Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Uitgeest

Dorp, ontstaan in de 11de eeuw als geestnederzetting op een strandwal nabij de overgang met het nattere veengebied. De oudste bebouwing verdween in de 14de eeuw door het oprukken van het natte veen. Vanaf begin 15de eeuw bestond Uitgeest uit een viertal buurten, te weten de Kerkbuurt, Westergeest en - buiten de dorpskom - Assum (zuid) en Dorregeest (noord). De bebouwing concentreerde zich in de 19de eeuw rond de kerk en er kwamen lintbebouwingen langs de parallel aan elkaar gelegen Westergeest/Langebuurt, Middelweg en Hogeweg. Door de aanleg van het spoor (1867-'69) groeide het dorp zuidwaarts naar het station. Na de Tweede Wereldoorlog is Uitgeest ten westen van de Geesterweg uitgebreid en door de aanleg van een woonwijk aan de zuidzijde (circa 1995) grenst Uitgeest nu aan Heemskerk.

De Herv. kerk (Kerkbuurt 1), oorspronkelijk gewijd aan Maria Geboorte, is een kerk met driezijdig gesloten koor en een toren van vijf geledingen met ingesnoerde gemetselde spits. Van de begin 14de eeuw opgetrokken eenbeukige kruiskerk resteren delen van de kopse muren van het dwarsschip, evenals een gedeelte van de westgevel. De laatromaanse toren verrees eerste helft 14de

Uitgeest, Herv. kerk, plattegrond

[p. 502]

Uitgeest, Raadhuis Kerkbuurt 3

eeuw. Het schip kreeg eind 15de eeuw de huidige breedte en rond 1500 bouwde men het laat-gotische koor. Het zuidportaal met trapgevel dateert van 1635. In de toren hangt een door Francois en Pieter Hemony gegoten klok (1650). De gemetselde torenspits werd in 1726 vernieuwd. De kerk is gerestaureerd in 1925-'26 (Tj. Kuipers) en in 1977-'79. Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven. De smalle zijbeuken in de kerk zijn ontstaan door het aanbrengen van zuilen en scheibogen in 1635 (zuidzijde) en 1906 (noordzijde) en zijn voorzien van dwarse houten steekkappen. Tot de inventaris behoren een preekstoel en doophek (beide eind 17de eeuw) en een orgel van P. Flaes (1869). De vloer bevat laat-16de- en 17de-eeuwse zerken.

De voorm. pastorie (Castricummerweg 2-4) stamt uit 1659 en is een U-vormig gebouw voorzien van houten topgevels met geschulpte windveren.

De R.K. O.L. Vrouwe Geboortekerk (Langebuurt 35) is een pseudobasilicale kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor met zijkapellen en een half-ingebouwde toren van drie geledingen met ingesnoerde naaldspits. Deze neogotische kerk verrees in 1882-'84 naar ontwerp van E.J. Margry en verving een kerk uit 1832. Naast de toren staat een rechthoekige doopkapel. De kerk is gerestaureerd in 1974-'75. De neogotische inventarisdelen zijn gemaakt door atelier Margry en er is een Adema-orgel uit 1898. De gebrandschilderde ramen zijn vervaardigd door F. Nicolas.

Het in 1872 opengestelde kerkhof achter de kerk heeft een kleine neogotische kapel en een priestergrafkelder uit 1874. De pastorie (Langebuurt 37) is een in 1884 in neorenaisssance-vormen gebouwde villa naar ontwerp van Margry.

Raadhuizen. Het oude raadhuis Kerkbuurt 3 werd in 1684 als rechthuis gebouwd met een bergplaats voor brandspuiten in het souterrain en een raadzaal op de bel-etage, bereikbaar via een buitentrap met bordes. Het sobere gebouw is rond 1960 ontpleisterd en onder leiding van Y. Kok ingrijpend gerestaureerd naar een mogelijke 17de-eeuwse situatie. Als raadhuis dient sinds 1917 het in rijke neorenaissance-stijl uitgevoerde herenhuis Middelweg 28 (circa 1890, uitgebreid 1976).

Het voorm. postkantoor met directeurswoning (Middelweg 77-79) is een tweelaags pand met topgevelpartij, gebouwd in 1906 naar een ontwerp van het bureau van rijksbouwmeester C.H. Peters.

Scholen. De voorm. dorpsschool met aangebouwde onderwijzerswoning (Bonkenburg 2-4) stamt uit 1837 en kreeg in 1847 een tweede klaslokaal. In 1873 bouwde men een nieuwe zesklassige openbare lagere school (Hogeweg 8) met gymnastieklokaal. Dit gebouw met gesausde gevels dient nu als kantoor gemeentewerken en bibliotheek. De R.K lagere St.-Jozefschool (Langebuurt 35) werd in 1912 gebouwd als vierklassige school. De aangebouwde kleuterschool heeft men in 1921 (tegeltableau) vervangen door een tweelaags schoolgebouw (in 2004 verbouwd tot appartementen). Rond 1935 is aan de achterzijde toegevoegd de R.K. lagere Mariaschool voor meisjes, een tweelaags schoolgebouw met acht klaslokalen.

Woonhuizen. Het mogelijk 17de-eeuwse huis De Swaen (Schevelstraat 1) heeft bij de restauratie in 1978 het huidige aanzicht gekregen met trapgevel, houten zijgevel en lagere aanbouwen. Uit de 17de eeuw stammen ook Meldijk 19 met 18de-eeuwse aanbouw (nr. 17) en houten voorschot, en Middelweg 65 met aangebouwde houten schuur (nr. 63). Het 17de-eeuwse diepe huis Meldijk 21 kreeg rond 1870 een ingezwenkte lijstgevel met brede kroonlijst en omlijste ingangspartij.

Voorbeelden van herenhuizen zijn De Artzenijhoff (Middelweg 34), gebouwd in 1867 in sobere eclectische stijl, en Middelweg 37 uit 1882. Karakteristieke voorbeelden van laat-19de-eeuwse middenganghuizen zijn Middelweg 42-44 (1889), Middelweg 85 (gepleisterd) en Langebuurt 36 (1896) met gepleisterde hoeklisenen en geprofileerde vensteromlijstingen. Uit dezelfde tijd dateren de dubbele woning Middelweg 103-105 en het pand Langebuurt 39 (1892), beide uitgevoerd met geblokt gepleisterde hoeklisenen. Rond 1910 gebouwd zijn Middelweg 59 met rijk sierspant en het dubbele huis Middelweg 67-69 met gepleisterde topgevels. Het woningbouwcomplex het Rooie Dorp (Middelweg, Burg. Van Lithstraat e.o.) kwam in 1921 tot stand (gerestaureerd 2003).

Boerderijen. In en rond Uitgeest liggen diverse karakteristieke boerderijen. De mogelijk 17de-eeuwse boerderij Westergeest 21 heeft een stolpschuur achter een smal woongedeelte. Jongere stolpboerderijen zijn Valbrug (Geesterweg 24; 1857, gerestaureerd 1978) en de boerderij Waardenburg (Hogeweg 10; circa 1870) met op het timpaan van het middenrisaliet een stucwerkdecoratie met wapenschild. De boerderij Loet 2 werd in 1881 gebouwd in neorenaissance-stijl met kroonlijst en pilasters. De in 1880 voor H. Albrink gebouwde boerderij De Bisschop (Uitgeesterweg 27) heeft een verlengde stolp met eclectische details op de voorgevel.

Poldermolens. Van de vijf molens die de Polder Uitgeester- en Heemskerkerbroek bemaalden resteert alleen de Tweede Broekermolen (Lagendijk 8), een met riet gedekte achtkantige grondzeiler uit 1631. Van hetzelfde type is de molen De Kat (Limmerweg 2), gebouwd in 1842 als houtzaagmolen (‘Ons Genoegen’) te Alblasserdam en in 1973 overgebracht ter vervanging van de afgebrande poldermolen ‘De Kat’ uit 1889. Molen De Dog (Geesterweg 22) bemaalde de Castricummerpolder en de Dorregeestermolen (Klein Dorregeest 2) de Dorregeesterpolder. Deze met riet gedekte achtkantige grondzeilers werden in 1896 gebouwd nadat hun

[p. 503]

voorgangers gelijktijdig door brand na blikseminslag verloren waren gegaan.

Gemalen. Het voorm. stoomgemaal Meldijk 54, gebouwd in 1874 naar plannen van W.C. en K. de Wit, kreeg in 1925 een elektromotor. Het sobere neoclassicistische machinegebouw met gietijzeren rondboogvensters dient deels als atelier. Bij het gemaal ligt een van oorsprong laat-middeleeuwse sluis als verbinding tussen het Binnenmeer en het Uitgeestermeer. Deze sluis met houten puntdeuren is in 1950 verbreed en voorzien van een ijzeren ophaalbrug. Het voorm. stoomgemaal Limmen (Fielkerweg 4) werd in 1879 gebouwd op de plaats van de Zuidermolen, die samen met de Noordermolen bij Akersloot de Polder Groot-Limmen bemaalde. In 1919 heeft men de stoommachine vervangen door een elektromotor. Het machinegebouw met tuitgevels is versierd met een getrapt boogfries en lisenen in gele baksteen.

De stokkenfabriek ‘Afra’ (Meldijk 23) werd gesticht in 1804, maar het huidige langgerekte gebouw is uit 1911. Op het terrein staan verder een fabrieksschoorsteen, diverse loodsen en een dienstwoning (Meldijk 23b; 1941).

Het station (Ziendervaart ong.) is in 1990 gebouwd naar een ontwerp van J. Bak. Vlakbij staan twee forse trafohuizen, gebouwd in 1931 toen de spoorlijn geëlektrificeerd werd.

De grenspaal (Fielkerweg ong.), ten noorden van Uitgeest bij het gehucht Klein Dorregeest, is een 18de-eeuwse hardstenen paal met de opschriften ‘Akersloot’ en ‘Uytgeest’.