Monumenten in Nederland. Flevoland

Met terugblik & registers van de complete serie

[p. 95]

Concept serie

Het is absoluut geen sinecure om binnen een bestek van ruim tien jaar meer dan 51.000 rijksmonumenten, alsmede vele duizenden gemeentelijke en provinciale monumenten en anderszins als cultuurhistorisch interessant aangemerkte objecten, de revue te laten passeren in een goed afgewogen beschouwing. Niet alleen diepgang en feitelijkheid van de beschikbare gegevens zijn belangrijk. Ook de wijze van ordening speelt mee, evenals de beschikbare ruimte om over objecten uit te weiden en de mogelijkheden tot visualisatie van gebouwen en structuren.

De basisinformatie waarmee deze reeks tot stand is gekomen, bestaat uit de gegevens van het Monumentenregister, de beschikbare literatuur en de aanvullingen en/of correcties die voortvloeien uit het ter plekke bekijken van de objecten (visitaties). Elk van deze bronnen heeft zo zijn beperkingen. Het Monumentenregister is vooral opgezet om de juridische bescherming van bepaalde objecten te onderbouwen. De

In 1946 publiceerde H.J. Keuning een kaart met ruim 120 te onderscheiden historisch-geografische landschappen

belangrijkste inhoudelijke informatie daarbij, de redengevende omschrijving, was veelal aan revisie toe. Het in 1999 gestarte project Actualisering Monumenten Register (AMR) was echter nog niet zover gevorderd dat wij hiervan zinvol gebruik konden maken. Soms waren de redengevende beschrijvingen zeer summier, terwijl een hoge kap en andere aanwijzingen voor een oudere kern meer deden vermoeden dan de karakterisering ‘pand met lijstgevel’. Recentere beschrijvingen van jongere bouwkunst waren vaak weer te uitgebreid, vaak zonder tot de kern van het onderwerp te komen, zoals bij de openbare lagere school te Retranchement (1884), waar pas na visitatie ter plekke bleek dat het hier om een gebouw met vier klassen ging. Vooral het Monumenten Inventarisatie Project (MIP) heeft geleid tot een enorme toename aan gegevens over de objecten uit de periode 1850-1940. De hieruit resulterende vele meters MIP-rapporten zijn getrouw doorgenomen en vooral de bijzondere gebouwen daaruit zijn aan onze werklijsten

In 1988 werd Nederland ten behoeve van het Monumenten Inventarisatie Project (MIP) verdeeld in 59 regio's met een verschillende ontwikkeling

[p. 96]

[p. 97]

toegevoegd. Voor het gebruik van de gegevens in Monumenten in Nederland was controle ter plekke gewenst, omdat ook voor monumenten de tijd niet stil blijft staan. Er kunnen verbouwingen hebben plaatsgevonden, de straatnummering kan zijn gewijzigd, de gebouwen kunnen onderdeel zijn geworden van een groter complex, dan wel door brand zijn verwoest of door (il)legale sloop verdwenen.

Integratieniveaus

Het loslaten van de geijkte verbinding met de rijksmonumentale status vergemakkelijkt de mogelijkheid om verbanden en samenhangen te behandelen. Die samenhangen zijn van onder naar boven (bottom-up) in vier niveaus georganiseerd. Het laagste integratieniveau is dat van het lemma, het trefwoord voor de behandeling van een object. In verzamellemma's kunnen gelijksoortige gebouwen worden behandeld. Het meest voor de hand ligt het groeperen van woonhuizen en boerderijen in een eigen verzamellemma, om dan binnen die groepen een ontwikkeling aan te geven. Zo zijn de woonhuizen in chronologische volgorde behandeld, met waar mogelijk nadruk op de structuur van het gebouw en andere bouwhistorische aspecten. Bij oudere gebouwen konden die aspecten meer ruimte krijgen dan bij de jongere. Waar nodig zijn verwante verzamellemma's als volkswoningbouw of villa's afgesplitst. Winkels en pakhuizen hebben veelal hun eigen verzamellemma gekregen. Voor boerderijen geldt hetzelfde. In diverse dorpen gaan de boerderijen door hun relatief grote belang vooraf aan de woonhuizen, hetgeen bijvoorbeeld aardig in de beschrijving van Ruinerwold te zien is. Een bijzondere vorm van lemma's zijn de omgevingskernen, waarvan de informatie slechts één of enkele objecten betreft. In een alfabetische rangschikking zouden deze kleine kernen er wat verloren bij zijn komen te staan. Bovendien komt zo de relatie met een nabijgelegen grotere kern vaak beter tot uitdrukking. Een tweede niveau wordt gevormd door de kernen. Deze beginnen met een beschrijving van het ontstaan en de ontwikkeling van de betreffende stad of het betreffende dorp. In deze beknopte geschiedenis, globaal maximaal ter grootte van tien procent van de tekstomvang voor de gehele kern, ligt de nadruk op het gebouwde. Historisch-geografische informatie over ontstaan en ontwikkeling staat aan de basis, maar in de uitwerking dragen deze inleidingen toch vooral een historisch stedenbouwkundig karakter. Daarbij is de Monumentenatlas van Nederland van Arthur Steegh op de achtergrond een stimulans geweest en deze is waar nodig voor ons doel aangepast en gecorrigeerd.

Nieuw ten opzichte van het Kunstreisboek is de introductie van een derde interpretatieniveau in de vorm van regiobeschrijvingen. Hierbij is voortgebouwd op de in 1987 door het MIP ingeslagen weg waarbij het land in 59 regio's werd opgedeeld. In ons geval werden het er 47, waarbij in de eerste twee delen nog naar de uiteindelijke vorm moest worden gezocht. Zo toont de regiokaart van Noord-Brabant acht gebieden, maar die worden gezamenlijk in vijf stukken behandeld. Mutatis mutandis kan dit interpretatieniveau als het historisch-geografisch niveau worden gezien, met daarin algemene thema's als ontginningen en grondgebruik, boerderijontwikkeling, nederzettingen, industrialisatie en infrastructuur. Vergelijking met de veel fijnschaliger indeling in ruim honderdtwintig regio's van H.J. Keuning in De historisch-geografische landschappen van Nederland (1946) levert zowel interessante verschillen als overeenkomsten op. Het vierde en hoogste interpretatieniveau wordt gevormd door de drie inleidingen in het begin van het boek over achtereenvolgens: historie, stijl en verschijningsvorm, materiaal en constructie. Voor het historische hoofdstuk hebben wij per provincie een beroep gedaan op gerenommeerde historici met een affiniteit voor de betreffende provincie, te weten: Redmer Alma (Groningen, Drenthe), Piet van Cruyningen (Zeeland), Jan ten Hove (Overijssel), Ton Kappelhof (Noord-Brabant), Yme Kuiper (Friesland), Ronald Rommes (Utrecht, Zuid-Holland, Noord-Holland), Marc Tenten (Gelderland) en Jos Venner (Limburg). Bij de inleiding over materiaal en constructie worden enkele bouwhistorische principes behandeld en ingevuld met lokale voorbeelden of specifieke zaken, zoals koepelgewelven in Groningen en ‘losse’ tongewelven in Friesland. ‘Stijl en verschijningsvorm’ is de meest traditionele inleiding. Daarin worden vorm en type beknopt behandeld, waarbij voor de terminologie het boek Bouwstijlen in Nederland 1040-1940 van Roland Blijdenstijn en Ronald Stenvert is aangehouden.

Exponent van een nieuw bouwtype uit de jongere bouwkunst is deze in 1926-'27 gebouwde watertoren in het Zuid-Limburgse Schimmert (1992)

[p. 98]

Tegenover de in 1834 gestichte rooms-katholieke kerk van het Gelderse Kranenburg ligt de R.K. begraafplaats met bazuinblazende engelen aan weerszijden van de ingang

Ordening

Bij de opzet van Monumenten in Nederland hebben wij bewust afgeweken van ‘de vertrouwde volgorde van de verschillende categorieën gebouwen’ (Van Groningen 1997, 277). Vanouds waren beschrijvingen geordend op grond van een in 1895 door de Provinzialkommission für die Denkmalpflege in der Rheinprovinz gepubliceerde volgorde. Deze werd in 1903 in Nederland overgenomen als ‘Regelen’ en in 1904 vastgesteld als ‘Leidraad voor de Geïllustreerde Beschrijving der Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst’. Omdat die leidraad door zijn gedetailleerdheid al snel te ambitieus bleek, volgden bijstellingen in 1908 en 1982. Aan de volgorde werd echter niet meer getornd en dat leidde voor ‘de groeiende massa van eenvoudige en jonge monumenten’ (Van Leeuwen 1983, 197) tot een soms wat vertekende behandeling. Zo kregen bijvoorbeeld recentere bruggen en standbeelden in volgorde als eerste de aandacht vóór de oudere en vaak meer beeldbepalende kerken en raadhuizen.

Om de verzamelde gegevens evenwichtig te presenteren, zijn vanaf het begin drie stelregels gehanteerd. Ten eerste van oud naar jong, ten tweede van binnen naar buiten en ten derde van publiek naar particulier. De eerste stelregel spreekt voor zich. De tweede stelregel betekent dat vanuit het middelpunt en gewoonlijk oudste deel van een kern wordt gewerkt naar de jongere buitenrand. De derde stelregel heeft in de praktijk geleid tot het in groepen voorsorteren van gebouwen.

Omdat de religieuze gebouwen (kerken, kloosters) vrijwel overal behoren tot de oudste bebouwing, zijn zij ook de eerst beschreven gebouwen. Hieronder vallen ook de vanouds religieuze instellingen als gasthuizen, weeshuizen en in de jongere vormen ziekenhuizen en psychiatrische inrichtingen (mits in het centrum en niet aan de buitenrand).

Daarna volgen de openbare gebouwen als stadhuizen, rechthuizen, waaggebouwen, scholen enzovoort. Bij kernen met een

Tegen de laat-middeleeuwse Grote of St.-Michaëlskerk te Zwolle staat de in 1614 gebouwde hoofdwacht

ommuring wordt de stadsmuur met bijbehorende torens en poorten meestal aan het begin van de openbare gebouwen behandeld. Wanneer de latere aarden vestingwerken (16de-18de eeuw) bepalend zijn, dan kan dit ook verderop in de volgorde plaatsvinden.

De derde hoofdgroep en overgang naar de particuliere sector wordt gevormd door de woonhuizen. Bij grote steden is daarin vaak een nadere onderverdeling gemaakt in middeleeuwse huizen, 16de-eeuwse huizen, 17de-eeuwse huizen enzovoort. Wanneer een kern bijzondere grote huizen, stadskastelen of paleizen bezit, dan worden deze vóór de gewone huizen behandeld. Bij de dorpen worden eventuele buitenplaatsen als eerste beschreven; bij de steden - waar meestal oudere huizen staan en de buitenplaatsen tot de buitenschil behoren - worden deze na de huizen beschreven in combinatie met de villa's en landhuizen. Andere verzamellemma's in de stedelijke context zijn de hofjes, de arbeiderswoningen of de volkshuisvesting.

De vierde hoofdgroep bestaat uit de objecten van handel en bedrijvigheid (winkels, horeca, banken, pakhuizen, bedrijfsgebouwen, molens etc.). Hier spelen het karakter van de kern en functionele criteria een grote rol bij de volgorde en de bepaling van verzamellemma's. Niet zelden is deze categorie een vergaarbak van heel verschillende gebouwen. De laatste hoofdgroep - de infrastructurele objecten - heeft weer een meer publiek karakter. Het betreft hier bijvoorbeeld sluizen, bruggen en viaducten, stations, watertorens, gedenktekens, parken en - als afsluiting - begraafplaatsen.

Geen van deze stelregels kan altijd voor honderd procent worden gehandhaafd. Zij dienen vooral als een eerste bepaling van de volgorde, waarna op basis van het karakter van de kern gekeken wordt welke objecten eerder of later aandacht verdienen. Zo zal bij een kern met een goed behouden en oud kasteel dit als eerste worden besproken, zeker als het kasteel de naam van de kern draagt, zoals te Arcen, Haamstede en Laag-Keppel. Nacalculatie van de tekstomvang van de vijftig grootste

[p. 99]

kernen heeft uitgewezen dat per kern gemiddeld 11 procent van het aantal woorden aan de inleiding opgaat, 23 procent aan kerkelijke gebouwen, 18 procent aan openbare gebouwen en 30 procent aan woonhuizen. De resterende 18 procent wordt aan de beide overige categorieën besteed.

Vooral bij de religieuze en openbare gebouwen hebben we vaak te maken met gebouwencomplexen (kloosters, kazernes, etc.). Er is voor gekozen om de in de loop van de tijd bijgetrokken of nieuw toegevoegde gebouwen in hun samenhang te bespreken. Dat kan soms tot problemen leiden, bijvoorbeeld als een op zichzelf al interessant 16de-eeuws woonhuis in de 18de eeuw bij een weeshuiscomplex is getrokken en in de 20ste eeuw weer particulier is bewoond. De Zwolse hoofdwacht is behandeld bij de Grote of St.-Michaëlskerk waar die tegenaan is gebouwd; het Penninckshuis te Deventer, waarvan na verbouwing tot doopsgezinde kerk in 1890 slechts de voorgevel resteert, is onder de kerken geschaard. Van geval tot geval zijn daarvoor afwegingen gemaakt en het mag duidelijk zijn dat daar ruimte voor discussie blijft bestaan.

In de teksten zijn de objecten vet of cursief gemarkeerd. In het algemeen wordt de oorspronkelijke functie en/of naam van het gebouw in vet aangeduid. Valt het gebouw onder een verzamellemma dan wordt de verzameling in vet aangegeven en de naam/functie van het ondergeschikte gebouw cursief. Bij dit alles moet er op worden gelet dat een bepaald gebouw of gebouwtype door de lezer snel kan worden herkend in de opmaak van een bladzijde. Bijvoorbeeld bij het verzamellemma windmolens (vet) wordt daarna niet meer de aanduiding windmolen cursief geplaatst - dat is immers al duidelijk - maar de naam of het adres van de molen. Bij bedrijfsgebouwen is het meestal het type bedrijf waarvoor aandacht wordt gevraagd en blijven naam en adres vervolgens in het reguliere lettertype staan. Dit alles heeft ook consequenties voor het gebruik van aanhalingstekens in de tenaamstelling, de plaatsing van adressen bij complexen of de melding van de huidige functie van een

Veel van de voor de Limburgse architectuur karakteristieke mergelsteen is afkomstig uit mergelgroeven, zoals hier te Sibbe. Daar stichtte men na de steenwinning in 1799-1801 een kapel (1968)

gebouw. Bij omgevingskernen is, wegens de beperkte omvang, de stelregel gehanteerd om alle objecten in chronologische volgorde te behandelen en hier is de categorie-aanduiding cursief geplaatst.

Het werken aan deze reeks heeft de auteurs meer dan eens duidelijk gemaakt dat de werkelijkheid altijd weerbarstiger is dan een van te voren bedacht ordeningssysteem. Vanaf het begin is dus ook steeds gezocht naar een niet dwingende en flexibele benadering van het concept. Soms zijn de afwijkingen ook bepaald door het karakter van een provincie. Het concept paste het best in de voor het Nederlandse architecturale en stedenbouwkundige beeld dominante provincies in het westen en midden van het land. Provincies met sterke invloeden van buiten de landsgrenzen of met een geheel eigen cultuur vereisten tal van programmatische aanpassingen. Het duidelijkst is dit voor de provincie Limburg, waar zowel de historische en stedenbouwkundige ontwikkeling als de toegepaste bouwmaterialen en bouwstijlen afwijken van het elders in Nederland gangbare.

Beschikbare ruimte

Al vanaf het eerste deel werd duidelijk dat het een groot probleem zou worden de enorme hoeveelheid vermeldenswaardige objecten in boeken van een hanteerbare omvang te persen. Omdat we het geven van een brede selectie belangrijker vonden dan het tot in uiterste details uitspinnen van gebouwen, is er gezocht naar diverse manieren om tot een compacte beschrijving te komen. Het al in het voorgaande hoofdstuk aangeroerde probleem van de ‘asymmetrische’ hoeveelheid informatie voor de verschillende objecten speelt op diverse wijzen een rol bij de feitelijke beschrijving van de objecten. Over het algemeen zijn we goed geïnformeerd over de belangrijke kerken, vaak zozeer dat er weer gestreefd moest worden naar een hanteerbare samenvatting. Aangezien kerken in zekere mate gestandaardiseerd zijn opgezet, konden we een redelijk compacte beschrijving verwezenlijken. Allereerst komt de beschrijving van de hoofdvorm en dan volgen de oudste vermelding, de bouwfasen van de huidige onderdelen, de karakterisering van het interieur en het benoemen van de belangrijkste inventaris, ten slotte het beschrijven van het bijbehorende kerkhof en gebouwen (pastorie, kosterij, catechisatiekamer, klooster etc.). Ook voor kastelen en buitenplaatsen is geprobeerd steeds een vaste volgorde van beschrijving aan te houden, zij het dat daar veel meer afwijking plaatsvindt door de vaak ingewikkelde complexopzet met hoofdgebouw en bijgebouwen, de bijbehorende parkaanleg (met de daarin aanwezige objecten) en eventuele boerderijen. Om de beschrijvingen compact te houden is zoveel mogelijk geprobeerd om bouwdelen in tijd en stijl te benoemen. Pogingen om interieurbeschrijvingen op te nemen, moesten al snel vervangen worden door een opsomming van de belangrijkste elementen.

Het behandelen van de woonhuizen stelt weer geheel eigen eisen. Voor de dorpse kernen dwingt het gebrek aan gegevens vaak tot het beschrijven vanuit een type (diep huis, dwars huis, blokvorm, middenganghuis etc.). Daarbij speelt het probleem van de relatieve belangrijkheid. Wat voor een dorp een belangrijk pand is, kan in een stad één van de vele zijn. In de steden

[p. 100]

stelt het grote aantal huizen weer de lastige opgave om een goede selectie te geven. Bouwhistorisch onderzoek heeft de laatste decennia inzicht gegeven in de oude constructies en bouwfasen van veel huizen, waardoor vaak geheel nieuwe waarderingen aan de bebouwing zijn gegeven. Achter eenvoudige 19de-eeuwse gevels gaat geregeld een 16de-, 15de- of zelfs 14de-eeuwse bouwmassa schuil, met al zijn interessante verbouwingen en wijzigingen. Alhoewel wij het van belang achten dat de lezers van de reeks zich bewust worden van de vaak complexe geschiedenis van huizen achter hun (jongere) gevels, gaat het te ver deze voor alle behandelde huizen te beschrijven (voor zover al bekend). Daarom is vaak gekozen voor een uitgebreidere behandeling van de oudste (middeleeuwse) huizen, waarbij bouwfasen worden genoemd, waarna meestal voor de 17de-eeuwse en jongere huizen wordt overgegaan tot een meer op bouwtypen en bouwstijlen gebaseerde behandeling van de gevels. Waar mogelijk en nodig wordt dan nog wel een oudere kern van het huis vermeld.

Ook de behandeling van boerderijen had enige voeten in de aarde. De voortdurend ter discussie gestelde indeling van verschillende boerderijtypen is gebaseerd op een samenstel van uiterlijke, structurele en functionele kenmerken. Vaak hebben de boerderijen belangrijke wijzigingen ondergaan, waardoor de authenticiteit moeilijk is af te wegen. Bovendien bestaat een boerderij meestal uit meerdere gebouwen, die elk een geheel eigen ontwikkeling kunnen hebben doorgemaakt. Een verzamellemma van boerderijen is dan ook in veel gevallen een ordening in type, met daarbij een (korte) behandeling van de afwijkingen of bijzondere kenmerken. Daarbij blijft helaas weinig ruimte over voor de benoeming van de agrarische bijgebouwen. Noodzakelijkerwijs moest het behandelde aantal boerderijen beperkt blijven tot die voorbeelden waarmee het voor de streek kenmerkende verhaal kan worden verteld.

Visualisatie

Met tekst alleen is het moeilijk om voor de lezers een goed beeld op te roepen van de behandelde provincies. Het fraaie fotowerk

Uit 1939 dateert deze weegbrug in het Groningse Ulrum tot stand

van de fotografen van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg maakt vaak meer duidelijk dan in woorden is te vatten. De meeste foto's werden gemaakt door IJ.Th. Heins en J.P. de Koning, maar daarnaast hebben ook C.S. Booms, E.H.M. van den Burg, G.J. Dukker, P. van Galen, K. Roderburg, S.T.W.A. Technau en A.J. van der Wal hun aandeel geleverd. Met veel zorg is geprobeerd een fotoselectie te brengen die recht doet aan het brede scala aan monumenten dat in de provincies te vinden is, liefst ook regionaal gespreid. Daarbij speelden echter ook praktische beperkingen een rol, met name voor de gebouwen die op het moment van selectie in verbouwing of restauratie waren. Soms maakte in de weg staande begroeiing goede foto's onmogelijk.

Van de belangrijkste monumenten, met name kerken en kastelen, zijn in de serie plattegronden opgenomen waarop de belangrijkste bouwfasen zijn weergegeven. De kasteelplattegronden zijn van de hand van René Bosch van Drakestein, de andere plattegronden werden getekend door Ben Kooij, Hein Hundertmark en Hedie Jorritsma. Niet altijd was het mogelijk om alle bekende bouwhistorische informatie op te nemen, omdat het formaat waarop de tekeningen konden worden geplaatst geen groot aantal arceringen toeliet. Voor enkele grote complexen met veel bouwfasen heeft dit voor de nodige hoofdbrekens gezorgd, bijvoorbeeld voor de Abdij van Middelburg en het Binnenhof in Den Haag. In grote lijnen dienen deze gebouwplattegronden de ontwikkeling van een kerk of kasteel te tonen - op een wijze die met een beschrijving alleen niet goed te volgen is - of om de complexe opzet van een gebouwengroep als de hiervoor genoemde Middelburgse Abdij en het Haagse Binnenhof helder te maken.

Niet in de laatste plaats zijn de door Bert Stamkot vervaardigde stadsplattegronden van wezenlijk belang voor het gebruik van de boeken. Net als in andere monumentenboeken zorgen deze plattegronden voor een beter beeld van de ligging van objecten ten opzichte van elkaar in een stedelijke context, vooral in de binnenstad. Bijzonder is echter dat nu ook voor jongere kernen

Rond 1920 gebouwd is de weegbrug te Colijnsplaat op het Zeeuwse Noord-Beveland

[p. 101]

Te Abbenbroek op het Zuidhollandse eiland Voorne werd in de 19de eeuw een tot haven omgevormde kreek afgedamd. Hier ontstond een rechthoekige vijver met muziektent

als Enschede en Emmeloord een plattegrond is opgenomen, en voor enkele uit meerdere kleine kernen samengevoegde steden als Tilburg of Eindhoven. Een klein, maar niet onbelangrijk, detail is verder dat niet alleen bij de tekst van de op de stadsplattegrond afgebeelde objecten de nummers op de plattegrond worden genoemd, maar dat omgekeerd in de legenda van de stadsplattegrond wordt verwezen naar de pagina waarop de objecten worden behandeld; iets wat bij andere monumenten-plattegronden vaak ontbreekt. Ook hier geldt dat door de toevoeging van de jongere bouwkunst aan de traditionele monumentenselectie voor veel steden een verrassend nieuw ‘monumentenlandschap’ is ontstaan.

Afsluitend kan worden gesteld dat deze opzet om monumentaal Nederland in één reeks te vatten aan de nodige beperkingen onderhevig is geweest, hoe omvangrijk het geheel nu ook in de boekenkast oogt. Toch is er grote winst geboekt met dit compact samenhangend overzicht. Oudere en jongere monumenten zijn nu als een geheel gepresenteerd. Voor veel kernen wordt in deze reeks een overzicht gegeven dat voorheen ontbrak. In veel gevallen is het nu gepresenteerde overzicht een met de nieuwste inzichten bijgestelde versie van een voor velen meer vertrouwde weergave. Deze, bijna geruisloos voltrokken, vernieuwde basisvorming over het gebouwde erfgoed in Nederland kan en moet een aanzet zijn om het verleden steeds weer opnieuw te ontdekken. Immers, in de tijd dat deze reeks tot stand is gekomen (1995-2006) zijn al weer diverse - vooral jongere - gebouwen onder de slopershamer gevallen, door brand beschadigd of verwoest, dan wel door verbouwingen gewijzigd. Het leven gaat door en met deze reeks is in ruim veertig centimeter plankbreedte vooral een ‘tussenstand’ vastgelegd van monumentaal Nederland op de overgang van de 20ste naar de 21ste eeuw.