Monumenten in Nederland. Noord-Holland

[p. 551]

Zandvoort

Vissersdorp, ontstaan in de late middeleeuwen in de duinen. Rond de Kerkstraat en het Kerkplein vormde zich een eerste dorpskern. Met de aanleg van de moderne visserijhaven in IJmuiden (1896) verdween de visserij in Zandvoort grotendeels en richtte men zich op het badtoerisme. De aanleg van de spoorlijn Haarlem-Zandvoort (1881) en de tramlijn Amsterdam-Haarlem-Zandvoort (1900) droegen bij aan de uitbouw tot zeebadplaats. Naast mondaine hotels kwamen er ook eenvoudige pensions met de voor badplaatsen kenmerkende houten veranda's en loggia's. In 1943-'44 lieten de Duitsers een flinke strook bebouwing aan de Boulevard slopen waaronder de in 1881 gebouwde passage. Na de oorlog is de herbouw uitgevoerd naar een wederopbouwplan van G. Friedhoff. Later is Zandvoort uitgebreid met moderne appartementengebouwen en recreatievoorzieningen.

De Herv. kerk (bij Poststraat 3) is een zaalkerk met driezijdige sluiting, aangebouwde dwarsvleugels en een uitgebouwde grafkapel. De ingebouwde toren van vier geledingen met overhoekse steunberen en ingesnoerde naaldspits stamt uit de late 15de eeuw, werd in

Zandvoort, Raadhuis

1618 herbouwd en in 1871 hersteld. Bij een restauratie in 1955 heeft men de 19de-eeuwse bepleistering verwijderd. In de toren hangt een wellicht door Geert van Wou gegoten klok (1493). De huidige kerk verving in 1848-'49 een laatmiddeleeuwse kerk. De dwarsvleugels met zij-ingang zijn in 1890 toegevoegd. Het interieur wordt gedekt door een koofplafond met roosters en ijzeren trekstangen. De in 1905 naar voren uitgebreide orgelgalerij wordt sindsdien gedragen door vier houten zuilen. Het door de firma Knipscheer gebouwde orgel (1849) is geschonken door C. Santhagens. Tot de inventaris behoren verder een vroeg-18de-eeuwse preekstoel en een 18de-eeuwse herenbank met wapenschilden van de heren van Zandvoort. De kerkvloer bevat 17de- en 18de-eeuwse zerken uit de oude kerk. Er zijn rouwborden met classicistische omlijstingen voor kapitein Mattheus de la Cave (1694) en vrouwe Johanna Margrietha Corbet (1720).

De grafkapel aan de zuidzijde van het schip werd in 1728 gebouwd in opdracht van Paulus Loot, ambachtsheer van Zandvoort. Deze in 1920 (gedenksteen) gerestaureerde kapel heeft een rijk marmeren portaal met gebroken fronton, zuilen en fraai gesmeed hek. Inwendig bevat de kapel stucwerk in Lodewijk XVI-stijl en een marmeren vloer. Aan de Eerste Wereldoorlog herinnert een in 1920 aangebracht gebrandschilderd raam (atelier Bogtman, ontwerp G. Rueter). De pastorie (Poststraat 3; circa 1875) is een wit gepleisterd eclectisch herenhuis.

De Geref. kerk (Julianaweg 15), een zaalkerk met overhoeks geplaatste dakruiter en aangebouwde pastorie (Julianaweg 17), kwam in 1926 tot stand naar een zakelijk-expressionistisch ontwerp van N.G. ten Broeke.

De R.K. St.-Agathakerk (Grote Krocht 45) is een driebeukige basilicale kerk met vijfzijdig gesloten koor, driebeukig portaal en een terzijde geplaatste ranke toren. Deze kerk verrees in 1927-'28 naar een sober zakelijk expressionistisch ontwerp van P. Cuypers jr. met opvallende rechthoekige vensters met kunstzandstenen stijlen. Van de inventaris dateren de communiebank en preekstoel uit de bouwtijd.

Het verenigingsgebouw ‘De Krocht’ (Grote Krocht 41) is de in 1928 vervangen en in 1929 ingrijpend verbouwde oude kerk, een zaalgebouw uit 1853 naar plannen van H.H. Dansdorp (uitgebreid 1902, C.L.M. Robbers).

Het voorm. raadhuis (Raadhuisplein 16) werd in 1911 gebouwd met een vlindervormige plattegrond naar een ontwerp in Nieuw Historiserende stijl van gemeentearchitect J. Jansen. De geknikte voorgevel is voorzien van ionische pilasters, een pronkrisaliet en een dubbele bordestrap.

De voorm. R.K. lagere school (Koninginneweg 1) is een sober tweelaags schoolgebouw, gebouwd rond 1920 naar ontwerp van P. Cuypers jr.

Woonhuizen. Voorbeelden van de oude dorpsbebouwing zijn de kleine gepleisterde visserswoningen Poststraat 10 (mogelijk 17de eeuw) en Rozenobelstraat 10 (18de eeuw); verder het woonhuis met smederij Achterom 1 (18de eeuw, vergroot na 1850). Het wit gepleisterde huis Zandvoortselaan 126-128 was oorspronkelijk een jachtopzienerswoning met herenkamer in het duingebied van Zandvoort. Dit pand uit de tweede helft van de 19de eeuw is later tot één woonhuis verbouwd (‘Avondrust’).

Karakteristieke voorbeelden van rond 1900 gebouwde en veelal gepleisterde huizen met houten veranda aan de Haarlemmerstraat

[p. 552]

Zandvoort, Woonhuizen Nos Vacances en Summerhouse

zijn de dubbele woning Pretty Home (nr. 20-22), de nrs. 39, 50 (neorenaissance-details) en 78-80 (uitgebouwd portiek), het huis Adriana (nr. 37; 1906, W.F. Doeglas) en de dubbele jugendstil-woning Summerhouse en Nos Vacances (nr. 44-46; circa 1905). Geen veranda maar een serre hebben de gepleisterde woningen Ameria en Jasione (Grote Krocht 33-35), Hendrika enLands End (Grote Krocht 37-39) en Kostverlorenstraat 28-30, alle uit circa 1905 en met jugendstil-details. Voorbeelden van villa's in Nieuw Historiserende stijl zijn Kostverlorenstraat 91 (1906, J. London) en de voorm. dokterswoning Raadhuisplein 4 (circa 1910, W.F. Doeglas). Aan de Kostverlorenstraat staan drie door W.F. Doeglas rond 1905 ontworpen gepleisterde blokvormige villa's met plat dak en veranda, te weten De Eik (nr. 100), De Berk (nr. 102) en Kostverlorenstraat 115. Andere vroeg-20ste-eeuwse villa's zijn Brederodestraat 75, met serre en balkon in chaletstijl, Bij Zee (Brederodestraat 71) en Wilhelminaweg 68 (1908). Langs de Kostverlorenstraat staan verder de villa's Njord (nr. 121; 1916, H. Koning) en De Abeel (nr. 117), de in beton uitgevoerde villa Zonnehuis (nr. 131), de van expressionistische details voorziene villa Marisduin (nr. 52) en het blokvormig herenhuis Huis met de Vijver (nr. 118; 1913-'15, C. Slegers) met ornamenten in kunstnatuursteen. In landhuisstijl ontwierp J.H.W. Leliman voor M. Gimpento de in 1917 gebouwde villa De Klaproos (nr. 99); de garage is in 1931 toegevoegd.

Zandvoort, Pension Poststraat 4-6 (1993)

Volkswoningbouw. De Werkliedenvereniging Onderling Hulpbetoon heeft de woningen Koningstraat 6-24 (1905) laten bouwen. Rond 1915 ontstaan is het complex van blokjes rugaan-rugwoningen Koningstraat 50-72/Prinsesseweg 9-31. In 1914 verrezen de woningen Hobbemastraat e.o. en rond 1921 Koningstraat 81-95 en Van Ostadestraat 21-34 in expressionistische stijl. Wederopbouwwoningen staan onder meer langs de Burg. Engelbertsstraat. De bebouwing bestaat uit aaneengesloten eengezinswoningen en vrijstaande etagewoningen (steeds twee per pand).

Het Gasthuishofje (Agnetastraat)

Zandvoort, Station (1993)

is een carré-vormig complex van wit gesausde eenlaagspanden, gebouwd in 1944-'47 voor ouden van dagen naar een traditionalistisch ontwerp van B.J.J.M. Stevens. Een poortgebouw met dakruiter geeft toegang tot het binnenterrein. De woningen staan tegen een helling en verspringen daardoor ten opzichte van elkaar.

Winkels. De met vakwerkdetails en chaletstijl-elementen uitgevoerde woonen winkelpanden Louis Davidsstraat 1a-15 zijn in 1902-'03 naar plannen van J.H. Stom opgetrokken voor de bouwmaatschappij Kinheim. Rond 1910 leverde W.F. Doeglas een ontwerp met rationalistische elementen voor het warenhuis Raadhuisplein 1 en een ontwerp met Nieuw Historiserende elementen voor het woon- en winkelpand Raadhuisplein 2-3 (1910).

[p. 553]

Koloniehuizen. In 1899 verrees naar ontwerp van D.E.C. Knuttel het voorm. koloniehuis Frisia (Kostverlorenstraat 70), een wit gepleisterde villa met chaletstijl-details. Het voorm. koloniehuis het Dr. G.J. Plantingahuis (Kostverlorenstraat 95) is een gepleisterd blokvormig pand in kubistisch-expressionistische stijl met loggia en balkon. Het werd in 1928 gebouwd naar ontwerp van P. Buurman en in 1935-'36 volgde een vergroting naar plannen van J.Th.J. en P. Cuypers jr. in opdracht van de Amsterdamse Vereniging voor Gezondheids- en Vakantiekolonies.

Horeca. Het voorm. pension Poststraat 4-6 is een langgerekt tweelaags gebouw uit 1898 met plat dak, brede houten veranda en daarboven overdekte balkons met houtsnijwerk. Andere laat-19de-eeuwse voorbeelden met houten veranda zijn Hogeweg 64-66 (circa 1880) en hotel-pension Marisstraat 11 (1900). Nu als Zandvoorts Museum in gebruik is het voorm. dorpscafé Het Wapen van Zandvoort (Swaluëstraat 1), een eenlaagspand (uit circa 1900) met neorenaissance-details en houten veranda. Terzijde staat een gereconstrueerde dorpspomp.

Het station (Stationsplein 2) werd in 1908 gebouwd als kopstation van de spoorlijn naar Haarlem en verving een houten stationsgebouw uit 1880. Het rationalistische ontwerp is waarschijnlijk van D.A.N. Margadant. Het station bestaat uit een samenstel van bouwvolumes met verschillende hoogtes en nokrichtingen, en is voorzien van teksten en (bricorna)tegelmozaïeken in jugendstilvormen. Omdat het station tegen een duinhelling is gebouwd, ligt het hoger dan de sporen en heeft het aan de spoorzijde één bouwlaag meer dan de straatzijde. Een brede trap vormt de verbinding tussen de stationshal en de perrons. Aan de zuidzijde staat een stations(water)toren met uurwerk.

De voorm. watertoren (Thorbeckestraat 27) verrees in 1951 naar een traditionalistisch ontwerp van J. Zietsma. De met baksteen beklede achtzijdige toren was voorzien van twee betonnen vlakbodemreservoirs. Tegenwoordig is in de toren een restaurant gevestigd.

Het circustheater (Gasthuisplein 5) is in 1989-'91 verwezenlijkt naar ontwerp van S. Soeters, met de banale stijl van de amusementsindustrie als uitgangspunt. Opvallend zijn de vijf enorme vlaggenmasten met gekleurde vlaggen van plaatstaal versierd met glasmozaïek en de drie stalen masten in de vorm van ijshoorns die het tentdak van golvend beton en het schaaldak van gewapend spuitbeton dragen.