Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Weesp

Stad, ontstaan op de westelijke oeverwal van de Vecht nabij de monding van de veenstroom Smal-Weesp. Het hier in de 11de eeuw tot ontwikkeling gekomen dijkdorp wordt voor het eerst vermeld in 1150. Begin 13de eeuw werd dit toen nog Utrechtse dorp door de Kennemers verwoest. Sinds 1317 hoort het bij Holland. Weesp groeide uit tot een handelsplaats en een grensvesting tegen het Sticht. De eerste bebouwing verrees aan de binnenzijde van de rivierdijk (Hoogstraat). In de 14de eeuw kwam er een aarden omwalling met de Grobbe (nu Nieuwstraat) als gracht. Graaf Willem V verleende in 1355 enkele privileges, waaronder de bevestiging van een (vermoedelijk ouder) stadsrecht. Weesp werd in 1356 ingenomen en verwoest door de bisschop van Utrecht. In 1401 gaf graaf Albrecht van Beieren toestemming tot een stadsuitbreiding en nieuwe verdedigingswerken (Oude Gracht). De doorvaart

Weesp, (Herv.) Grote of Laurentiuskerk, plattegrond

van de Vecht via de Smal-Weesp en de Gaasp naar Amsterdam werd in de 15de eeuw belangrijk. Kort na 1500 kwam er een sluis bij de monding van de Smal-Weesp. Rond 1550 legde men de Middenstraat aan.

In de 17de eeuw werden de bierproductie en de lakennijverheid overvleugeld door de brandewijnstokerij. De stad breidde zich verder uit in 1613 (Achtergracht) en 1647 (noord- en oostzijde). In het kader van de Hollandse Waterlinie kwam in 1672-'73 een nieuwe omwalling tot stand met twee bastions op de oostoever van de Vecht. De bloeiende brandewijnindustrie, bestaande uit een tiental molens en ruim dertig branderijen, bracht Weesp grote welvaart in de 18de eeuw. Dankzij het kalkarme Vechtwater waren ook de linnenblekerijen en -wasserijen van belang. Naar aanleiding van de bouw van het stadhuis (1772) kwam het Grote Plein tot stand; de Grobbe werd daar overkluisd en later verder gedempt (1827, Nieuwstraat). De in de 19de eeuw ingezakte stedelijke economie herstelde zich met de komst van de cacao- en chocoladefabriek C.J. van Houten, die in 1850 ten westen van de stadskern was gevestigd en in 1886-'91 sterk uitgroeide. Aan de noordzijde kreeg Weesp in 1874 een station aan de spoorlijn Amsterdam-Amersfoort. Hier ontstonden de zogeheten ‘Amsterdamse Huizen’. In 1921 werd het ‘Rode Dorp’ (Talmastraat) verwezenlijkt.

Toen in 1923 het westelijke deel van de vesting was opgeheven, ontstond aan de noordwestzijde na demping van de buitengracht een kleine woonwijk (1924).

De Kringenwet was van toepassing op de oost- en de zuidzijde van de stad en ook door het fabriekscomplex van Van Houten (westzijde) bleven verdere groeimogelijkheden beperkt. Van het door K. Breijer ontwikkelde uitbreidingsplan (1927-'36) kwam slechts een deel tot stand. Pas na de Tweede Wereldoorlog - met het opheffen van de vestingstatus - kon in 1950-'52 het ‘plan Zuid 1’ (mej. E.F. van den Ban) worden verwezenlijkt. Daarna is Weesp fors uitgebreid aan de noord- en de zuidzijde. Langs het Amsterdam-Rijnkanaal is het industrieterrein Noord (1967) ingericht. In de stadskern heeft men in 1961 de Achtergracht gedempt. Weesp is een beschermd stadsgezicht.

De (Herv.) Grote of Laurentiuskerk (Nieuwstraat 31) is een forse driebeukige basilicale kerk met een driezijdig gesloten koor, een dakruiter en een hoge toren. Een vermoedelijk 13de-eeuwse tufstenen kerk ter plaatse werd in de 15de eeuw - mogelijk vanaf 1429 (wijding 1462) - in baksteen herbouwd als een eenbeukige kruiskerk. Daarvan resteert nog enig muurwerk aan de oostzijde. Eind 15de eeuw heeft men het schip verhoogd en de zijbeuken toegevoegd. Begin 16de eeuw verrees het laatgotische koor. Tegen de zuidzijde van de kerk staan een 18de-eeuws portaal, een voorm. kosterswoning (circa 1860) en - bij het koor - een vroeg-16de-eeuwse sacristie, nu consistorie en kerkmeesterskamer. Aan de noordzijde bevinden zich een met natuursteen omlijste laat-gotische ingang (15de eeuw) en een classicistisch portaal met koepeldak (1673). De kerk werd verder verbouwd in 1855, hersteld in 1913 (J.L. Plaat) en gerestaureerd in 1969-'78.

Het in terieur wordt gedekt door houten tongewelven met trekbalken. De zuilen in het schip hebben kapitelen met dubbele bladkransen. In het koor zijn de muurdammen tussen de vensters voorzien van nissen en rusten de muurschalken op gebeeldhouwde consoles. Bij de restauratie zijn wijdingskruisen ontdekt en enkele laat-middeleeuwse schilderingen. Verder zijn bij de verlaging van de vloer achtzijdige bankjes rond de zuilbasementen te voorschijn gekomen. Tot de inventaris behoort een laat-gotisch koorhek

[p. 516]

Weesp, (Herv.) Grote of Laurentiuskerk, interieur (1979)

(circa 1525), waarop in na de Reformatie twee tekstborden zijn aangebracht (Tien Geboden en de Twaalf Artikelen des Geloofs). Van de 17de-eeuwse banken in het koor is er één overhuifd en voorzien van de laat-gotische bekroning van de oude preekstoel (verkocht 1862). Verder bevat de kerk grafzerken en rouwborden (17de-18de eeuw), een kabinetorgel (circa 1800) en een door J. Bätz gebouwd orgel (1823). De toegang tot de consistorie is uitgevoerd in rijke Lodewijk XV-stijl (1755); het opzetstuk toont een pelikaan die haar jongen voedt. In de zelfde stijl zijn de schouwen in de consistorie en de kerkmeesterskamer uitgevoerd.

De toren heeft vijf geledingen en wordt bekroond door een ingesnoerde spits met lantaarn en peervormige bekroning. Vermoedelijk in de 13de eeuw - kort na de bouw van de tufstenen kerk - verrezen de drie met lisenen en rondboogfriezen in romaanse stijl uitgevoerde onderste torengeledingen. De twee bovenste geledingen zijn 15de-eeuws en de huidige spits kwam vermoedelijk begin 16de eeuw tot stand. Bij de restauratie in 1969-'78 heeft men de bovenste galmgaten van de toren gereconstrueerd. In de toren hangen luidklokken van Henrick Wegewaert (1614) en Pieter Hemony (1674) en een carillon van 38 klokken, waarvan één van Jan Moer (1562), dertien van Pieter Hemony (1671) en één van Claes Noorden en Jan Albert de Grave (1711). De uurklok is gegoten door Geert van Wou (1506), het speelwerk dateert uit 1676.

De kosterij (Kerkstraat 19) bestaat uit twee diepe panden die in de 18de eeuw achter een lijstgevel zijn samengevoegd.

De voorm. R.K. schuilkerk (Achtergracht 13) heeft een voorgevel met blinde boogvensters. In 1687 werd een bestaand woonhuis voor de kerkdienst ingericht en in 1758 uitgebreid met een buurhuis (sacristie). Na de verkoop (1793) aan een letterkundig genootschap kwam het pand in 1893 in bezit van de gemeente als zaal ‘Eensgezindheid’.

De Evang. Luth. kerk (Nieuwstad 36) is een zaalkerk uit 1818-'29, voorzien van spitsboogvensters en een voorgevel met Lodewijk XVI-elementen, balustrade en kleine houten klokkentoren. De inventaris dateert uit circa 1820, maar bevat ook enkele stukken uit de voorgaande Luth. kerk (1657), zoals een door Johannes Stephanus Strümphler gebouwd orgel (1769). De voorm. pastorie (Oudegracht 13), een herenhuis uit 1889, heeft een oudere gevelsteen met een zwaan.

De synagoge (Nieuwstraat 5) is ondergebracht in een dwars geplaatst tweebeukig pand uit 1840 met neoclassicistische details. Het gepleisterde linkerdeel was waarschijnlijk de woning van de voorzanger. Na 1945 is het synagogegedeelte tot 1986 (restauratie ingangspartij) in gebruik geweest als garage. Sinds de verdere restauratie in 1997 bevindt zich hier een (joods) cultureel centrum en is in de woning het O.J.E.C. (Overlegorgaan der Joden en Christenen in Nederland) gevestigd.

De R.K. St.-Laurentiuskerk

Weesp, Synagoge

(Herengracht 16) is een driebeukige basilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met frontalen en een hoge achtzijdige naaldspits. Deze neogotische kerk verrees in 1876-'77 naar plannen van Th. Asseler ter plaatse van een kerk uit 1793. Opvallend zijn de roosvensters bij het transept en de ronde vensters boven de ramen van het priesterkoor. De eerst tot op schiphoogte opgetrokken toren werd in 1900 voltooid met twee geledingen en de spits naar ontwerp van A.M. Bruning. De kerk is gerestaureerd in 1991-'93. De pastorie (Herengracht 17; 1883) heeft trapgevels in neorenaissance-stijl.

De Van Houtenkerk (Oudegracht 69) is een rijk gedetailleerde neoromaanse zaalkerk met ingebouwde toren, opgetrokken in 1905-'06 naar ontwerp van B.J. Ouëndag. Ter plaatse van de villa van chocoladefabrikant Van Houten werd deze kerk in opdracht van de dames J.S. en H.C. van Houten gebouwd voor de Nederlandse Protestanten Bond. Het interieur heeft een houten tongewelf. De oorspronkelijke aankleding en het meubilair zijn goed behouden, inclusief het door de firma P.J. Adema & Zn. gebouwde orgel (1907).

Overige kerken. Van de in expressionistische stijl uitgevoerde Geref. kerk (1928-'29, E. Reitsma) resteert na een brand rond 1965 alleen de bijbehorende pastorie (Hoogstraat 68). De voorm. kerk van de Herst. Apost. Gemeente (Papelaan 6) is een zaalkerk met hoog zadeldak, gebouwd in 1930 naar ontwerp van H. Bunders. Nu is er de Nederlandse Genealogische Vereniging gehuisvest. Naoorlogs is de kerk van het Apost. Genootschap (P.J. Troelstralaan 19; 1957, J.D. van Arkel).

Het voorm. St.-Bartholomeusgasthuis (Nieuwstraat 43), waar tot 1937 ook weeskinderen waren ondergebracht, bestaat uit drie vleugels met sobere pilastergevels. De noordvleugel (Gasthuisstraat) stamt mogelijk nog uit de 16de eeuw en eindigt op de hoek van de Middenstraat met een 17de-eeuwse trapgevel versierd met ankers, natuurstenen leeuwenmaskers en het stadswapen (top gereconstrueerd). Op het houten deurkalf aan de Gasthuisstraat staat het jaartal 1623. De uit 1650 daterende zuidvleugel was is toegankelijk via een classicistisch

[p. 517]

Weesp, Van Houtenkerk, interieur (1976)

poortje (Schoolsteeg 2). Aan de binnenplaatszijde heeft deze vleugel een middenrisaliet met fronton. Bij dit 1910 opgehoogde bouwdeel is in 1970 een van elders afkomstige vroeg-renaissancistische gevelsteen met het wapen van Karel V (1552) ingemetseld. De oostvleugel (Middenstraat) heeft men in 1911 geheel vernieuwd. Na de opheffing van het gasthuis in 1954 is het complex aan het naastgelegen stadhuis toegevoegd. De zuidvleugel is in 1965 aan de westzijde tot aan de rooilijn van de Nieuwstraat uitgebreid. Verdedigingswerken. In 1672-'73 werden de 15de-eeuwse stadsmuren vervangen door een nieuwe omwalling in het kader van de Oude Hollandse Waterlinie. Johan Maurits van Nassau maakte een ontwerp volgens het Nieuw-Nederlands stelsel, maar van dit plan met acht bastions werd slechts de helft verwezenlijkt, te weten het Utrechtse front (zuidzijde) met de bastions Rozeboom en Draaierschans en het 's-Gravelandse front (oostzijde) met de bastions Bakkerschans en Nieuw Achtkant. Deze twee laatstgenoemde bastions vormen een eiland in de Vecht. De vorm van

Weesp, Stadhuis

de overige vier niet voltooide bastions zijn nog herkenbaar in het stratenpatroon. Eind 17de eeuw werd Weesp een vast onderdeel van de Hollandse Waterlinie. Men verbeterde de bastions en verder oostwaarts kwam het fort Uitermeer te liggen.

In het kader van de Nieuwe Hollandse Waterlinie volgden vanaf 1845 nieuwe versterkingen en in 1892 werd Weesp onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Op het Vechteiland verrees in 1859-'61 het Fort Ossenmarkt (Ossenmarkt 44) als een rond torenfort van twee bouwlagen - waarvan één grotendeels ondergronds - met een halfrond uitgebouwd trappenhuis. In 1876 werd de omringende gracht gedempt en kwam er aan de oostzijde een zware dekkingswal. Deze wijzigingen heeft men in 1983-'85 weer ongedaan gemaakt. In 1991-'92 is een interieurrestauratie uitgevoerd en heeft men een houten toegangsbrug aangebracht. Nabij het fort bevinden zich een kazemat (1870), een houten artillerieloods (1877) en betonnen verdedigingswerken (1939-'40).

Het stadhuis (Nieuwstraat 41) is een statig en rijzig pand in Lodewijk XVI-stijl, gebouwd in 1772-'76 naar ontwerp van Jacob Otten Husly met een hardstenen onderbouw en twee met zandsteen beklede verdiepingen. Het middenrisaliet is van onder naar boven uitgevoerd met rondboogopeningen, een dorische pilasterorde (met balkon), een ionische pilasterorde en een fronton met stadswapen. Op het schilddak staat een rond koepeltorentje. Het in 1976-'78 gerestaureerde stadhuis heeft nu een representatieve en museale functie.

Het interieur bevat in de onderbouw een vestibule met achterin een door ijzeren hekken afgesloten Vierschaar. Het daar geplaatste Justitiabeeld is afkomstig van de gevel van het oude stadhuis. Het trappenhuis heeft in stuc uitgevoerde corinthische pilasters. Op de verdieping bevindt zich de Burgerzaal met marmeren vloer en stucversieringen. De naastgelegen Schepenzaal, nu raadzaal, heeft een marmeren schouw en bovendeurstukken (1780, Jacobus Buys). De voorm. Vroedschapskamer op de tweede verdieping is voorzien van een eiken betimmering, een marmeren schouw en een stucplafond.

Postkantoren. Het voorm. postkantoor met directeurswoning Nieuwstraat 44-48 kwam in 1887 tot stand

[p. 518]

in neorenaissance-stijl. In 1910 werd hier het politiebureau gevestigd na de bouw van het grotere postkantoor met directeurswoning Oudegracht 63-65. Dat gebouw met neorenaissance- en neogotische elementen is vermoedelijk ontworpen door rijksbouwmeester C.H. Peters.

Scholen. De voorm. R.K. lagere meisjesschool (Herengracht 39) is een tweeklassige school uit 1901. In 1934 volgde de verbouwing tot garage, nu is het een winkel. Rationalistische details vertoont de voorm. openbare lagere school (Nieuwstraat 70-72; circa 1905). Uit 1933 dateert de door N. Molenaar ontworpen achtklassige R.K. lagere jongensschool ‘St.-Laurentius’ (Blomstraat 22), nu ‘Jozefschool’.

Woonhuizen. De bebouwing van Weesp wordt gekenmerkt door diepe huizen. Deze veelal niet onderkelderde huizen zijn later vaak verhoogd. Het huis Middenstraat 42 heeft vroeg-15de-eeuwse zijmuren en is een restant van de refter van het na 1577 grotendeels gesloopte Jonge Convent (gebouwd 1397-1427). De afgetopte laat-16de-eeuwse schoudergevel van Slijkstraat 1 is voorzien van muurankers, geblokte ontlastingsbogen en metselwerkversiering met kruisen en ruiten. De meeste oude huizen in de binnenstad zijn van jongere datum.

17de- en 18de-eeuwse huizen

Van het dubbele huis Drosthagen (Middenstraat 9-11) zijn de gekoppelde tuitgevels uit 1665 (gevelsteen) vernieuwd in 1885 met behoud van drie

Weesp, Woonhuis Slijkstraat 1 en R.K. St.-Laurentiuskerk

gevelstenen (Geloof, Hoop en Liefde). Eigenaar van de hier rond 1700 gevestigde jeneverstokerij was notaris Cornelis Drosthagen. Hoogstraat 9-10 heeft 17de-eeuwse leeuwenmaskers en een gevelsteen. Bij het onderkelderde pand Hoogstraat 47 heeft men de klokgevel eind 18de eeuw vernieuwd, maar met behoud van de oude zandstenen versieringen en festoenen (circa 1670). Eveneens 17de-eeuws zijn Hoogstraat 33-34, met banderol-gevelsteen gedateerd ‘1675’, en de tuitgevel van Hoogstraat 60. Het mogelijk in de kern 17de-eeuws pand Slijkstraat 44 (gevelsteen ‘1668’) kreeg rond 1860 een blokbepleistering. Ook later gepleisterd is het dwarse eenlaagspand De Gouden Reaal (Kerkstraat 13; 1697).

In de 18de eeuw werden veel voorgevels vernieuwd. Zo kregen Nieuwstraat 21 en 33 tuitgevels met een topbekroning en Nieuwstraat 50 een tuitgevel met het wapen van Amsterdam. Een opkamer en interessante dakkapellen heeft het dwarse eenlaagspand Nieuwstraat 34 (1710; dakkapellen 1820). Rijker van vorm zijn de klokgevels met natuurstenen hoekvoluten en segmentvormige bekroning van Binnenveer 11 (circa 1750) en Slijkstraat 28, en de halsgevel van Hoogstraat 28.

Later gepleisterd is het 18de-eeuwse huis Hoogstraat 21 (1756; oudere gevelstenen). In aanzien 18de-eeuws, maar mogelijk met een oudere kern, is het gepleisterde diepe huis Breedstraat 25 met hoge kap. Het achterliggende bedrijfsgedeelte (Achtergracht 79) diende mogelijk als brouwerij. Aardige deuromlijstingen hebben Buitenveer

Weesp, Villa Casparus

58, Hoogstraat 48 (eind 18de eeuw) en Nieuwstad 90 (circa 1800). De vermoedelijk als brandershuizen gebouwde statige herenhuizen Het Grote Plein 1-3 en 2-4 zijn grote 18de-eeuwse dwarse panden die samen het plein vóór het raadhuis vormen. Andere in de kern 18de-eeuwse dwarse huizen zijn Nieuwstad 14-16 en 18 en de woningrij Nieuwstad 126-136.

19de- en 20ste-eeuwse huizen

Nadat in de tweede helft van de 19de eeuw de stedelijke economie weer wat was aangetrokken, kregen veel bestaande huizen een nieuwe eenvoudige lijstgevel, zoals Nieuwstraat 13. Het huis Vita Nova (Hoogstraat 62; circa 1830) heeft een kroonlijst met gesneden consoles en een fraai omlijste ingang. Het in de kern mogelijk 18de-eeuwse herenhuis Hoogstraat 24 kreeg in 1866 een nieuw, onderkelderd, voorhuis en een neoclassicistische voorgevel met hoge stoep en sober pronkrisaliet. Dit pand diende als raadhuis van Weesperkarspel van 1924 tot de opheffing van die gemeente in 1966. Het drielaagse herenhuis Buitenveer 54-56 (circa 1840) werd rond 1880 verbouwd tot twee afzonderlijke huizen.

Veel gevels kregen een bepleistering met schijnvoegen en vernieuwde deuren en ramen. Dit is bijvoorbeeld te zien bij Slijkstraat 31 (circa 1860) en Kerkstraat 17 (circa 1870; met deuromlijsting). Achtergracht 78 heeft een schermgevel voor de verdieping (circa 1870). Van het 18de-eeuwse huis Hoogstraat

[p. 519]

Weesp, Dienstwoningen Merwedekanaal

35 werd het voorste gedeelte rond 1860 in neoclassicistische stijl vernieuwd en verhoogd met een mezzanino. Eclectische details vertoont het gepleisterde grote hoekpand Het Grote Plein 5 (circa 1880). Eclectische elementen heeft ook de gevel van Slijkstraat 9 (circa 1885) met gebosseerde natuurstenen onderbouw. De gevel van Buitenveer 42 (circa 1890) is voorzien van gepleisterde speklagen. Dergelijke neorenaissance-elementen komen in gele baksteen voor bij Herengracht 18 (woonhuis met praktijk) en in cementsteen bij Nieuwstad 34.

Voorbeelden van geheel nieuw opgetrokken sobere en statige neoclassicistische herenhuizen uit circa 1870 zijn Herensingel 11-13 en Oudegracht 23-25. In 1876 verrezen nabij het station de Amsterdamse Huizen (Herensingel 15-37), zes geschakelde onder- en bovenwoningen in eclectische stijl. Het in neoclassicistische stijl gebouwde huis Stationsweg 19 (circa 1890) is voorzien van geblokte pilasters en een dakkapel met windveren in chaletstijl. Poort van Weesp (Buitenveer 60) werd in 1895 vernieuwd. Uitzonderlijk groot is de Villa Casparus (Korte Stammerdijk 13), gebouwd in 1897-'99 naar een neorenaissance-ontwerp van A. Salm voor C(asparus).J. van Houten, zoon van de oprichter van de Van Houtenfabriek. Deze tot appartementen verbouwde fabrikantenvilla heeft in hoogte verspringende bouwdelen met erkers en een loggia (tuinzijde). Van de door L.A. Springer ontworpen tuinaanleg resteert het gedeelte met vijver aan de Smal-Weesp. Uit het begin van de 20ste eeuw dateren enkele huizen met rationalistische elementen en banden in lichtgekleurde baksteen, zoals Oudegracht 5-11, of in cementsteen, zoals Nieuwstraat 36-42 (1909). Rijk siermetselwerk vertonen de huizen Singel 67-73 (circa 1904) en gemetselde balustrades hebben de gevels van Herengracht 20-21 en Singel 75-81 (circa 1904). Rationalistische vormen bezit het smalle hoge huis Hoogstraat 44 met souterrain, torentje en een erker met balkon (chaletstijl). Dit huis kwam in 1905 tot stand naar ontwerp van J. van Doorn en werd in 1911 verbouwd naar plannen van H. Bletz. Eveneens ontworpen in rationalistische stijl en met een interessante overkragende entree- en hoekpartij is Oudegracht 19 (1912), ontworpen door E.W. Raadsheer. Voorbeelden van huizen in expressionistische stijl zijn Middenstraat 121-123 (circa 1930) en Tecum Habita (Hoogstraat 61-64; 1938).

In verband met de Kringenwet kon er buiten de stadskern slechts in hout worden gebouwd. Voorbeelden van deze, vaak met gesneden windveren uitgevoerde, woningen zijn Molenpad 1-13 en - uit het begin 20ste eeuw - 's-Gravelandseweg 3, Molenpad 15 en 19 en de huizen langs de Utrechtseweg.

Arbeiderswoningen. Ten behoeve van het Merwedekanaal bouwde men de karakteristieke dienstwoningen Verlengde Buitenveer 24-25 (circa 1884). Voorbeelden van laat-19de-eeuwse arbeiderswoningen zijn Achterherengracht 1-5 (circa 1880; herplaatste jaartalankers ‘1796’), Middenstraat 103-113 (circa 1890) en Wilhelminastraat 1-23 en 2-24 (1895). In 1903-'04 verrezen naar plannen van J.H. van Vilsteren de arbeiderswoningen aan de Emmastraat, voorzien van schermgevels met neorenaissance-elementen. De protestantse woningbouwvereniging Patrimonium liet in 1921 het Rode Dorp bouwen met de éénlaagse woningblokken Talmastraat 18-38 en 29-35 (ontwerp Tj. Kuipers), en de woningen Talmastraat 1-27 en 2-8 (G.J. Vos).

Winkels. Het 18de-eeuwse huis Hoogstraat 32, met kelder, opkamer en omlijste ingang, kreeg eind 19de eeuw een winkelfunctie, waarbij het linker venster tot een houten vitrinekast werd uitgebouwd. De bakkerij-tearoom Nieuwstad 22 (18de eeuw) kreeg rond 1900 twee vitrinekasten. Dergelijke kasten zijn ook te vinden bij het in oorsprong uit 1630 daterende pand De Groene Wereld (Nieuwstad 70). Een winkelpui uit circa 1860 met eclectische details bezit het nu als café gebruikte 18de-eeuwse pand Slijkstraat 32. Eclectische winkelpuien hebben ook Slijkstraat 36 (circa 1885) en Binnenveer 5 (circa 1885, rest gevel circa 1740). Talrijk zijn de omstreeks 1890 aangebrachte neorenaissance-winkelpuien, zoals bij Slijkstraat 3 en 5, Nieuwstraat 10-10a (circa 1890) en Nieuwstraat 30. De eenvoudig gedecoreerde winkelpui (circa 1890) van Stationsweg 12 meldt in de borstwering de handelswaar: ‘Tabak, Sigaren, Koffie, Thee’. Kleurig metselwerk vertoont de winkel Slijkstraat 21-23 (circa 1903). Winkelpuien met jugendstil-details hebben Stationsweg 6 (circa 1905) en Middenstraat 56 (circa 1910). Een art déco-betegeling siert de pui van de vleeshouwerij Nieuwstraat 14 (circa 1925). F.L. Duijkeren liet de in kalkzandsteen uitge-

[p. 520]

voerde slagerij met bovenwoningen Buitenveer 2-8 (1904) bouwen naar een ontwerp van E.W. Raadsheer. In verblendsteen opgetrokken is het winkelpand met bovenwoningen Binnenveer 2-6 (1905) met etalagevensters in jugendstil-vormen en een uitkragend hoektorentje. De winkels Buitenveer 9-17 zijn rond 1930 in zakelijk-expressionistische stijl gebouwd naar ontwerp van J. Blum (pui 1934).

Het clubhuis van de roeivereniging (Utrechtseweg 17), gebouwd rond 1930 in expressionistische vormen, bestaat uit een tweelaags gedeelte, geflankeerd door twee lage vleugels en onder een doorlopend rieten dak. Het geheel is in hout uitgevoerd en voorzien van strokenvensters.

De voorm. bioscoop ‘City of Wesopa’ (Herengracht 23), in 1948 gebouwd naar ontwerp van E.W. Raadsheer en C.J. Baart in opdracht van garagehouder J.H. Otto. Sinds 1991 is het een theater-filmhuis.

Pakhuizen. Uit de 17de-eeuw dateren de pakhuizen Hoogstraat 22-22a met gekoppelde, afgetopte gevels en een hijstravee. Een dergelijke hijstravee hebben ook het gepleisterde pand Achteromstraat 17 (deels onderkelderd) en het pakhuis Nieuwstad 54 met getande kroonlijst en originele onderpui (beide 18de-eeuws). Voorbeelden van 19de-eeuwse pakhuizen zijn Herengracht 34, Hoogstraat 17 en het brede gekoppelde pakhuis Middenstraat 49-51 (1894).

Windmolens. De met riet gedekte molen 't Haantje (Korte Stammerdijk 17) heeft een hoog houten onderhuis,

Weesp, Windmolen 't Haantje

een brede stelling en aan weerszijden aangebouwde woningen met schilddaken. Deze wipkorenmolen is in 1820 gebouwd met onderdelen van een oudere wipmolen. Aan de Utrechtseweg staan twee met riet gedekte achtkante stellingmolens op veldmuren. Korenmolen De Vriendschap (Utrechtseweg 11a) stamt uit 1694, maar werd na brand (1899) herbouwd in 1900 met onderdelen van een Amsterdamse molen. De uit circa 1690 daterende molen De Eendracht (Utrechtseweg 13) heeft men in 1815 verbouwd tot houtzaagmolen.

Van Houtenfabriek. Nadat C.J. van Houten in 1828 het patent op het ontvetten van cacaomassa tot cacaopoeder had gekregen, vestigde hij zich in 1850 in Weesp. Van de nieuwe cacaofabriek (1887 en 1897) is na sloop slechts een klein deel over. Aan de Hugo de Grootlaan staat het uit het kantoor overgebrachte monument voor C.J. van Houten (1928), opgericht bij het 100-jarig bestaan van de fabriek. Nadat in 1927 door Philips een synthetische productiewijze voor vitamine D2 was ontdekt, ging de N.V. Philips-Van Houten in 1930 te Weesp chocoladepastilles met vitamine D2 produceren. Het daarvoor gebruikte fabrieksgebouw C.J. van Houtenlaan 36 vormde vervolgens de basis voor een chemische fabriek (na 1980 onderdeel van de Solvay-groep).

Overige bedrijfsgebouwen. Het 18de-eeuwse fabrieksgebouw van de eerste Nederlandse Porselein Fabriek (Kromme Elleboogsteeg 2) heeft een gecementeerde voorgevel en smalle boogvensters in de wit gesausde zijgevels. Tussen 1759 en 1770 werd in

Weesp, Noodslachterij

dit bedrijf het ‘Weesper porcelein’ vervaardigd. De voorm. bierbrouwerij en mouterij (Achteromstraat 8) is een langgerekt 18de-eeuws gebouw met ingezwenkte geveltop aan de ene kant en een hoger pakhuisgedeelte met topgevels aan de Herenstraat. Vanaf 1920 was er de limonade-, later ijsfabriek ‘De Leeuw’ (tot 1938) gevestigd. Eveneens een voorm. mouterij-bierbrouwerij is het 18de-eeuwse drielaagse bedrijfsgebouw ‘De Oranjeboom’ op Nieuwstad 100, dat in de voor- en achtergevel door gevelstenen is gedateerd ‘1799’ en ‘1798’. De voorm. noodslachterij (Papelaan 47) is een L-vormig pand met hoge schoorsteen en halfronde uitbouw, gebouwd in 1938 in zakelijk-expressionistische stijl naar ontwerp van W. Breijer.

Sluizen en bruggen. De Noordersluis in de uitwatering van de Smal-Weesp op de Vecht werd in 1564 vervangen door een grotere schutsluis, en wederom in 1816-'17. De huidige kaden aan de Herengracht en de sluiswerken met dubbele kolk dateren uit 1822-'23 (gerestaureerd 1978). Het sluiswachtershuis (Hoogstraat 1-2) is een laag, blokvormig en wit gepleisterd gebouw uit circa 1840. Naast de nabijgelegen Sluisbrug (Herengracht ong.), een in 1978 vernieuwde stalen vakwerkbrug, staat een achtzijdig brugwachtershuisje (1982). De Lange Vechtbrug (Ossenmarkt ong.) is een vernieuwde dubbele houten ophaalbrug. Erbij staat het voorm. tol- en brugwachtershuis Ossenmarkt 1, een wit gepleisterd eenlaagspand met attiek (balustrade) en hardstenen dorische zuilen op de hoeken. Dit huis, waarin enige tijd ook een kerk was gevestigd, werd in 1732 gebouwd en rond 1840 vergroot.

Het station (Stationsplein ong.) is een langgerekt gebouw met twee niveaus: beneden de perrontunnel en boven het plaatskaartenkantoor, alsmede een vrijstaande toren met uurwerk, gebouwd in 1967 naar ontwerp van C. Douma en verbouwd in 1985.

De Alg. begraafplaats ‘Landscroon’ (Korte Muiderweg ong.), aangelegd na 1830, is toegankelijk via een ijzeren hek met gemetselde palen. Er zijn enkele grafkelders en andere graftekens, waaronder die voor J. Pol († 1848).

Boerderijen. Nabij de Weesper

[p. 521]

stadskern bevinden zich nog enkele boerderijen. De 18de-eeuwse boerderij Kerklaan 8 bestaat uit een stenen woonhuis, een hoger houten bedrijfsgedeelte en een parallel erachter aangebouwde stenen schuur. Andere voorbeelden zijn Kerklaan 10 (circa 1880) en Groeneweg 25 - beide met een dwars voorhuis - en de hovenierswoning Korte Stammerdijk 5 (circa 1870). In het buitengebied langs de Vecht liggen enkele oudere boerderijen. De 17de-eeuwse Hoeve Honswijck (Lange Muiderweg 30), vroeger ‘Veelust’ genoemd, wordt gevormd door een onderkelderd diep woonhuis en een haaks aansluitend en met riet gedekt woon- en stalgedeelte. Een 18de-eeuwse oorsprong heeft het vermoedelijk als buitenhuis gebouwde Huize America ('s-Gravelandseweg 6), een wit gepleisterd L-vormig pand met souterrain en bel-etage. De hiertegenaan gebouwde boerderij ('s-Gravelandseweg 7) met bedrijfs- en woongedeelte dateert uit circa 1830.

Mooie 18de-eeuwse, deels onderkelderde, dwarshuisboerderijen zijn Huis te Capelle (Lange Muiderweg 16), met houten zomerhuis, en Oudervrucht (Dammerweg 4) met zijtopgevels. Vermoedelijk eind 18de eeuw als buitenhuis gebouwd is Vechtzicht ('s-Gravelandseweg 22; eind 18de eeuw), waarvan de brede voorgevel is voorzien van een middenrisaliet met fronton. Voorbeelden van 18de-eeuwse langhuisboerderijen zijn 's-Gravelandseweg 39 en Huis ten Bosch (Gooilandseweg 7). De 17de-eeuwse boerderij Lange Muiderweg 22-24 (17de eeuw; voorhuis circa 1880) en de 18de-eeuwse boerderij Werk en Hoop (Lange Muiderweg 20) kregen in de 19de eeuw een nieuw voorhuis, respectievelijk rond 1880 en rond 1860. Een over de volle breedte onderkelderd blokvormig woonhuis heeft de boerderij Dammerweg 10 (circa 1860). Van een voorganger hergebruikt is een gevelsteen met de tekst ‘De Melkkoe 1747’. Een vergelijkbare onderkeldering is te vinden bij het woonhuis van de boerderij Rundervreugd (Dammerweg 1; 1877, stal 1909). De boerderij Landlust (Utrechtseweg 112) bestaat uit twee haaks geplaatste bouwdelen. Het in de kern 18de-eeuwse woonhuis is herbouwd in 1866 met rondbogige keldervensters en langs het dak een gesneden sierlijst. De rond 1875 gebouwde langhuisboerderij De Overhorn ('s-Gravelandseweg 50-51) heeft een naastgelegen zomerhuis. Ook diverse dwarshuisboerderijen zijn voorzien van een zomerhuis, zoals 's-Gravelandseweg 23-23a, de boerderij Wiadel en Vecht ('s-Gravelandseweg 29-30b), Utrechtseweg 116 (alle circa 1885) en Dammerweg 2-3 (1893). Opmerkelijk zijn de in dit gebied weinig voorkomende stolpboerderijen Utrechtseweg 90 en 92 (circa 1900). Traditionalistisch van vorm is de Hoeve Loodijk (Gooilandseweg 14; circa 1935). Vanwege de Kringenwet in hout gebouwd zijn de boerderijen 's-Gravelandseweg 4 (1925; aannemer J.C. van Houten) en 's-Gravelandseweg 37 (circa 1925).

Gemalen. Het in 1873 met tuitgevels en klimmende boogfriezen gebouwde gemaal Aetsveldsepolder (Verlengde Buitenveer 19) was oorspronkelijk een stoomgemaal met scheprad. Bij de elektrificatie in 1927 is een trafohuisje toegevoegd. Vergelijkbare versieringen vertoont het voorm. stoomgemaal 's-Gravelandseweg 48, bestaande uit drie beuken met zadeldaken. Dit in 1876 aangelegde gemaal met machinistenwoning, naar plannen van W.A.F. Beyerinck en J.C. de Leeuw, bemaalde de Nieuwe Keverdijksche Polder.

Het voorm. Fort Uitermeer ('s-Gravelandseweg 2), gelegen ten oosten van Weesp bij het gehucht Uitermeer, werd in 1672-'73 gebouwd ter plaatse van een schans uit 1589 bij de monding van de 's-Gravelandse Vaart in de Vecht. Dit gebastioneerde fort behoorde tot de (Nieuwe) Hollandse Waterlinie en werd in 1726 en 1773 uitgebreid en versterkt. In 1845 kreeg het een bomvrije geschutstoren die na 1874 ook de spoorlijn Weesp-Hilversum bestreek. In 1919 voegde men het fort toe aan de Stelling van Amsterdam. Na 1945 heeft men het terrein geëgaliseerd en de toren opgeblazen. De muurresten zijn in 2004-'05 als ruïne gerestaureerd. In de omgeving bevinden zich een mitrailleurkazemat (1933-'36), een G-kazemat (1939) en enkele groepsschuilplaatsen (1939).

Bij het fort werd in 1888 de Uitermeerse Sluis (bij Kreugerlaan 1) aangelegd aan de uitmonding van de 's-Gravelandse Vaart op de Vecht. Over de sluis ligt een door ijzergieterij ‘De Prins van Oranje’ geleverde ijzeren ophaalbrug (1888) met een jonger en van elders afkomstig beweegbaar gedeelte. Het in 1888 gebouwde sluiswachtershuis (Kreugerlaan 1) heeft een tot dakerker verhoogde middenpartij, die evenals de spaarvelden is gepleisterd.