Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Zaandam
(gemeente Zaanstad)

Stad, ontstaan aan de monding van de Zaan in het IJ. Het nabijgelegen dorp Saenden werd in 1155 door de West-Friezen verwoest, waarna in de 13de eeuw op de oostoever van de Zaan een nieuwe nederzetting ontstond bij een rond 1288 in de Zaan gelegde dam. Op een kunstmatige terp verrees een kapel (eerste vermelding 1411). Kort daarop ontwikkelde zich ook een bewoningskern ten westen van de dam en sindsdien wordt er gesproken van de Oostzijde en de Westzijde of van Oost- en Westzaandam. De Westzijde kreeg in 1640 een eigen kerk. De bebouwing ontwikkelde zich langs de beide rivierdijken in noordelijke richting (de Achterzaan; Oostzijde

[p. 539]

Zaandam, Binnenstad

1	(Herv.) Oostzijderkerk (p. 540)
2	(Herv.) Westzijder- of Bullekerk (p. 540)
3	Oud-Kath. kerk (p. 541)
4	Evang. Luth. kerk (p. 541)
5	Doopsgez. vermaning Het Nieuwe Huys (p. 541)
6	Doopsgez. vermaning De Doofpot (p. 541)
7	Synagoge (p. 541)
8	R.K. St.-Bonifaciuskerk (p. 541)
9	(Geref.) Eben Haezerkerk (p. 541)
10	Geref. kerk (p. 541)
11	Chr. Geref. kerk (p. 541)
12	Ned. Geref. kerk (p. 541)
13	Doopsgez. weeshuis (p. 542)
14	Herv. weeshuis (p. 542)
15	Luth. wees- en armenhuis (p. 542)
16	R.K. St.-Josephgesticht (p. 542)
17	Stadhuis (p. 542)
18	Postkantoor (p. 542)
19	ambachtsschool P.J. Jedeloo-school (p. 542)
20	gemeentelijke Hogere Burger School (p. 542)
21	schoolgebouw Sijbrandsteeg (p. 542)
22	museum Czaar Peterhuisje (p. 542)
23	vrijmetselaarslogegebouw Anna Paulowna (p. 544)
24	nieuwe vrijmetselaarslogegebouw Anna Paulowna (p. 544)
25	gebouw Tot Nut van 't Algemeen (p. 544)
26	café Het Wapen van Friesland (p. 544)
27	café Het Wapen van Amsterdam (p. 544)
28	windmolen De Held Jozua (p. 544)
29	Verkadefabriek (p. 544)
30	stoomrijstpellerij De Phenix (p. 545)
31	smaakstoffenfabriek Polak & Schwarz (p. 545)
32	zuivel- en ijsfabriek Zaanlandia (p. 545)
33	aannemersbedrijf Eilmann (p. 545)
34	Grote Sluis (p. 545)
35	Wilhelminasluis (p. 545)
36	Papenpadsluis (p. 545)
37	gemaal Soeteboom (p. 546)
38	kantoor Gemeentelijke Electriciteits Werken (p. 546)
39	Station (p. 546)
40	Volkspark (p. 546)
41	standbeeld Peter de Grote (p. 546)

en Westzijde) en in zuidelijke richting (de Voorzaan; Hogendijk en Zuiddijk). Haaks op de rivierdijken lagen landinwaarts veel dwarspaden die naar industriemolens leidden.

De dam had aanvankelijk twee overwelfde schutsluizen. Na de drooglegging van de Beemster (1612) werden deze aangevuld met een uitwateringssluis. Voor de grotere schepen kwam er in 1609 een overtoom, die tot 1718 heeft gefunctioneerd. De 17de eeuw was een periode van ongekende industriële bloei voor Zaandam, dat een belangrijk centrum van houthandel en scheepsbouw werd. In 1697 en in 1717 verbleef tsaar Peter de Grote enige tijd in Zaandam om zich te bekwamen in de scheepsbouw. Voor de groeiende bevolking werden in de 17de eeuw veel eenvoudige woningen gebouwd langs de bestaande en langs nieuwe dwarspaden. Door de verminderende bevaarbaarheid van de Zaan ging het in de 18de eeuw economisch neerwaarts. In 1811 verenigde Napoleon bij Keizerlijk Decreet de dorpen Oost- en Westzaandam tot de stad Zaandam. Een tweede industriële bloeiperiode beleefde Zaandam na 1850. Daarbij verdween ook veel van de 17de-eeuwse bebouwing. Vanaf het eind van de 19de eeuw werd de ruimte tussen de 17de-eeuwse dwarspaden verkaveld volgens bestaande structuren (kavelsloten). De Zeemanstraat en Botenmakersstraat dateren uit deze periode. De Gedempte Gracht, waarvan de gracht circa 1850 is gedempt, is een 17de-eeuws dwarspad. Naast verdichting van de bebouwing kwam in noordelijke richting ook een nagenoeg gesloten strook fabrieksbebouwing

[p. 540]

Zaandam, (Herv.) Westzijder- of Bullekerk

tot stand (Albert Heijn, Sigma, Van Gelder). Aan de Westzijde ontwikkelde zich vanaf 1886 aan weerszijden van de weg het Verkade-complex. Tussen de Voorzaan en het Noordzee Kanaal kwam in 1879 het zijkanaal G in gebruik. In 1883 werd het Oostzijder Kattegat doorgraven en splitste men de Voorzaan in een balkenhaven (noordelijke deel) en een havenkom (zuidelijke deel). In 1903 opende men de nieuwe Wilhelminasluis en werd de Achterzaan uitgediept. Een in 1911 aangelegde nieuwe balkenhaven kreeg een directe verbinding met de oude havenkom in de Voorzaan.

Rondom deze haven was de houtverwerkende industrie gevestigd (Bruynzeel, 1897). Het gebied ten oosten van de Zuiddijk werd in de jaren twintig en dertig volgebouwd.

Belangrijke ingrepen in het centrum waren de aanleg van het plein de Dam en de Wilhelminastraat (circa 1910), en later de doorbraak tussen Gedempte Gracht en Dam (1955) en de bouw van de Beatrixbrug (1958) en de nieuwe Wilhelminabrug (1965) over de sluizen. Verschillende buurten zijn gesaneerd - vooral in de laat-19de-eeuwse uitbreidingen - waaronder de Russische Buurt en de Stationsbuurt. Vanaf circa 1980 heeft men aan de Oostzijde veel industriecomplexen vervangen door woningbouw, zoals de levensmiddelenfabriek van Albert Heijn (1994), of verbouwd tot appartementen, zoals de papierfabriek van G.J. van Gelder (2005). Ook zijn er

Zaandam, (Herv.) Westzijder- of Bullekerk, plattegrond

nieuwe kantoren gebouwd, bijvoorbeeld het hoofdkantoor van Ahold (moederconcern Albert Heijn) aan de Albert Heijnweg (1988-'90, ontwerp W. Visser).

De (Herv.) Oostzijderkerk (Zuiddijk 1) [1] is een tweebeukige hallenkerk met aan de onderzijde uitzwenkende steunberen. De toren tegen de noordgevel heeft een lantaarn met frontalen en zeszijdige naaldspits. De in 1576 afgebrande middeleeuwse kapel ter plaatse was rond 1600 herbouwd en uitgegroeid tot een pseudobasilicale kerk met vijfzijdig gesloten koor. In 1684-'85 verving men de zuidbeuk van die kerk door een zuidbeuk van gelijke lengte als de middenbeuk met koor. Deze twee beuken kregen één brede vijfzijdige sluiting. Na de sloop van de oude noordbeuk verrees in 1850 de huidige neoclassicistische toren (rondboogstijl) naar ontwerp van L.J. Immink en voorzag men het oude middenschip van een nieuwe voorgevel in aansluiting op de al in 1847 vernieuwde westgevel van de zuidbeuk. In de toren hangt een door Claes Noorden en Jan Albert de Grave gegoten klok (1700). Tegen de zuidbeuk staat een gepleisterde tweelaagse consistorie (circa 1840).

Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf (zuidbeuk) en stucgewelf (noordbeuk). De kerk heeft zes 17de- en vroeg-18de-eeuwse gebrandschilderde glazen (gerestaureerd 1947), waaronder twee van G. van Houten (1686 en 1688) en één naar ontwerp van Romeyn de Hooghe (1701). Tot de inventaris behoren een preekstoel en herenbank (beide eind 17de eeuw), twee rouwborden (1718 en 1719) en een door P. Flaes gebouwd orgel (1863).

De (Herv.) Westzijder- of Bullekerk (Westzijde 75) [2] is een kruiskerk met (aan de onderzijde uitzwenkende) steunberen, twee ingangsportalen en een houten vieringtoren met dubbele opengewerkte achtzijdige bekroning. Deze in 1638-'40 gebouwde kerk werd verlengd in 1672 (westzijde) en 1680 (oostzijde), en kreeg daarbij tuitgevels met pilasters en hoekvoluten. De ingangsportalen dateren van 1680 (oostzijde) en 1711 (westzijde). In de vieringtoren hangt een door Assuerus Koster gegoten klok (1640). Tegen het zuidtransept staat een consistorie uit 1861 naar een sober neoclassicistisch ontwerp van L.J. Immink. De kerk is gerestaureerd in 1969-'75.

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven met trekbalken en heeft een zerkenvloer en gebrandschilderde ramen uit 1682 (G. van Houten) en 1725 (Cornelis Jongejeugt). Tot de 17de-eeuwse inventaris behoren een preekstoel (1644), een doophek, twee herenbanken, enkele kerkbanken en een tiengebodenbord (1656). Uit de 18de eeuw dateren er een herenbank (1712), een schilderij voorstellend ‘de Stiers Wreedheid’ (1737) - hieraan ontleent de kerk zijn naam Bullekerk - en een predikantenbord (1778). De door Johannes Duyschot vervaardigde orgelkast (1711),

[p. 541]

met snijwerk van Evert de Leeuw, bevat een instrument uit 1976 (Flentrop).

De Oud-Kath. kerk (Papenpad 13) [3], gewijd aan St. Maria Magdalena, is een houten schuurkerk uit 1695. Bij een restauratie van de kerk in 1927 is de pastorie vernieuwd.

Het interieur heeft in het midden een houten tongewelf; de zijbeuken zijn vlak gedekt. De stijlen tussen middenschip en zijbeuken zijn in 1806 verwijderd. Tot de laat-17de-eeuwse inventaris behoren een altaar met schilderstuk, een tabernakel met heiligenbeelden, een preekstoel, een doophek, een communiebank, een kabinetkast en een vesperstoel, alsmede het barokke kerkmeubilair. Het orgel (circa 1700) is afkomstig uit de afgebroken Amsterdamse schuilkerk ‘De Pauw’.

De Evang. Luth. kerk (Vinkenstraat 34) [4] is een in 1699-1700 tot stand gekomen classicistische kerk; de brede voor- en achtergevels hebben een pilastergeleding en een hogere middenpartij met fronton.

Het interieur wordt gedekt door kruisende houten tongewelven en heeft vlak gedekte hoekvakken. Tot de vroeg-18de-eeuwse inventaris behoren een rijk gesneden preekstoel en doophek uit 1704, en verder kerkbanken, een herenbank en twee tochtportalen. Uitgevoerd in Lodewijk XIV-stijl zijn de balustrade van het orgelbalkon en de door Christiaan Müller gebouwde orgelkast (1737; binnenwerk M. Maarschalkerweerd (1900)). Verder bezit de kerk een uit

Zaandam, Evang. Luth. kerk, interieur (1971)

1780 daterend epitaaf voor Jan Tuyzingh († 1773). In de kerkenraadskamer bevinden zich een deurstuk met allegorische voorstelling van Geloof, Hoop en Liefde en een gebrandschilderd glas vervaardigd door Catharina Oostfries (1720, gerestaureerd 1895).

De Doopsgez. vermaning ‘Het Nieuwe Huys’ (Westzijde 80) [5] werd in 1687 gebouwd voor de Vlaamse doopsgezinden. Het groen geschilderde houten gebouw kreeg in 1862 naar plannen van L.J. Immink een bakstenen voorbouw met twee portalen en een vergaderzaal.

Het interieur wordt gedekt door een houten gewelf met 19de-eeuwse decoratieve beschildering en heeft aan drie zijden galerijen. De kerk bevat 17de-eeuwse kerkbanken, twee 18de-eeuwse diakenborden en een door J.P. Künckel gebouwd orgel (1782) met een rijk gesneden kast voorzien van beelden.

De voorm. Doopsgez. vermaning ‘De Doofpot’ (Oostzijde 82) [6], sinds 1948 in gebruik als Apost. kerk, is een in 1860-'61 naar een sober neoclassicistisch ontwerp van L.J. Immink opgetrokken achtzijdige kerk. Het hogere middengedeelte heeft een tentdak en bekronende pinakel. Kenmerkend zijn de rondboogfriezen en rondboogvensters. De dakconstructie is uitgevoerd met Philibertspanten.

De voorm. synagoge (Gedempte Gracht 40) [7] kwam in 1865 tot stand naar ontwerp van L.J. Immink als een wit gepleisterd eclectisch gebouw met rondboogfriezen

Zaandam, R.K. St-Bonifatiuskerk

en gietijzeren rondboogvensters. Het vierkante middenvolume met kruisende zadeldaken wordt geflankeerd door lagere vleugels met zadeldak. Na vernieling in de Tweede Wereldoorlog is de synagoge in 1950 gerestaureerd door J.S. Baars. In 1974 is de bestemming gewijzigd en heeft men een moderne voorbouw toegevoegd.

De R.K. St.-Bonifatiuskerk (Oostzijde 14) [8] is een driebeukige basilicale kruiskerk met hoofdkoor (vijfzijdig gesloten), zuiderzijkoor (driezijdig gesloten) en een door een U-vorm omsloten noorderzijkoor. Deze neogotische kerk verrees in 1898-1900 naar plannen van A.A.J. Margry en J.M. Snickers ter vervanging van een kerk uit 1785. De door veelhoekige traptorens met spitsen geflankeerde westpartij heeft in het midden een forse klokkentoren met hoge naaldspits.

Het interieur bevat de originele neogotische inrichting met altaren vervaardigd door atelier Margry. Verder zijn er een communiebank van atelier J.P. Maas, beschilderde kruiswegstaties van J. Dunselman (1904-'13) en een preekstoel van atelier Mengelberg (1923). Afkomstig uit de oude kerk is het door Johannes Mitterreither gebouwde orgel (1787).

De pastorie (Oostzijde 12; circa 1900) vertoont neorenaissance- en neogotische details. Vóór de kerk staat een beeld van Christus Koning (circa 1950, J. Verdonk).

Overige kerken. De (Geref.) Eben Haezerkerk (Stationsstraat 13; 1874, S. Wierda) [9] is een brede eclectische zaalkerk voorzien van een kleine houten klokkentoren met spits. Laat-19de-eeuws zijn verder de T-vormige voorm. Geref. kerk (Vinkenstraat 44; 1880) [10] en het kleine zaalgebouw van de Chr. Geref. kerk (Herengracht 106; 1893) [11] met gietijzeren ramen en een voorportaal met balkon. De Ned. Geref. kerk met kosterij (Botenmakersstraat 112-114; 1908) [12] draagt het opschrift ‘Evangelisatiegebouw’. Deze zaalkerk bevat gaanderijen en een door Johannes Stephanus Strümphler voor de Herv. kerk van Middenbeemster gemaakt orgel (1780, vergroot 1868). Het orgelfront werd vervaardigd door P.J. Teves (1830).

Voorbeelden van naoorlogse kerkgebouwen

[p. 542]

Zaandam, Stadhuis

zijn de (Herv.) Paaskerk (Burg. Ter Laanplantsoen 21; 1958, K.L. Sijmons) - met ramen naar ontwerp van K. Appel-, de R.K. St.-Jozefkerk (Veldbloemenweg; 1963-'64, J. Strik) en de R.K. O.L. Vrouwekerk (M.L. Kingweg; 1964-'65, H. Nefkens).

Het voorm. Doopsgez. weeshuis (Stationsstraat 6) [13], een tweelaags houten gebouw met stenen voorgevel, werd in 1649 gebouwd als Vlaams-Doopsgez. vermaning. Na het gereedkomen van de vermaning ‘Het Nieuwe Huys’ (1687) aan de Westzijde diende het als pakhuis. Bij een verbouwing in 1713-'14 kreeg het de stenen voorgevel met ingangsomlijsting. Vanaf die tijd tot 1911 heeft het gebouw als Doopsgez. Armen- en Weeshuis gediend. Sinds 1947 is het de kosterij van de Doopsgez. Gemeente (gerestaureerd 1991-'95).

Het voorm. Herv. weeshuis (Westzijde 204-208) [14] is een breed houten pand met houten achterbouw en een bakstenen voorgevel. In 1730 bestond het gebouw uit een kleiner dwars voorhuis met bakstenen voorgevel en houten zijtopgevels en de nu nog bestaande houten achtervleugel met afluiving, gebogen hoekvensters en geschulpte windveren. In 1832 heeft men de achtervleugel verlengd met een lage vleugel met (tweede) kelder en zaankamer (houten koofplafond). Het voorhuis werd in 1875 aan de linkerzijde uitgebreid en voorzien van het huidige schilddak. Interessante interieurelementen in het voorhuis zijn een 18de-eeuwse

Zaandam, Museum Czaar Peterhuisje

kamerbetimmering en een laat-19de-eeuws beschilderd papier op linnen jugendstil-plafond met balkenbeschildering.

Het voorm. Luth. wees- en armenhuis (Vinkenstraat 36) [15], gebouwd in 1861 naar een sober neoclassicistisch ontwerp van L.J. Immink, is een tweelaags pand met mezzanino en een kap met Philibertspanten. Het tehuis is in 1910 verbouwd en uitgebreid.

Het voorm. R.K. St.-Josephgesticht (Oostzijde 18) [16] uit 1907 is een U-vormig gebouw met middenrisaliet en inpandig portiek. Tegeltableaus vermelden naam en bouwjaar. De vleugel rechtsachter bevat op de verdieping een kapel.

Het voorm. stadhuis (Burcht 10-16) [17] is een driebeukig, wit gepleisterd neoclassicistisch pand, gebouwd in 1846-'48 naar ontwerp van W.A. Scholten als stadhuis annex kantongerecht, Kamer van Koophandel en politiebureau. Het middenrisaliet wordt bekroond door een koepeltorentje en is voorzien van een hardstenen stoep en terracottaversieringen (ranken, meanderfriezen) en een gevelsteen met het stadswapen. Als stadhuis is het tot 1974 in gebruik geweest.

Het postkantoor (Dam 9) [18] is een met plat dak uitgevoerd expressionistisch pand uit 1926 naar ontwerp van H.Th. Teeuwisse. De voorgevel is voorzien van vooruitspringende halfronde gevelhoeken en natuurstenen pilasters die bekroond zijn met symbolen van scheepvaart en nijverheid.

De ambachtsschool ‘P.J. Jedelooschool’ (Westzijde 213) [19], een zakelijk-expressionistisch gebouw uit 1932 naar plannen van J. Schipper, is opgetrokken in gele baksteen met betonnen en granieten decoraties. Het gebouw ligt om een driehoekig binnenplein.

Overige scholen. In 1865 verrees naar ontwerp van L.J. Immink de voorm. Gemeentelijke Hogere Burger School (Westzijde 92) [20], een gepleisterd breed pand met middenpaviljoen en flankerende lagere vleugels (pui gewijzigd). Traditionalistische vormen vertoont het voorm. schoolgebouw Sijbrandsteeg 3 (1920) [21], bestaande uit twee evenwijdige vleugels en een smallere dwarse tussenbouw. Iets jonger is de openbare lagere Herman Gorterschool (Doniastraat 18; circa 1925, vergroot na 1945). Voorbeelden van rond 1930 tot stand gekomen schoolgebouwen zijn de tweelaagse middengangschool Katerstraat 7, het schoolgebouw Gerhardstraat 10 en de Chr. lagere school Jonge Arnoldusstraat 37.

Het museum Czaar Peterhuisje (Krimp 23-24) [22] bevat het vroeg-17de-eeuwse houten huisje waarin tsaar Peter de Grote woonde tijdens zijn verblijf te Zaandam in 1697. In het ondersteunende houten raamwerk zijn elementen uit de Russische houtbouw verwerkt. Het huisje is geplaatst in een in opdracht van tsaar Nicolaas II door G.B. en A. Salm ontworpen hal in neorenaissance-stijl (1896-'97). Cartouches vermelden de jaren van de twee bezoeken van de tsaar aan Zaandam (1697 en 1717)

[p. 543]

en de geveltop wordt bekroond door een hardstenen Russische keizerskroon. De naastgelegen beheerderswoning en de ommuring dateren ook uit circa 1897.

Woonhuizen. Het uit 1655 daterende en in baksteen opgetrokken Huis De Cardinalen (Hogendijk 62) kreeg circa 1810 een met fronton en zijpilasters uitgevoerd houten voorschot en deur met bovenlicht. Het huis bevat een dubbele tegelschouw uit de bouwtijd. Een 17de-eeuwse oorsprong heeft ook het gepleisterde dwarse huis Zuiderkerkstraat 3 (circa 1690). Boven de ingangsomlijsting van deze voormalige predikantenwoning zit een gevelsteen met het wapen van Oostzaandam. Het herenhuis Westzijde 38 werd begin 18de eeuw gebouwd voor reder Nicolaas Calff. De voorgevel heeft geblokte hoeklisenen, een houten attiek en een hoger opgetrokken middenpartij, en werd circa 1765 voorzien van een pronkrisaliet met rijke bekroning in Lodewijk XV-stijl. Het interieur bevat stucwerk in Lodewijk XV-stijl. Aan de Zaanzijde staat een houten tuinhuis met verdieping en ingezwenkt voorschot. Uit circa 1765 dateert ook het T-vormige huis Oostzijde 221. Aan de noordzijde is een houten voorschot in Lodewijk XV-stijl zichtbaar en in het midden van de oostgevel een houten voorschot met geschulpte windveren. Diverse interieuronderdelen in Lodewijk XV- en XVI-stijl zijn behouden, waaronder marmeren schouwen. Het in de kern 17de-eeuwse brede

Zaandam, Woonhuis Oostzijde 242

herenhuis Op den Velde (Westzijde 258) werd in 1730 met een verdieping verhoogd en voorzien van een nieuwe brede voorgevel, die in 1790 het huidige aanzicht kreeg. Andere deels houten huizen uit de 18de eeuw zijn Hogendijk 78 (gevelsteen ‘1724’, bakstenen lijstgevel circa 1860), Westzijde 155 en het L-vormige huis Oostzijde 242. Van het laatste bezit de bakstenen vleugel een ingezwenkt voorschot met fronton en de houten dwarsvleugel een vergelijkbaar voorschot en gebogen hoekvensters. Het geheel houten dwarse huis Oostzijde 256-260 (circa 1790) is voorzien van twee omlijste ingangen, waarbij de linker is versierd met attributen van handel en nijverheid. Eveneens geheel in hout opgetrokken is Oostzijde 268, dat een topgevel met geschulpte windveren heeft en een gebogen hoekvenster. Het interieur bevat een tegelschouw. Het L-vormig stenen huis Westzijde 256, was oorspronkelijk een 17de-eeuws diep huis en kreeg in de loop van 18de eeuw het huidige aanzicht. Het dient nu als kantoor bij het achterliggende, in 1897 als patentoliefabriek gebouwde, drielaagse fabrieksgebouw.

Voorbeelden van vroeg-19de-eeuwse, (grotendeels) houten, huizen voorzien van een ingezwenkt voorschot met fronton en pilasters zijn Oostzijde 202-204, Oostzijde 220 (met afluiving), Westzijde 202 (stenen voorgevel), Westzijde 240 (voorschot met zijmeanders) en het L-vormig huis Westzijde 352 (voorschot met zijmeanders). De stenen dwarsvleugel van het laatstgenoemde pand heeft een hoekvenster en ingangsomlijsting. Het rond 1835 tegen de dijk gebouwde neoclassicistische herenhuis Zuiddijk 119 is uitgevoerd met omlopende balustrade, een kroonlijst met consoles, een gebogen hoekvenster en een dakkapel boven de omlijste ingang. Een ander voorbeeld van neoclassicisme is het gepleisterde L-vormige huis Westzijde 109 (circa 1850), nu politiemuseum, voorzien van een topgevel met fronton en twee dakkapellen met rond venster.

L.J. Immink ontwierp in rijke eclectische vormen de gepleisterde villa Westzijde 39 (1866), gebouwd voor de houthandelaar C. Corver van Wessem. Karakteristieke, op de Italiaanse bouwkunst geïnspireerde, elementen zijn de gedrukte zadeldaken met akroteria, de veranda met balkon op corinthische kolommen en de klassieke beelden boven de omlijsting van de vensterpartij op de verdieping. C. Kamphuis, eigenaar van de gelijknamige stoompellerij, liet het herenhuis Westzijde 22 (1883) bouwen naar een rijk neorenaissance-ontwerp van J. en D. Eilmann. Gebouwd als fabrikantenwoningen zijn ook de eclectische herenhuizen Stationsstraat 53 (1891) en Westzijde 87 (1895), en het neogotische pand Stationsstraat 92. Een opvallende torenvormige dakopbouw heeft de villa Westzijde 114 (1900), gebouwd voor houthandelaar P. Pauw naar ontwerp van H.G. Jansen. Ander voorbeelden van omstreeks 1900

Zaandam, Herenhuis Westzijde 22

[p. 544]

zijn de villa Oostzijde 44f met rationalistische details, de villa Westzijde 88 met chaletstijl-sierspant en opvallende hoekopbouw, de gepleisterde villa Parkstraat 25 met decoratieve details in schoon metselwerk en natuursteen, en het hoekpand Oostzijde 16 met opvallende tegelband. De door L. Molenaar ontworpen kleine villa Zeemansstraat 7 (1893) heeft een rijke geveltopvulling in chaletstijl. Schrijver C. Joh. Kievit (Dik Trom) liet de villa Vaartkade 10 (1910) bouwen naar een ontwerp met rationalistische en jugendstil-elementen van J.C. Francken.

Theekoepels. Bij Westzijde 202 bevindt zich een naar deze locatie verplaatste, driezijdig gesloten, theekoepel of luchthuis uit 1757 met koepeldak en stucplafond in Lodewijk XV-stijl. Achter Westzijde 12 staat aan de Zaan een driezijdig gesloten stenen theekoepel (circa 1790) voorzien van een houten portaal met gecanneleerde pilasters. Het interieur bevat betimmeringen en een schouw in Lodewijk XV-stijl.

Arbeiderswoningen. Voorbeelden van laat-19de-eeuwse houten arbeiderswoningen zijn Herengracht 89 (topgevel), de dwarse panden Hanenpad 48, Herengracht 69 en 81, en de met mansardedak uitgevoerde woningen Hogendijk 66-68, Herengracht 53 en 77. Uit circa 1890 dateert het gepleisterde blokje spoorwegarbeiderswoningen

Zaandam, Verkadefabriek

Westzijde 428-432.

Volkswoningbouw. In 1919-'20 kwam de Talmabuurt (A.S. Talmaplein e.o.) tot stand naar plannen van A. Ingwersen, Tj. Kuipers en Z.D.J.W. Gulden met een afwisselend beeld van woningblokken met hoektorentjes, gebroken daken en haaks geplaatste dakvlakken. Sommige woningen hebben zandstenen tableaus met voorstellingen van bloemen en dieren, dan wel Zaanse afbeeldingen als het Czaar Peterhuisje.

Het voorm. logegebouw ‘Anna Paulowna’ (Dam 2) [23] kwam in 1858 tot stand naar een neoclassicistisch ontwerp (rondboogstijl) van L.J. Immink en is tot 1876 als zodanig in gebruik geweest. Daarna werd het door A. Felger en A. Hiller ingericht als café ‘Suisse’. Ook nu is hier een café-restaurant gevestigd. Als nieuw logegebouw nam men in 1883 het eclectische pand ‘Anna Paulowna’ (Stationsstraat 61) [24] in gebruik.

Het gebouw ‘Tot Nut van 't Algemeen’ (Czaar Peterstraat 1) [25] is een in 1902-'03 tot stand gekomen sober gebouw in rationalistische vormen.

Horeca. Het huidige café Het Wapen van Friesland (Dam 28) [26] werd na brand in 1909 herbouwd in neorenaissance-stijl met rationalistische details en was oorspronkelijk de levensmiddelenzaak van de firma C. Keg (opgericht 1832). Het met bovenwoningen uitgevoerde café Het Wapen van

Zaandam, Maison d'Essence

Amsterdam (Dam 8) [27] heeft men in 1911 herbouwd, nadat het oude - van oorsprong 17de-eeuwse - gebouw door brand was verwoest. Een tegeltableau in de geveltop vermeldt de cafénaam.

Winkels. Het in jugendstil- en rationalistische vormen uitgevoerde woon- en winkelpand Dam 10 (1911, J. en D. Eilmann) was de winkel in huishoudelijke artikelen van de Gebr. Perk. Rationalistische vormen vertoont ook het woonhuis met coöperatieve slagerij en rokerij Langestraat 96 (1906). Iets jonger is het markant gelegen warenhuis Westzijde 29 (circa 1910). Het blok winkels met café en bovenwoningen A.F. de Savornin Lohmanstraat 2-8 (1930) is uitgevoerd in sobere zakelijk-expressionistische stijl. Kubistischexpressionistisch van vorm zijn de woonen winkelpanden Westzijde 77a-c. Het woon- en winkelpand Westzijde 96 (circa 1930) heeft opvallende convexe en concave vensterpartijen met stalen ramen.

Windmolen ‘De Held Jozua’ (Held Jozuapad 4) [28] is een houten paltrokmolen uit 1718, die dient als houtzaagmolen (gerestaureerd 1994-'96).

Verkadefabriek (Westzijde 103) [29]. Deze levensmiddelenfabriek werd in 1886 gesticht door E.G. Verkade als Stoombrood- en Beschuitfabriek ‘De Ruyter’. Toen de broodproductie in 1919 werd gestaakt, was men al overgegaan op

[p. 545]

de productie van koekjes, theelichtjes (1898), biscuits (1911), en suikerwerk (1918). Later volgden nog chocolade, zoutjes en knäckebröd (1960). Aan de Zaan staat de beschuitfabriek uit 1886, een tweelaags gebouw in neorenaissance-stijl naar ontwerp van P. Kleiweg Dyserinck (uitgebreid 1895, deels verhoogd 1912). De in 1906 toegevoegde bakkerij vertoont rationalistische en jugendstil-details en is voorzien van een reliëfvoorstelling met trompetterende ruiter en een tegeltableau met de tekst ‘Verkade’. De in 1903-'05 ten oosten van de beschuitfabriek gebouwde koekjesfabriek is een rationalistisch ontwerp van H.G. Jansen. Aan de Zaanzijde staat een grote vierkante sprinklertoren met daarop de tekst ‘Beschuit’, ‘Koekfabriek’ en ‘Verkade’.

Aan de overzijde van de Westzijde bevindt zich de nieuwe beschuitfabriek uit 1927, een door L. en P. Molenaar ontworpen langgerekt tweelaags gebouw in zakelijk-expressionistische stijl met stalen roedenvensters. Een betonskelet en sobere bakstenen gevels hebben de biscuitfabriek (1931) en de chocoladefabriek (1936-'37), ontworpen in functionalistische stijl door A. Eibink en J.A. Snellebrand (uitgebreid 1950-'52). De vierkante watertoren met sprinklerinstallatie bij de biscuitfabriek heeft een omlopend balkon met rondom in grote letters de firmanaam.

Hembrugterrein (Hemkade ong.). Vanuit Den Haag (geschutsgieterij) en Delft (pyrotechnische afdeling) werd in 1895 langs het Noordzee Kanaal de wapen- en munitiefabriek ‘Artillerie Inrichtingen’ (A.I.) gevestigd om van een munitiefabriek binnen de Stelling van Amsterdam verzekerd te zijn. Onder leiding van ingenieur G.J. Blaauw begon men met de bouw van een patroonfabriek, die kort daarop werd uitgebreid met een vuurwerkerij en een werkplaats voor draagbare wapens. Nadat de fabriek in 1912 een staatsbedrijf was geworden, onderging het complex een sterke uitbreiding. Het in 1973 door Eurometaal overgenomen bedrijf moest in 2002 de poorten sluiten.

Belangrijke gebouwen zijn het in neorenaissance-stijl uitgevoerde kantoor van de munitiefabriek (gebouw 41; 1896-'97), een munitiemagazijn (gebouw 43; circa 1897), een bedrijfsmagazijn met expressionistische details (gebouw 269; 1928), de voorgespannen-betonhallen met gebogen sheddaken (gebouw 419; 1952) en de langgerekte patronenfabriek aan het kanaal (gebouw 429; 1957) met testschietbaan in de kelder. Op het noordelijke deel van het terrein staan diverse gebouwen van de in 1924 vanuit Delft overgebrachte constructiewerkplaatsen. Deze voor een deel met expressionistische details en voor een deel in vakwerkbouw uitgevoerde gebouwen dateren uit 1928.

Overige fabrieksgebouwen. Aan het Noordzee Kanaal ligt de voorm. stoommeelfabriek ‘Vrede’ (Sluispolderweg 9), gebouwd in 1918 naar ontwerp van S.B. van Sante. In verband met de voedselvoorziening in tijden van oorlog werd de fabriek binnen de Stelling van Amsterdam gesitueerd. Dit vijflaagse fabrieksgebouw met betonskelet en bakstenen gevels is rijk versierd met meanders van terracottategels, waterspuwers, lisenen en gevelstenen in expressionistische vormen. Boven de ingangen tonen gevelstenen respectievelijk het bouwjaar en de woorden LUX (licht) en PAX (vrede). De voorm. stoomrijstpellerij ‘De Phenix’ van C. Kamphuis (Oostzijde 155) [30] omvat een zeslaags bedrijfsgebouw in neorenaissance-stijl (circa 1880) en een vierlaags bedrijfsgebouw uit 1913. Het ‘Maison d'Essence’ van de voorm. essence- en smaakstoffenfabriek ‘Polak en Schwarz’ (I. Vorrinkplein 10) [31] kwam in 1930 tot stand naar een functionalistisch ontwerp van J. Coenraads door de aannemers J. en D. Eilmann. Dit wit gepleisterde drielaagse gebouw heeft een betonskelet met paddenstoelvloeren. De betonnen gevels vertonen langgerekte stalen vensterstroken en de voorgevel bevat een licht vooruitspringende torenvormige partij. Het gebouw is na restauratie (2003) verbouwd tot appartementencomplex. De teer-, bitumen en verffabriek ‘Touwen & Co.’ (Oostzijde 300) is een wit gepleisterd eenlaagspand met betonskelet en hogere hoekpaviljoens, gebouwd rond 1930 in een stijl vergelijkbaar met die van het ‘Maison d'Essence’.

Bedrijfsgebouwen. Uit 1892 dateert de houten werkplaats van de voorm. scheepswerf van H. en C. Berghouwer (Blekerstraat 6). De voor het drogen en opslaan van hout bestemde langwerpige houten loods van ‘Simonsz Houthandel’ (Provincialeweg ong.) werd in 1864 te Edam gebouwd en in 1890 verplaatst naar de huidige locatie. Het drielaagse pakhuis ‘Wilhelmina’ (Oostzijde 219b) verrees in 1902 naar ontwerp van J. Kakes. Uit 1905 dateert de voorm. melkinrichting annex zuivel- en ijsfabriek ‘Zaanlandia’ met directeurswoning (Valkstraat 14-16) [32]. De werkplaats met kantoor van aannemersbedrijfJ. en D. Eilmann (Vinkenstraat 32) [33] is een tweelaags houten gebouw uit 1921 met expressionistische details.

Sluizen. Het hoogheemraadschap Hondsbossche en Duinen tot Petten liet in 1544 de Grote Sluis of Hondsbossche Sluis (bij Dam 1) [34] bouwen voor de aanvoer van steen uit België ten behoeve van de Hondsbossche Zeewering. Er volgden vernieuwingen in 1722-'24 en 1845 (J. Leguit). Aan de zuidzijde bevinden zich natuurstenen wapens van het genoemde hoogheemraadschap in een rijke Lodewijk XIV-omlijsting van Jacob van der Beek (1724). Aan de noordzijde zijn twee wapenstenen zichtbaar van het hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en Westfriesland. Deze in 1780 door J.M. Cressant vervaardigde stenen met decoratieve voorstellingen (onder meer Neptunus) stonden oorspronkelijk op de Duikersluis (1612, vernieuwd 1778). Bij de sluis horen een sluismeester- en een accijnshuisje (Dam 1 en 1b) uit 1724. De Kleine Sluis en de Duikersluis werden in 1903 naar plannen van J.C. Nifterik vervangen door één grote sluis, de Wilhelminasluis [35]. De bijbehorende sluiswachterswoning (Wilhelminastraat 6) is uitgevoerd in neorenaissance-stijl. Over de sluis is in 1957-'58 de Beatrixbrug gelegd (noordzijde). De Wilhelminabrug (zuidzijde) is in 1965 vernieuwd na verbreding van de sluiskolk.

De vroeg-17de-eeuwse Overtoomsluis (bij Westzanerdijk 532) werd in 1719 herbouwd door P.C. Zeeman en heeft een sluiswachterswoning uit circa 1890. In 1726 vernieuwd is de 17de-eeuwse Papenpadsluis (bij Westzijde

[p. 546]

214; bedieningshuisje circa 1925) [36]. De Hanepadsluis (Hanenpad ong.) is een voormalige zeesluis uit 1713-'14, in 1852 vernieuwd door J. Leguit (gerestaureerd 1936). Van de Mallegatsluis (Westzijde ong.), een in 1634 aangelegde schutsluis, heeft men de kolk en het bedieningshuisje in 1916 vernieuwd. De sluis is verder in 1938 gerestaureerd en voorzien van een hefbrug met betonnen torens. Op de fundamenten van de Hornersluis (1703) staat het wit gepleisterde gemaal Soeteboom (Hogendijk 102) [37] uit 1874 (gerenoveerd 1898, geëlektrificeerd 1917).

Het kantoor Gemeentelijke Electriciteits Werken (Oostkade 26-32) [38] kwam in 1915 tot stand, nadat de gemeente een overeenkomst met Amsterdam had afgesloten over de levering van stroom. Het in rationalistische stijl ontworpen drielaagse gebouw heeft een rijk versierde voorgevel met hoger opgetrokken middenpartij, bekroond door een vrouwenfiguur (Elektra). Gevelstenen vermelden de stichters, de functie van het gebouw en het stichtingsjaar. Omdat Zaandam was aangesloten op het elektriciteitsnet van Amsterdam gebruikte men gietijzeren schakelkasten (zoals bij Zuiddijk 16b) van het Amsterdamse bedrijf, vervaardigd naar een expressionistisch ontwerp van P.L. Marnette.

Het station (Provincialeweg 25) [39] is in 1980-'83 gebouwd naar ontwerp van P.A.M. van Kilsdonk, ter vervanging van het station uit 1867. De traverse met stationshal is voorzien van een doorlopende vakwerkoverkapping boven de sporen.

Het volkspark (Provincialeweg 188-196) [40] werd in 1889 geschonken aan de Zaanse bevolking door houthandelaar C. Corver van Wessem, ter gelegenheid van zijn 40-jarig huwelijk. De in 1890 als dankbetuiging opgerichte gedenknaald heeft de vorm van een zandstenen zuil met vaasbekroning.

De achtzijdige muziektent (Oostkade ong.) dateert uit circa 1920 en heeft ijzeren kolommen en een zinken roefententdak.

Gedenktekens. Op de Dam staat een bronzen beeld voor Peter de Grote (1909-'11, L. Bernstamm, voetstuk A. Guilbert) [41], geschonken door tsaar Nicolaas II aan de Zaanse burgerij als herinnering aan het verblijf van Peter de Grote in 1697 te Zaandam. Het beeld toont de tsaar als scheepsbouwer. Het in baksteen uitgevoerde Monumento Urbana (Musical ong.; 1990, A. Rossi) bestaat uit steeds kleiner wordende kubussen bekroond door een veelhoekig volume. Aan de basis heeft elke zijde een portaal met zadeldak.

Begraafplaatsen. De Isr. begraafplaats (bij Westzanerdijk 312) werd gesticht in 1889 (5649) en gerestaureerd in 2001. Op het rechthoekige terrein met smeedijzeren toegangshek staat een in 2001 nagenoeg geheel vernieuwd metaarhuisje uit 1889. De Alg. begraafplaats (Zuiddijk 421-423) werd in 1901 aangelegd met een apart rooms-katholiek gedeelte. Bij de ingang staan twee dienstwoningen en de aula. De barenloods en het baarhuis zijn uitgevoerd in vakwerk met baksteenvulling. Interessant is de zerk op roef voor N. Schipper-Sabel († 1904).