Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Wormer
(gemeente Wormerland)

Dorp ontstaan als veenontginning in de 12de eeuw langs een oost-west lopende ontginningsas in het gebied tussen de Beemster en de Wijde Wormer. Een eerste kern vormde zich rond de huidige Herv. kerk aan het Oosteinde. Het dorp groeide in westelijke richting uit langs de tot wegsloot gekanaliseerde veenstroom. Hierdoor ontwikkelde zich een dichtbebouwd dubbel bebouwingslint, dat in de 17de eeuw doorliep tot aan de huidige Zandweg. Vanaf de 17de eeuw ontstond langs de Zaan en de Nieuwe Vaart een belangrijk industriecentrum met veel industriemolens. Vooral de Wormer scheepsbeschuitbakkerijen - op een bepaald moment 130 stuks met acht bijbehorende korenmolens - waren bekend. Na 1850 verloren veel van deze molens hun functie en maakten ze plaats voor bakstenen fabrieksgebouwen en pakhuizen. In 1888 kwam er een vaste brug over de Zaan. Na de Tweede Wereldoorlog is Wormer aan de westzijde flink uitgebreid. Aan de zuidkant langs de Zaan heeft men rond 1995 een woonwijk ingericht op het terrein van de voorm. papierfabriek van de firma Van Gelder & Zn. (Eendrachtstraat).

De Herv. kerk (bij Kerkstraat 4) is een deels gepleisterde zaalkerk met gietijzeren rondboogvensters en een houten klokkentoren, gebouwd in 1807 ter vervanging van een gotische kerk. Aan de noordzijde staat een in neorenaissancestijl uitgevoerde consistoriekamer (circa 1880). Het interieur met zerkenvloer bevat een inventaris met preekstoel, doophek, kerkbanken en twee herenbanken uit het derde kwart van de 17de eeuw. Verder zijn er een scheepsmodel (begin 18de eeuw) en een door P. Flaes gebouwd orgel (1865).

De R.K. St.-Maria Magdalenakerk (Dorpsstraat 351) is een eenbeukige kruiskerk met halfronde apsis en een ingebouwde toren met frontalen en naaldspits. Deze kerk met neoromaanse details verrees in 1868-'69 naar ontwerp

[p. 534]

Wormer en Wormerveer, Bedrijfsgebouwen langs de Zaan

van H.J. van den Brink en werd in 1927 vergroot met een transept en koor naar plannen van Jos. Margry. De pastorie (Dorpsstraat 353) dateert uit circa 1869.

Overige kerken. Eenvoudige kleine zaalkerken zijn de Doopsgez. vermaning van Wormer en Jisp (Dorpsstraat 371; 1850), naar ontwerp van A. Verlaan, en de nu als winkel gebruikte voorm. Doopsgez. vermaning Dorpsstraat 32 (1917). Voorts de voorm. Geref. kerk (Dorpsstraat 199; 1905) met gekleurd metselwerk en klimmend boogfries, en de deels wit geschilderde voorm. Chr. Geref. kerk ‘De Schuilplaats’ (Nieuwe Weg 54; 1929). De (Geref.) Kruiskerk (Robstraat 31; 1952, A. ten Broeke) is een traditionalistische zaalkerk met uitgebouwd portaal.

Het voorm. raadhuis (Dorpsstraat 350) werd rond 1660 voor een koopman gebouwd als een classicistisch herenhuis met lage verdieping en een met festoenen versierd middenrisaliet. Boven de ingang met pilasteromlijsting zit een natuurstenen manshoofd uit 1763. Het huis was toen bezit van de redersfamilie Mol. Na als ambtswoning dienst te hebben gedaan, werd het in 1818 raadhuis na de afbraak van het oude rechthuis (circa 1600). Als raadhuis heeft het gediend tot 1981 en bij de restauratie in 1997 is het weer een woonhuis geworden. Het interieur bevat een 17de-eeuws gesneden binnenportaal met daarboven een 18de-eeuws beeld van een geketende adelaar met mol en een rijk gesneden cartoucheomlijsting om een ovaal venster. Verder zijn er gesneden balklaagconsoles en een grote tegelschouw (smuiger) geflankeerd door twee 18de-eeuwse tegeltableaus. Op de antroposofische stijl geïnspireerd is het ontwerp van het moderne raadhuis van de gemeente Wormerland (Koetserstraat 3; 1997, T. Alberts en M. van Huut).

Scholen. Rond 1880 verrees in neorenaissance-stijl de voorm. openbare lagere gemeenteschool Dorpsstraat 295, een tweeklassige middengangschool met aangebouwde onderwijzerswoning. Uit de jaren dertig dateren de L-vormige voorm. R.K. lagere school St.-Jozef (Dorpsstraat 314; circa 1930), de voorm. lagere school Dorpsstraat 349

[p. 535]

(1936) met drie klaslokalen en de ingrijpend gemoderniseerde U-vormige openbare lagere school De Eendracht (Zandweg 19) met nabijgelegen onderwijzerswoning (Zandweg 17).

Woonhuizen. Het houten huis Dorpsstraat 356 stamt uit 1668, zoals vermeld boven de met verdiepte pilasters omlijste ingangspartij van de bakstenen voorgevel. De rechter zijtopgevel is uitgevoerd met een torenmakelaar. Het huidige aanzicht is 18de-eeuws. Binnen bevindt zich een kamer met gewelfd plafond, en een betimmering en schoorsteenmantel in Lodewijk XV-stijl (circa 1760). Het laat-18de-eeuwse dwarse huis Dorpsstraat 142 is uitgevoerd in hout en heeft een dakkapel met fronton en klauwstukken, en zijtopgevels met geschulpte windveren en een gesneden makelaar. In de zijgevel zit een omlijste ingang met ionische pilasters. Het 19de-eeuwse houten huis Dorpsstraat 377 heeft een vernieuwde bakstenen pui onder een houten tuitgevel. Als vervenerswoningen gebouwd zijn het geheel houten pand Dorpsstraat 344 (circa 1880) en het pand Dorpsstraat 302 (1879) met bakstenen voorgevel. Uit het begin van de 20ste eeuw dateren de villa Dorpsstraat 309, het dubbele huis Dorpsstraat 66-68,de huizen Dorpsstraat 62 en 64 en de arbeiderswoningen Dorpsstraat 125-135, alle voorzien van gekleurd metselwerk in banden en ontlastingsbogen. Opmerkelijk is het pand Dorpsstraat 209, bestaande uit een 17de-eeuws

Wormer, Raadhuis

diep herenhuis en een bouwdeel in jugendstil-vormen (circa 1905). De op een kruisvormig grondplan gebouwde directeursvilla Eendrachtstraat 72 (circa 1925) heeft een middenschoorsteen en gebogen dakschilden.

Boerderijen. De 18de-eeuwse, grotendeels houten boerderij Dorpsstraat 298 bestaat uit een hooivak met aangekapte buitenstijlruimten en een woonvleugel voorzien van een ingangsomlijsting met zijlichten in pilasters. De stolpboerderij Oosteinde 24, met hoger opgetrokken middenpartij en expressionistische details, kwam in 1929 (gevelsteen) tot stand naar ontwerp van K. Groot.

Café ‘'t Moriaanshoofd’ (Dorpsstraat 417) is een gepleisterd dwars pand met cafézaal, gebouwd circa 1810. De houten achteraanbouw bevat een in 1992 gerestaureerde kolfbaan met de originele houten kolfpalen. Deze oorspronkelijk vroeg-19de-eeuwse kolfbaan verdween in 1867, maar werd in 1905 herbouwd.

Windmolens. Als laatste van een grote reeks industriemolens in Wormer resteert de korenmolen De Koker (Oosteinde 14). Deze met riet gedekte achtkantige grondzeiler werd in 1866 gebouwd op de plaats van een molen uit 1679. De in 1926 geplaatste Amerikaanse windmolen (bij Enge Wormer Ringdijk 33) is een metalen windmolen op een bakstenen onderbouw.

Pakhuizen. Enkele pakhuizen langs de Zaan zijn nog van hout, zoals het pakhuis Schepel (Veerdijk 22), oorspronkelijk behorend bij oliemolen ‘De Schepel’ en in 1875 - na de sloop van de molen -

Wormer, Woonhuis Dorpsstraat 142

vernieuwd en bestemd voor cacaoopslag. De naastgelegen graanpakhuizen Maas (Veerdijk 23; 1875), later gebruikt voor cacao, en Waal (Veerdijk 24; 1880) zijn eveneens in hout uitgevoerd. Zo ook het nu als woonhuis dienende pakhuis Riga (Veerdijk 63; circa 1915).

De N.V. Koninklijke Pellerij Mercurius, voorheen Gortpellerij van de Gebr. A. en J.A. Laan, is een tussen 1893 en 1921 tot stand gekomen gebouwencomplex langs de Zaan. Het voorm. graanpakhuis Donau (Veerdijk 37), een diep vierlaags pand met zadeldak, werd in 1894 naar ontwerp van de gebr. Gorter gebouwd als uitbreiding van de in 1893 gestichte stoomgortpellerij. De knik in de voorgevel is het gevolg van de loop van het toenmalige dijktracé. Het voorm. graanpakhuis Koningsbergen (Veerdijk 36), een drielaags bakstenen pand met afgeplat zadeldak, werd in 1897-'98 gebouwd door aannemerarchitect D. Stam. Links van het pakhuis Donau en in dezelfde stijl verrees in 1905 het vijflaagse graanpakhuis Silo/Oslo (Veerdijk 38), met zeslaagse lostoren, naar plannen van de gebr. Gorter. Hierachter kwam in 1912 de ruim 36 meter hoge voorm. graansilo (Mercuriusweg 1) tot stand, sinds 1962 genaamd ‘Lassie’ en nu een silo voor onbewerkte rijst. Dit functionalistische gebouw werd in gewapend beton uitgevoerd door de firma F.J. Stulemeijer & Co.; bij de constructie was mogelijk J.G. Wiebenga betrokken. In een tweede linie achter de direct aan de Zaan gelegen pakhuizen

[p. 536]

Wormer, Pakhuizen langs de Zaan

Koningsbergen en Donau ligt een ensemble van vier rechthoekige, wit gepleisterde, blokken met de stoomgortpellerij (1893), de gerstpellerij (1900-'01), het gebouw voor gerstreiniging (1906; nu technische dienst), de gerstsilo (1908) en de havermoutfabriek (1910-'11; nu kokerij). Met uitzondering van de gerstsilo zijn deze gebouwen alle ontworpen en gebouwd door de gebr. Gorter. Het voorm. fabriekspand Mercurius (Veerdijk 32), uit 1919-'21 naar ontwerp van M.J. Stam, heeft een constructie met betonnen paddenstoelvloeren. De vlakke vloeren lopen door in de laadbalkons. Het gewapend beton is op decoratieve wijze in de architectuur van het pand verwerkt in combinatie met expressionistische elementen. Het gebouw was bestemd voor opslag, graanverwerking en schaft- en kleedlokalen en dient sinds de restauratie in 1995-'97 (J. Boot) onder meer als provinciaal archeologisch depot. Het rijstpellerijcomplex Hollandia (gesloten 1966) ligt aan de Zaan en werd eind 19de en begin 20ste eeuw gebouwd naar plannen van J.P.F. van Rossem en W.J. Vuyk. De voorm. rijstpellerij annex pakhuis Hollandia I (Veerdijk 42) uit 1877 is een in fasen tot stand gekomen en vergroot pand. Zo verrees in 1888 aan de achterzijde een watertoren. De aan de Zaan gesitueerde

Wormer, Fabriekspand Mercurius

voorgevel met rationalistische details en een vooruitspringende gevelpartij met klokkentorentje dateert uit 1902, evenals de westelijke uitbreiding. Vervolgens bouwde men in neorenaissance-stijl de voorm. pakhuizen Batavia (Veerdijk 39; 1894), Saigon (Veerdijk 40; 1898) en Bassein (Veerdijk 41; 1898, verhoogd 1905, uitgebreid 1909), alle met een ijzeren skelet. Het voorm. pakhuis Java (Veerdijk 43) met betonskelet dateert van 1907. In 1913 verrees achter het pakhuis Bassein, op de plaats waar een machinekamer en schoorsteen stonden, een fors uitgevoerde tweede rijstpellerij Hollandia II (bij Veerdijk 42) met betonskelet en bakstenen bekeldering.

De Poelsluis (bij Veerdijk 109) stamt uit 1788. In 1977 zijn de houten puntdeuren vernieuwd en in 1999 heeft men houten reservedeuren geplaatst. Het metselwerk van de sluiskolk is in 2002 vernieuwd. Over de sluis ligt een ijzeren ophaalbrug uit 1912. Uit 1878 dateert de sluiswachterswoning (Veerdijk 109).

Het voorm. stoomgemaal ‘Ceres’ (Veerdijk 108) werd in 1878 gebouwd ter plaatse van de Poelmolen en kreeg in 1919 een elektromotor. Dit in 1989 gerestaureerde gebouw dient nu als woonhuis.

Oost-Knollendam. Dit ten noorden van Wormer aan de oostzijde van de Zaan gelegen dijkdorp is ontstaan in de 13de eeuw bij de Noorddam, die tot 1635 de verbinding vormde met West-Knollendam. De Herv. kerk (1862) is rond 1960 afgebroken. De voorm. openbare lagere school met onderwijzerswoning (Dorpsstraat 97; circa 1890), uitgevoerd in sobere neorenaissance-stijl, is in gebruik als dorpshuis. Karakteristieke woonhuizen zijn het herenhuis Dorpsstraat 115 (circa 1890) en de villa's Dorpsstraat 60 en 114 (circa 1905) in late neorenaissance-stijl en het gepleisterde pand Dorpsstraat 74 (circa 1910) met jugendstil-details. Het nu als botenhuis dienende 18de-eeuwse graanpakhuis Dorpsstraat 45 werd in 1890 vanuit Jisp overgebracht. De in 1874 opengestelde en in 1996 gerenoveerde Alg. begraafplaats (tegenover Dorpsstraat 1) heeft een 19de-eeuws ijzeren toegangshek geflankeerd door gemetselde bergruimten (1930, M. Vries). De begraafplaats bevat onder andere het graf van W. Groot († 1877), schenker van het terrein. Recht tegenover de ingang staat een houten koetshuis (Dorpsstraat 1; 1905) voor de lijkkoets.