteren staet begon te keeren, soo dat sy eintlick weder ghecommen sijn ter regiering ouer t'eertrijcxdeel Europa, als kenlick is. Maer want yemandt van haer voornomde eerste macht twyffelen mocht, ouermits wy

+ Elogium.

* Fatum.

* Qualitates.

+ Li. de Morib. Germanor.

[p. X]

daer af, soo weynich als van veel ander volcken diens tijts, gheen opentlicke schriften en hebben, soo sullen wy die aldus beuestighen.

Tis openbaer dat de Gallen die by ons Walen ghenoemt worden, ende int ghemeen nu Françoysen heeten, ouer oude tijden een machtich volck gheweest sijn, welcke Griecken, Spaeigne, Italie, strenghelick becrijghden ende ouerwonnen: vande welcke noch Gallograecia ofte Galatia in Griecken, ende Celtiberia in Spaeignie, de naem behouden hebben: In Italie stichten sy Milaen, Coma, Brescia, Verona, Bergamo, Trente, Vicentia. De selue Françoysen hebben ofte voormael Duytsch ghesproken, ofte het Duytsch in grooter eere ghehadt, ende voor hun wit ghehouden ghelijck sy nu t'Latijn doen. T'eerste wort aldus bethoont: Tis yder spraeck ghemeen datse inden eenen oirt des landts wat anders uytghesproken wort als op den anderen. By voorbeelt, daer de Neerlanders segghen Dat, Wat, Vat, d'Ouerlanders segghen Das, Was, Vas: Voor der Parisienen Chanter, Charbon, Chaleur, de Picarden ghebruycken Canter, Carbon, Caleur; Daer de Castilianen segghen Hazer, Hierro, Harina, in Portugael seytmen Fazer, Ferro, Farina, &c. Nu alsulck verschil van het Duytsch dat de Françoysen voormael spraken, tottet Duytsch van dese landen, was, dat sy voor ons W int ghemeene gebruycten Gu. Als daer wy segghen Ick winde, sy seyden ende segghen noch Ie Guinde. Ende voor ons Windas (t'welck een ghecoppelt woort is van Windt en as, als oftmen wilde segghen een as die windt) sy ghebruycken Guindas, sommighe Guindal, vande welcke oock commen hun Guindement, Guindant, Guindeur, &c. Wederom voor Wincket, Wimpel, Want, Welp, Weet Wincken, Melcwey, Wildemalue, sy segghen Guichet, Guimple, Guant, Guespe, Guedde, Guigner, Megue, Guimalaue. Voor Waren, ofte bewaren, Guarder, daer af commen la Guarde, Guardeur, Guardebras, Guardemenger, Guarderobbe, &c. oock Guarir, Guarison, dat me bewaren ende bewaring beteeckent, want de ^* Ghenesers achten dat sy duer drancken, cruyden, saluen &c. alleenlick t'ghebreck bewaren voor ongheual, ende dat sy gheensins en heelen, maer dat de Natuer altijt seluen gheneest: Van t'voornomde commen oock Guarnir, Guarnison, Guarniture, &c. welcke oock Bewaren ende bewaring bedien: Sghelijcx warande, daer sy Guarenne voor nemen. Wederom Gue (achterlatende ch, die sy soo als wy niet noemen en connen) dat is by ons wech, te weten den wech daer t'water van een riuier ouer loopt, waer af hun Gueer ende meer ander commen. Wederom Guerdonner, als oft sy wilden segghen Weerdonner dat is Weergheuen oft verghelden, daer af gheseyt wordt Guerdon, Guerdonnement, Guerdonneur, &c. Voorts Mot de Guet, dat is woort vande Wet, ouermits sulck woort inde steden vande wet comt, ende duer haer ghegheuen wort: Oft andersins mach Guet van Wacht commen, achterlatende ch die sy so niet en ghebruycken als voor gheseyt is, ende e voor a ghenomen, t'welck by

* Medici.

[p. XI]

ons ghemeen is, wat men seght so veel Bert, Swert, als Bart, Swart: Tis ooc kennelick dat sommighe Wecht voor Wacht ghebruycken: Van Guet commen Guetter, Guette, Guetteur, &c. Wederom voor Ter Weere; A la Guerre, daer af gheseyt wort Guetteur, Guerroyer, &c. Voor Op de Wyse; A la Guise, daer af ghemaect wordt Guisarme, Deguiser, Deguisement, ende soo met meer anderen die wy om cortheyt achterlaten. Vyt dese ghemeene reghel dan van W tot Gu (bouen de groote menichte van d'ander ghemeene woorden die sy ghewislick uyt het Duytsch hebben, welcke wy om cortheyt verswyghen, te meer datter boueschreuen an t'voornemen voldoet) schijnt ghenouch te mueghen besloten worden, de Françoysen voormael Duytsch ghesproken te hebben, dat is Duytschen gheweest te sijne, ende veruolghens dat de Duytschen eertijts een bekent machtich volck waren.

Doch so v dat niet en gheuiel, maer dat sy die woorden voormael uyt het Duytsch vergaert hebben, ghelijck sy nu sulcx uyttet Latijn doen (want een van tween is nootsaeclick) t'selue valter uyt te besluyten. Want dat soo ghenomen, tis gheschiet naer hemlien verwoestheyt, daer in, ofte daer vooren: Niet daer naer, want de Duytsche tael by haer sedert in gheen acht gheweest en heeft, maer de Latijnsche, daer sy de hunne naer verandert hebben: Oock niet daer in, want dat een machtich volck t'welck Spaeigne, Griecken, Italie, conde beuechten ende verwinnen, haer spraeck souden gheformt hebben naer de wildens tael, ten sluyt niet; Dat sulcken Gheslacht vande wilden soude leeren an t'windaes een naem gheuen, tis te belachelick, soo sy doch seluer eer dan wilden, windassen ghebruycten. Tis dan nootsaeclick dat sy dese woorden na der Duytschen ghemaect hebben voor haer verwoesting, te weten doen sy groot en machtigh waren, ende dat yder Gheslacht d'ooghe op hun had.

Hier toe helpt noch dit, dat hemlieder tael wyder strecte als ander, t'welck sy in haer woestheyt daer toe niet ghebrocht en hebben, want dat wilden die niet en handelen, noch verre en reysen, haer tael wyder souden doen verbreyden als ander machtighe volcken, die groote landen en Koninckrijcken onder haer ghebiedt hadden, het strijt teghen den ghemeenen loop des weerelts, t'waer ongheschict sulcx toe te laten. Dese wyde verbreyding dan der tael is gheschiet voor de verwoesting: Waer uyt oock te bemercken is in wat macht sy doen moesten wesen, anghesien t'verstroeyde eentalich ouerblijfsel na soo grooten menichte van iaren, hem wyder strecte dan die teghenwoordelick in groote macht waren: T'sijn voorwaer oirsaken die metgaders d'ander redenen, ons dwinghen te gheloouen, dat de Spaengnaerden voormael oock, of Duytschen gheweest sijn, of dat sy hun tael naer het Duytsch gherecht hebben. want sy, ghelijck de Françoysen, oock segghen Guante, Guardar, waer af com-

[p. XII]

men Guarda, Guardador, Guardoso, oock Guarnecer, Guarnicion, &c. Wederom Guerra, daer sy af segghen Guerrear, Guerredor, Guerrero, &c. Wederom Guinar. Voort Guisa, daer Guisar af comt, &c, Ia dat etlicke Indianen welcke men segt veel duytsche woorden te ghebruycken, oock verscheyden ander contreyen in Asie wiens spraeck Hieronymus betuycht tsijnder tijt bycans de selue gheweest te sijne met die van Trier, ende meer ander volcken wiens talen met Duytsch ghemengt sijn, sulcx uyt het Duytsch hebben, al van die oude tijden af, dat sy in haer eerste groote macht waren.

T'voornomde wort noch sterker, opentlicker, ende nootsakelicker beuesticht, duer haer talens constich maecsel, voorwaer gheen werck van slechte wilden, maer te verwonderen hoe gheleerde tammen, sulcx hebben connen ter ^* daet brenghen. daer af wy breeder spreken, ende haer weerdicheyt bouen al d'ander, met merckelicke redenen beuestighen moeten, aldus: T'einde der spraken is, onder anderen, te verclaren t'inhoudt des ghedachts, ende ghelijck dat cort is, also begheert die verclaring oock cortheyt, de selue can bequamelicxt gheschien, duer ynckel saken met ynckel gheluyden te beteeckenen; Oock soodanighe, datse oueral de T'saemvoughing bequamelick lijden; Datse de Consten grontlick leeren; Ende den Hoorders heftelick beweghen tot des sprekers voornemen. Nu of dese alle vier, byden Duytschen beter ghetroffen sijn dan by eenighe ander, dat sullen wy oirdentlick verclaren, eerst bethoonende, ende dat metter daet, op datment ghelooue, der Duytschen 742 eensilbighe woorden inden eersten persoon; daerder de Latinen alleenlick 5 hebben; de Griecken gheen eyghentlicke, maer langhe vercort tot 45. Daernaer sullen wy segghen vande namen, bynamen, &c. welcke wy alle metter haest vergaert hebben yder uyt sijn Woortbouck als volgt.

* Effectum.