Spanbroek
(gemeente Opmeer)
Dorp, ontstaan in de middeleeuwen als veenontginning. In 1414 kreeg Spanbroek stadsrechten, maar deze waren louter bestuurstechnisch van aard. Er vormde zich een tweezijdige lintbebouwing en in de 19de eeuw volgde bebouwing aan twee haakse verbindingswegen richting Opmeer, waaraan het na de Tweede Wereldoorlog is vastgegroeid.
De Herv. kerk (Spanbroekerweg 37), oorspronkelijk gewijd aan St. Bonifatius, is een eenbeukige kerk met een vijfzijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met balustrade en ingesnoerde spits. De oostzijde van de torenonderbouw stamt nog uit de eerste helft van de 15de eeuw. In het derde kwart van die eeuw verrees de huidige laat-gotische kerk. De bij de kerkverbouwing in 1856 of in 1875 (T.C. van der Sterr) aangebrachte bepleistering is bij een recente restauratie verwijderd. De 19de-eeuwse gietijzeren vensterharnassen zijn behouden. In de in 1878 naar plannen van A.C. Bleijs omklampte toren hangt een door Peter Waghevens gegoten klok (1519).
Spanbroek, Raadhuis
Het interieur wordt gedekt door een gestuct tongewelf (circa 1856). Tot de inventaris behoren een preekstoel (circa 1640), een herenbank (17de eeuw), een voorzangerslezenaar (tweede helft 17de eeuw), een doophek met koperen doopbogen (begin 18de eeuw), een door Johannes Stephanus Strümphler gebouwd orgel (1779) en gietijzeren kroonluchters (circa 1856). De zwart-marmeren epitaaf met wit-marmeren wapens en krans met doodssymbolen werd gemaakt door Rombout Verhulst voor ambachtsheer Joannes van Gheel († 1668).
De pastorie (Spanbroekerweg 25) is een gepleisterd middenganghuis uit 1865 met eclectische details.
De R.K. St.-Bonifatiuskerk (Spanbroekerweg 188) is een driebeukige basilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een slanke toren van drie geledingen met wimbergen en achtzijdige naaldspits. Ter plaatse van een voorganger verrees deze neogotische kerk in 1909-'10 naar ontwerp van C.L.M. Robbers (gerestaureerd 1974-'75 en 1983-'84). De kerk heeft een neogotische inrichting (beeldhouwwerk J.P. Maas). De kruiswegstaties zijn vervaardigd door A. Windhausen (1922).
Het voorm. raadhuis (Spanbroekerweg 39) is een uit 1598 (jaartalankers) daterend maniëristisch gebouw met trapgevels (schilddragende leeuw) en een vrijwel gesloten souterrain (met cachot). Twee gevels tonen ruitvormige patronen in gele steen. De omlijste ingang met bordestrap heeft men rond 1790 aangebracht, het wapen in Lodewijk XV-stijl erboven dateert van circa 1760.
De bel-etage bevatte de raadzaal. Als raadhuis heeft het gebouw tot 1881 dienst gedaan. Restauraties volgden in 1931 (kruiskozijnen) en in 1978 (D. Fledderus).
De voorm. R.K. St.-Lidwinahuishoudschool (Spanbroekerweg 162) is een tweelaags schoolgebouw uit 1958, dat sinds 1997 het Frisia Museum voor Magisch Realisme huisvest.
Het forse woonhuis ‘Beukenhof’ (Spanbroekerweg 51), een tweelaags pand met eclectische details (wenkbrauwen) en gesneden windveren, werd rond 1865 gebouwd als burgemeesterswoning.
Boerderijen. Van de in 1934 ingrijpend gerestaureerde stolpboerderij Zandwerven 45 dateert de voorgevel deels uit 1675 en is de klokgeveltop met het wapen van de familie Van der Wolff 18de-eeuws. De stolpboerderij Spanbroekerweg 220 (1850) heeft een kort uitgebouwd vooreind met houten voorschot. De Hoeve Arko (Kaag 7) is een kop-rompboerderij met eclectische details uit circa 1880.
Poldermolens. De polder De Kaag werd bemaald door De Kaagmolen (bij Nieuweweg 2) uit 1654; het naastgelegen hulp-stoomgemaal met centrifugaalpomp is uit 1879. De in 1873 gebouwde poldermolen Zomerdijk 18 bemaalde de polder Westerveer. Beide zijn met riet gedekte achtkantige binnenkruiers op een met hout beklede voet.
Opmeer. Dit in de 19de eeuw tot ontwikkeling gekomen dorp is na de Tweede Wereldoorlog vastgegroeid aan Spanbroek. De voorm. Herv. kerk (Middelweg 26), een gepleisterde zaalkerk met geveltoren, eclectische elementen (wenkbrauwen) en gietijzeren rondboogvensters, kwam in 1862 tot stand naar ontwerp van A.T. van Wijngaarden. Interessante stolpboerderijen zijn Breestraat 9 en 15-17, beide uit 1878.
Auteursrechtelijk beschermd