Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Wormerveer
(gemeente Zaanstad)

Dorp, ontstaan in de 15de eeuw op de westoever van de Zaan bij een toen al bestaande veerverbinding met Wormer.

[p. 537]

In 1504 bouwde men een eerste kapel. Langs de Zaanoever vormde zich een overwegend enkelzijdige bebouwing, met uitzondering van de Dubbele Buurt. In de 17de eeuw werd Wormerveer een industriedorp met buitendijks bedrijven langs de Zaan. Haaks op de dijk lagen landinwaarts enkele paden met (inmiddels verdwenen) industriemolens. Ook de bedrijfsgebouwen langs het Noordeinde zijn nu grotendeels gesloopt. Wel resteert het laat-19de-eeuwse complex van Wessanen's Koninklijke Fabrieken (silo's vanaf circa 1930). Deze firma werd in 1765 gesticht door Adriaan Wessanen en Dirk Remmertsz Laan als meel- en oliefabriek en werd na 1789 door de familie Laan voortgezet. Rond 1870 ontstond haaks op de rivierdijk de Marktstraat. Daarna verdichtte zich de bebouwing in dat gebied en tussen de Zaan en de spoorlijn Zaandam-Alkmaar (1867; station vernieuwd 1978) en de Wandelweg (1889). Vanaf 1900 groeide Wormerveer aan de zuidzijde verder tussen spoor en Zaan. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de westzijde uitgebreid richting Nauernasche Vaart.

De Herv. kerk (Noordeinde 21) is een eenbeukige kerk met driezijdige sluiting, zuiderdwarsarm en een kleine houten geveltoren. Deze kerk kwam in 1639 tot stand ter plaatse van een in 1574 door Spaanse troepen verwoeste voorganger. In de geveltoren hangt een door François Hemony gegoten klok (1662). De zuiderdwarsarm met portaalaanbouw dateert uit 1767 en is voorzien van een topgevel met fronton en hoekvoluten in Lodewijk XV-stijl. De kerk is gerestaureerd in 1970. Tot de inventaris behoren twee 18de-eeuwse psalmborden, een doophek in Lodewijk XVI-stijl (eind 18de eeuw) en een door H. Knipscheer gebouwd orgel (1846, gerestaureerd 1983).

De Doopsgez. vermaning (Zaanweg 57), een neoclassicistische zaalkerk (neo-Grec) met dorisch zuilenportiek en driehoekig fronton, werd in 1830-'31 gebouwd naar plannen van H. Springer. Het interieur wordt gedekt door een tongewelf met cassetten en bevat een door P. Flaes gebouwd orgel (1855).

De R.K. O.L. Vrouwe Geboortekerk (Marktstraat 6) is een driebeukige pseudobasilicale kerk met halfronde apsis, uitgebouwd portaal en een terzijde geplaatste toren. Deze neoromaanse kerk verrees in 1914-'15 naar ontwerp van J. Stuyt met kenmerkende zwart-witte tegelbanden. Het Pels-orgel is in 1929 in de kerk geplaatst. De pastorie (Marktstraat 4; circa 1915) is een sober middenganghuis met hoger opgetrokken middenrisaliet.

Overige kerken. De voorm. (Geref.) Morgensterkerk (Wattstraat 22; 1932, B.W. Plooy), in zakelijkexpressionistische stijl, is tot appartementen verbouwd. Van na de oorlog dateren de traditionalistische zaalgebouwen van de Geref. kerk (Vrijgemaakt) (Transvaalstraat 2; 1954, M. Leguijt) en de Vrije Evang. Gemeente (Hennepad 2; 1959, M.C. Minnesma). Een betonnen luifeldak heeft de moderne Sionkerk (Noorderstraat 9; 1962, J.H.L. van Dorp; vergroot 1983), voorheen de Zuidmolukse Evang. kerk.

Het voorm. raadhuis (Stationsstraat 5-9) is een fors neoclassicistisch pand uit 1828 dat later is verbouwd en uitgebreid. Sinds 1974 dient het als politiebureau.

Scholen. De voorm. openbare lagere Noorderschool (Noordeinde 20) is een eenklassig eenlaagspand met aangebouwde onderwijzerswoning, gebouwd in 1838 naar plannen van H.H. Dansdorp en aan de voorzijde gepleisterd in 1876. In neorenaissance-stijl uitgevoerd is de voorm. Chr. lagere school (Krommenieërpad 84; circa 1900). Tweelaagse schoolgebouwen zijn de voorm. R.K. lagere school (Marktstraat 22; 1914), met beeldnis in de geveltop, en de voorm. Johan Boumansschool (Beukenweg 8; circa 1925), een zakelijk-expressionistisch gebouw met gymnastieklokaal.

Het Blaauwe Hof (Hennepad 22) werd gesticht door papiermaker Dirk Blaauw en gebouwd in 1765-'66 met twee rijtjes houten woningen aan weerszijden van een binnenplaats. Van deze in 1782 aan de Friese doopsgezinden gelegateerde woningen is de noordelijke rij met tien woningen behouden (gerestaureerd 1975).

Het Hof Saenden (Billitonkade 31-40) kwam in 1916 tot stand naar een neorenaissance-ontwerp van D. Stam in opdracht van ondernemer J.A. Laan ter gelegenheid van diens 50-jarig zakenjubileum. Het langgerekte bouwblok met tien woningen heeft in het midden een poortgebouw met klokkentorentje.

Woonhuizen. Het uit 1788 daterende diepe huis Zaanweg 24 heeft een ingezwenkt houten voorschot met zijpilasters en bekronend fronton. Laat-18de-eeuws is ook het tweelaagse herenhuis Zaanweg 14 met mezzanino en een ingangsomlijsting in Lodewijk XVI-stijl. Gebouwd in 1836 als doopsgezinde pastorie is het sobere neoclassicistische herenhuis Zaanweg 36. Het wit geverfde houten herenhuis Marktstraat 91 (1850, J. Kaan) werd in 1881 verbouwd tot dokterswoning. In vroege chaletstijl uitgevoerd is de houten villa Dubbele Buurt 3 (1866). De gepleisterde huizen Zaanweg 59 en 102 zijn rond 1870 gebouwd. Het brede pand Zaanweg 94 bekend als het restaurant ‘Huis te Zaanen’, heeft in de 19de eeuw een gepleisterde lijstgevel gekregen voor oorspronkelijk drie in de kern 17de-eeuwse panden.

Ontworpen in rijke neorenaissance-stijl zijn het herenhuis Dubbele Buurt 10 (1885), en de villa's Dubbele Buurt 18-18a (circa 1885) en Zaanweg 52 en 53 (1889). De met natuurstenen deuromlijsting uitgevoerde villa Zaanweg 51 (circa 1885) is later als school in gebruik genomen (achteruitbreidingen 1900 en 1955). Rijk versierd met zandstenen decoraties is de voor D. Laan gebouwde villa Zaanweg 49 (1892). Neorenaissance- en chaletstijl-details vertonen de villa's Overbosch (Wandelweg 60; 1893), Zaanweg 46 (circa 1900), Marktstraat 5 (circa 1900) en Wandelweg 54 (1904).

Wormerveer, Villa Zaanweg 49

[p. 538]

Voorbeelden van rond 1875 gebouwde kleine houten woningen zijn Sluispad 13 (1869), de dubbele woning Marktstraat 120-122 (circa 1880) - met daarnaast een poortje uit 1723 - en de diepe huizen Zaanweg 62-62a, Steynstraat 10 en Schoolpad 33 (circa 1890), alle met gesneden windveren. Opvallend is het woningbouwcomplex Zeeheldenbuurt (De Ruyterkade e.o.; circa 1915), gebouwd voor arbeiders van Wessanen's Koninklijke Fabrieken.

Winkels. Het van oorsprong 17de-eeuwse pand Dubbele Buurt 23 werd in 1878 tot winkel verbouwd en kreeg toen een neorenaissance-winkelpui. Het in 1864 gebouwde houten woon- en winkelpand Zaanweg 64 heeft een brede winkelpui met ranke gietijzeren zuiltjes. Het eenvoudige houten pand Noordeinde 8-9, gebouwd in 1851 als woonhuis annex café en slijterij, kreeg bij een verbouwing in 1898 de huidige neorenaissance-pui en het behouden winkelinterieur met in de zijkamer een klein café. Andere voorbeelden van 19de-eeuwse winkelpuien zijn te vinden bij Noordeinde 6 en 14. Met art déco-ornamenten uitgevoerd is het woon- en winkelpand Zaanweg 124, dat in 1915 werd gebouwd voor de meubel- en stofferingszaak van G. Koopman. Het ontwerp is mogelijk van A. Kok.

Horeca. Uit twee laat-16de-eeuwse panden ontstond het onlangs sterk gerenoveerde tweebeukige pand Noordeinde 1/Marktstraat 2. Van oudsher was in Marktstraat 2 de herberg of het café ‘De Jonge Prins’ gevestigd. In 1939 kwamen beide delen in bezit van één eigenaar. Het wit gepleisterde café Parkzicht (Wandelweg 51) werd in 1896 in eclectische vormen gebouwd naast het Wilhelminapark.

Pakhuizen. Het van oorsprong 17de-eeuwse pakhuis Amsterdam (Zaanweg 12) heeft in 1884 in opdracht van J.M. van Gelder een nieuwe neorenaissance-gevel gekregen. P. Ruyter liet in 1841 het pakhuis De Ruiter (Zaanweg 4) bouwen voor de opslag van blauwsel en cacao. Dit met houten zijgevels en een gepleisterde stenen voorgevel uitgevoerde pand is in 1912 verhoogd en voorzien van een mansardedak. Het uit circa 1730 daterende houten pakhuis De Klok (Zuideinde 12) heeft rond 1905 de huidige stenen voorgevel gekregen in opdracht van de firma Van Gelder & Zn., die toen ook een woonhuis (Zuideinde 11) en een kantoor (Zuideinde 10) liet bouwen.

Bedrijfsgebouwen. De voorm. zeepziederij ‘De Adelaar’ (Zaandijkerweg 5) kwam in 1908 tot stand voor de firma J. Dekker en verving de in 1906 door brand verwoeste oude fabriek. Naar ontwerp van J.P.F. van Rossem en W.J. Vuyk bouwde de firma M. Stam & Zn. het vierlaagse gebouw met plat dak, betonskelet en stalen H-balken. De door lisenen gelede baksteengevels hebben decoraties in gele steen. De bedrijfsnaam is in wit verglaasde baksteen aangebracht. Aan de Zaanzijde staat een sprinklertoren met daarop een grote - in gewapend beton uitgevoerde - adelaar van de hand van W.A. Dekker, een van de firmanten van het bedrijf. Uit dezelfde tijd is het fabriekspand Zuideinde 19. Uit 1916 dateert de voorm. cacaofabriek ‘De Arend’ (bij Marktstraat 66a) van de Koninklijke Fabrieken Boon (oorspronkelijk firma Pette, in 1937 firma Boon). Dit vierlaagse gebouw met gebroken schilddak en zichtbaar gelaten betonskelet met baksteenvulling is door M.J. Stam ontworpen in expressionistische stijl met art déco-invloeden. Op zolder bevindt zich een betonnen watertank. De grote betonnen dakopbouw aan de voorzijde diende als trijshuis. In 1919 heeft men de voorm. chocoladehal aan de fabriek toegevoegd. Dit langgerekte tweelaagse gebouw met betonskelet is eveneens ontworpen door M.J. Stam.

Wormerveer, Zeepziederij De Adelaar (1993)

Het Wilhelminapark (Zaanweg 5-7) werd in 1898 aangelegd naar plannen van H.B. Stephan, in samenwerking met D. Stam en J.F. Klinkhamer. Opdrachtgever D. Laan schonk het park na voltooiing aan de vereniging ‘Het Wilhelminapark’. Het met een smeedijzeren hekwerk omringde park bevat een houten kiosk (vernieuwd), een volière en een achthoekige muziektent (1899, Klinkhamer). De parkwachterswoning (Wandelweg 53; 1898) is uitgevoerd in neorenaissance- en chaletstijlvormen.