Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Twisk
(gemeente Noorder-Koggenland)

Dorp, ontstaan in de 11de eeuw als veenontginning op de kreekrug die van Abbekerk naar Medemblik loopt. Het dorp wordt in 1311 voor het eerst vermeld en kreeg in 1414 als onderdeel van de ‘Stede Abbekerk’ (Abbekerk, Twisk, Midwoud en Lambertschaag) - louter bestuurstechnische - stadsrechten. Het Bennemeer aan de zuidwestzijde werd in 1633-'43 drooggemalen. Door de goede weidegronden ontstonden rijke boerderijen. Omdat de verkaveling niet loodrecht op de ontginningsas staat, zijn ook boerderijen en de woonhuizen schuin geplaatst ten opzichte van de weg. Op een kleine naoorlogse woonwijk na, heeft er zich geen komvorming voorgedaan in dit lintdorp. Twisk is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Dorpsweg 121) is een langgerekte eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met balustrade en achtkantige gemetselde spits. Het vermoedelijk laat-14de-eeuwse gotische schip is deels opgetrokken met gele kloostermoppen (noordzijde). De laat-gotische toren met slanke geprofileerde spitsboognissen verrees in de tweede helft van de 15de eeuw en bevat een door Geert van Wou en Johannes Schonenborch gegoten klok (1521). Begin 16de eeuw werd de oostelijke helft van het schip verhoogd en verlengd met een nieuw koor onder één doorlopende kap met houten tongewelf. Het westelijke deel van het schip heeft men in de 18de eeuw tot consistoriekamer verbouwd. Een reparatie en bepleistering volgden in 1850. De toren is gerestaureerd in 1934-'36 (D. Saal) en bij een restauratie in 1976-'81 (J. Schipper) is de kerk ontpleisterd.

[p. 500]

Twisk, Doopsgez. Vermaning (1993)

Het interieur wordt gedekt door een 16de-eeuws houten tongewelf met trekbalken, waarvan de in 1850 omtimmerde korbeelstellen zijn verwijderd bij de restauratie rond 1980. Verder heeft men toen acht - lange tijd in het Rijksmuseum ondergebrachte - gebrandschilderde vensters met cartouches in kwabornamentvormen (1696) herplaatst. Tot de inventaris behoren een preekstoel (1731) met gesneden voorstellingen van de vier evangelisten, een doophek met een houten en een koperen lessenaar (1731 en 1763) en een door E. Leichel gebouwd orgel (1890).

De voorm. pastorie (Dorpsweg 120) is een rijk eclectisch middenganghuis uit 1878 met een hoger opgaand middenrisaliet

Twisk, Woon- en winkelpand Dorpsweg 94

voorzien van een balkon op zuiltjes.

De Doopsgez. vermaning (Dorpsweg 149) is een zaalkerk met dakruiter, gebouwd in 1867 met hoekpilasters en eclectische details (wenkbrauwen).

Het voorm. raadhuis (Dorpsweg 87) werd in 1889 gebouwd door G. Dammes als bewaarschool en woning. In 1910 volgde de verbouwing tot raadhuis met veldwachterswoning. Van 1963 tot 1979 is het gehele pand als raadhuis gebruikt.

Woonhuizen. De met houten voorschot uitgevoerde diepe eenlaagspanden Dorpsweg 68 en 72 stammen mogelijk nog uit de 17de eeuw. Een zelfde datering hebben de grotendeels in hout uitgevoerde L-vormige huizen Dorpsweg 201 en 115. Het laatstgenoemde heeft een houten voorschot met geschulpte windveren, zoals die ook zichtbaar zijn bij het diepe pand met haakse aanbouw Dorpsweg 173-174. Binnen bevindt zich hier een houtskelet met geprofileerde korbelen. Voorbeelden van rentenierswoningen in de vorm van eclectisch gedecoreerde middenganghuizen met verhoogd middenrisaliet en balkon zijn Dorpsweg 114 (circa 1860; wenkbrauwen) en Westeinde 13 (circa 1870). Uit 1881 dateert de voorm. onderwijzerswoning Dorpsweg 90 van de verdwenen openbare lagere school. De Essenburg (Dorpsweg 50) is een neorenaissance-pand uit circa 1905 met details in kalkzandsteen. Het diepe pand Dorpsweg 94 heeft rond 1915 een winkelpui gekregen.

Boerderijen. In Twisk is de ontwikkeling van de stolpboerderij goed te volgen.

Twisk, Boerderij Dorpsweg 79

Een midden-17de-eeuwse schoudergevel met vlechtingen heeft het uitgebouwde voorhuis van de stolpboerderij Dorpsweg 79. De deels uit hout opgetrokken stolp erachter is mogelijk 18de-eeuws, net als de omlijste doôdeur. Het bakstenen voorhuis van de stolpboerderij Dorpsweg 69 (gerestaureerd 1942) dateert gezien de geblokte ontlastingbogen uit circa 1615. De datering ‘1715’ slaat op de verbouwing tot tuitgevel met fronton en hoekvoluten in Lodewijk XIV-stijl. De voorkamer heeft een maniëristische betimmering met ionische deuromlijsting (circa 1615) en een achterkamer met Lodewijk XV-betimmering (circa 1770). De Lindenhoeve (Dorpsweg 52) is een stolpboerderij uit circa 1700 met terugliggende darsdeuren en een voorhuis met houten voorschot aan de linkerzijde. In de eerste helft van de 19de eeuw is de boerderij verbouwd. De stolpboerderij Dorpsweg 80 heeft bij het rechts geplaatste voorhuis een 18de-eeuwse houten klokgevel. Vergelijkbaar hiermee is Dorpsweg 108, maar dan met een stenen klokgevel met hoekvoluten bij het voorhuis. De gevel bevat de jaartalstenen ‘1735’ en ‘1797’. De later versoberde klokgevel met hoekvoluten van het uitgebouwde voorhuis van de stolpboerderij Dorpsweg 111 is gedateerd ‘1746’ (jaartalsteen). De darsdeuren zijn versierd met een geschulpte rand.

Terugliggende darsdeuren en een vooruitstekend voorhuis met houten voorschot hebben de - mogelijk met gebruik

[p. 501]

Twisk, Boerderij Dorpsweg 108

van oudere onderdelen - begin 19de eeuw tot stand gekomen stolpboerderijen Dorpsweg 96 (inwendig geprofileerde korbelen), Olga Hoeve (Dorpsweg 169) en Hornderweg 14.

Uitgebouwde voorhuizen hebben ook de stolpboerderijen Dorpsweg 84 (circa 1860) en Westeinde 4 (1864). Bij de laatstgenoemde heeft men in de klokgevel 18de-eeuwse elementen hergebruikt. Vanaf circa 1870 worden de darsdeuren aan de achterzijde geplaatst en worden aan de voorzijde regelmatig twee deuren gemaakt (ingang en doodeur). Een voorbeeld hiervan is de houten stolpboerderij Dorpsweg 154 (circa 1870) met spiegel. Ook de eclectische stolpboerderij Dorpsweg 118 is voorzien van een spiegel. De sierlijk gemetselde schoorsteen meldt het bouwjaar 1885 en de jaartalsteen ‘1630’ is afkomstig van een voorganger. De stolpboerderij Dorpsweg 182 met 18de-eeuws aandoende houten middenhalsgevel is met rode pannen gedateerd ‘1886’. Het middengedeelte van de stolpboerderijen Dorpsweg 153 (circa 1890) en Dorpsweg 51 (1893) is uitgebouwd als een hoger opgetrokken middenrisaliet. De laatstgenoemde boerderij heeft rond 1910 een serre gekregen.

Naast stolpboerderijen komen ook koprompboerderijen voor met als woongedeelte een eclectisch middenganghuis. Dit is te zien bij de aan elkaar verwante boerderijen Dorpsweg 78 (1873) en Dorpsweg 56 (1878). Vrij vóór de stolpschuur staat het eclectische middenganghuis van Dorpsweg 82 (circa 1870). In vorm verwant, maar uitgevoerd met chaletstijl- en kalkzandsteendetails, is Dorpsweg 119 (circa 1905). Een opvallend sierspant heeft het voorhuis van de kop-rompboerderij Dorpsweg 177. Het villa-achtige woonhuis van Dorpsweg 159 (circa 1910) is voorzien van jugendstil-details en het voorhuis van de stolpboerderij Dorpsweg 44 (circa 1930) vertoont expressionistische details.

Het voorm. station (Westeinde 3) werd in 1886 gebouwd voor de Locaalspoorwegmaatschappij ‘Hollands Noorderkwartier’ aan de lijn Hoorn-Medemblik. Het door A.J. Krieger ontworpen langwerpige eenlaagspand heeft een vrijstaand toiletgebouwtje.