Monumenten in Nederland. Noord-Holland

[p. 467]

Ouderkerk aan de Amstel, Herv. kerk

Ouderkerk aan de Amstel
(gemeente Ouder-Amstel)

Dorp, ontstaan op de plaats waar de Bullewijk in de Amstel stroomt. Vermoedelijk heeft het 12de-eeuwse stamslot van de heren van Amstel tegenover de kerk gelegen, ter plaatse van de huidige Portugees-Isr. begraafplaats. Dat kasteel werd na verwoesting in 1204 niet meer herbouwd. Vanaf het begin van de 13de eeuw lag aan het einde van de Brugstraat een brug over de Amstel. Sinds Nieuwer-Amstel (Amstelveen) in 1278 een eigen kerk kreeg, spreekt men over Ouderkerk. Midden 17de eeuw ontstond de - nu tot de gemeente Amstelveen behorende - bebouwing op de westelijke Amsteloever (Overamstel). Langs de Amstel werden in die tijd diverse buitenplaatsen ingericht. Het ambacht Ouder-Amstel werd in 1731 bezit van de stad Amsterdam en het dorp werd een geliefde halteplaats voor stedelingen en beurtschippers. In 1914 stelden P. Vorkink en J.Ph. Wormser een uitbreidingsplan op. Over de Amstel legde men in 1938 een nieuwe brug. De oude dubbele ophaalbrug (circa 1800) bevindt zich sinds 1939 in het Openlucht Museum te Arnhem. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp naar het oosten uitgebreid. De haven (Dorpsstraat) heeft men in 1965 gedeeltelijke gedempt en in 1980 is het oude raadhuis (1873) gesloopt. Ouderkerk is een beschermd dorpsgezicht.

Ouderkerk aan de Amstel, Boerderij Dorpsstraat 1

De Herv. kerk (Kerkstraat 11) is een statige kerk met een vierkante klokkentoren, geblokte hoeklisenen, afgeknotte geveltoppen en een plattegrond in de vorm van een Grieks kruis. Ter vervanging van een 13de-eeuwse kerk werd deze kerk in 1773-'75 gebouwd door Jan Smit en Andries Westerhuysen naar een ontwerp in Lodewijk XVI-vormen van Jacob Eduard de Witte.

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven. Tot de inventaris behoren een preekstoel en een herenbank uit de bouwtijd. Het orgel (1865) werd gebouwd door P. Flaes. De pastorie (Kerkstraat 20), een blokvormig gebouw met geblokte hoeklisenen, verrees in 1894 en heeft een theekoepel uit dezelfde tijd. Het nabijgelegen verenigingsgebouw dateert uit 1957.

De R.K. St.-Urbanuskerk (Achterdijk 1) is een driebeukige basilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een terzijde geplaatste toren van vier geledingen met frontalen en naaldspits. Deze monumentale neogotische kerk verrees in 1865-'67 naar ontwerp van P.J.H. Cuypers ter vervanging van een schuurkerk uit 1821.

Het interieur wordt gedekt door gepolychromeerde houten tongewelven. Tot de inventaris uit de bouwtijd behoren een neogotisch hoofdaltaar en een hardstenen doopvont (F.W. Mengelberg). Het door J.J. Vollebregt gebouwde orgel (1871) heeft een door P.J.H. Cuypers ontworpen neogotische kast. De gebrandschilderde ramen (1870) zijn van F. Nicolas en de tegeltableaus met kruiswegstaties (1901) zijn ontworpen door J.Th.J. Cuypers. Van de hand van P.J.H. Cuypers is de in 1884 gebouwde pastorie (Rondehoep Oost 31).

De voorm. Geref. kerk (Hoger Einde Zuid 22) is een sobere zaalkerk uit 1919 naar ontwerp van Tj. Kuipers met een terzijde geplaatste zadeldaktoren en een bijbehorende pastorie.

Het voorm. gezellenhuis (Rondehoep Oost 29) bestaat uit een tweelaags voorhuis en een dwars daarachter geplaatste houten achterbouw (zaal). De zaal kwam in 1903-'10 tot stand naar ontwerp van P.J. Peeters, het in rationalistische stijl uitgevoerde bakstenen voorhuis is uit 1921. Het gezellenhuis had geen logiesfunctie, maar diende als verenigingsgebouw.

Huize Nieuw Wittenburg (Dorpsstraat 26) is een fors tweelaags pand met expressionistische details, gebouwd in 1927 als tehuis voor ouden van dagen naar ontwerp van L. en H. van der Bijl.

Woonhuizen. Een 17de-eeuwse kern heeft het rond 1880 verbouwde, gepleisterde pand Kerkstraat 46 met gekoppelde topgevels en in het midden de gevelsteen ‘De Korendrager’. Uit de 18de eeuw dateren de voormalige buitenhuizen Schoonzicht (Hoger Einde Zuid 17-18) en Hoogerlust (Hoger Einde Zuid 6), beide voorzien van een sobere gevel met omlijste ingang. Ook het buitenhuis Vredelust met naastgelegen koetshuis (Hoger Einde Zuid 15-16) heeft mogelijk een 18de-eeuwse oorsprong, maar werd rond 1860 verbouwd

[p. 468]

Ouderkerk aan de Amstel, Portugees-Isr. begraafplaats Beth Haim, metaarhuis

en gepleisterd. In opzet 18de-eeuws zijn verder het eenlaagspand Kerkstraat 4 en het diepe huis Brugstraat 2 met afgetopte tuitgevel. Uit circa 1860 dateert het sobere neoclassicistische huis Kerkstraat 54. Het eclectische herenhuis Drievliet (Dorpsstraat 21) werd in 1882 gebouwd. Rationalistische details hebben de villa Welgelegen (Dorpsstraat 28; 1905), de huizen Hoger Einde Zuid 9-12 (circa 1905) en de villa Nicolette (Dorpsstraat 18; 1916).

Poldermolen ‘De Zwaan’ (Binnenweg 2), een met riet gedekte achtkantige grondzeiler uit circa 1638, bemaalde de Klein-Duivendrechtse Polder.

Bruggen. De kerkbrug over de Bullewijk (bij Kerkstraat 1) is een in de 20ste eeuw vernieuwde houten ophaalbrug. De ijzeren basculebrug over de Amstel (Burg. Stramanweg ong.) verving in 1938-'39 de oude Lange Brug. Van die brugovergang resteert aan de zijde van Overamstel een in de kern 18de-eeuwse, rijzige gepleisterde brugwachterswoning (Amstelzijde 52).

De Portugees-Isr. begraafplaats ‘Beth Haim’ (Kerkstraat 7) werd in 1614 gesticht en kwam in 1616 (5376) in gebruik - volgens overlevering ter plaatse van het stamslot van de heren van Amstel. Deze schilderachtige begraafplaats, die enkele keren door Jacob van Ruisdael werd afgebeeld, onderging uitbreidingen in 1663 en 1691, drie maal in de 19de eeuw en ten slotte in 1923. Het metaarhuis werd in 1705 gebouwd door timmerman Jacob Gerritsen, inwendig veranderd in 1937 (H. Elte) en gerestaureerd in 1965-'67.

Ouderkerk aan de Amstel, Portugees-Isr. begraafplaats Beth Haim, graftekens

Als onderdeel van het restauratieplan voor de begraafplaats (1997, A. Wille) is de aanlegsteiger van de lijkboten aan de Bullewijk voorzien van een modern toegangshek.

Rond 1880 werden de in de veengrond weggezakte 17de-eeuwse graven gerestaureerd op initiatief van D.H. de Castro, wiens eigen graf is voorzien van hardstenen zuil met omfloerste vaas († 5659/1898). Fraaie 17de-eeuwse voorbeelden zijn de vier naast elkaar liggende prismavormige zerken voor Samuel Jessurun de Mercado († 5412/1652), David de Mercado († 5442/1682), Jacob de Mercado († 5417/1656) en Rachel Jessurun Brandao († 5439/1679), en de eveneens prismavormige zerken voor de arts Eliahu Montalto († 5376/1616) en voor Yshak Franco Medeyros († 5383/1623). De laatstgenoemde zerk ligt verhoogd op enkele treden. Bij het graf van Ishac Uziel († 5382/1622) is een dergelijke tombe bedekt met een rood-marmeren kleed. Zerken met gekoppelde bogen zijn er voor Ishac del Soto († 5438/1678) en zijn vrouw Ribca († 5432/1671) en voor Mordechai Franco Mendes († 5448/1687) en zijn vrouw Sara Abendana († 5456/1696). Opmerkelijk zijn verder de dubbele zerk voor Daniël (de) Pinto († 5441/1681) en zijn zoon Moseh (de) Pinto († 5453/1692), de zerk voor Michaël de Espinoza († 5414/1654), vader van de filosoof Baruch Spinoza, en de graftekens voor rabijn Menasseh ben Israël († 5418/1657), de arts Samuel Sarphati († 5626/1866) en rabbijn I.J. Palache († 5686/1926). Voor de laatstgenoemde werd de zerk gemaakt door J. Mendes da Costa (hier zelf begraven in 1939).

Bij de begraafplaats hoort ook het diepe pand Kerkstraat 10 met 18de-eeuwse gezwenkte topgevel.

De zandstenen banpaal ten noorden van Ouderkerk aan de Amstel (bij Amsteldijk-Noord 65, gemeente Amstelveen) bestaat uit een bakstenen voet en een obelisk met het wapen van Amsterdam. Deze banpaal werd in 1625 geplaatst ter markering van het bangebied van Amsterdam (een geografische mijl oftewel circa 7,4 km) en verloor na 1813 zijn functie.

Boerderijen. De recent gerestaureerde langhuishuisboerderij Dorpsstraat 1 werd in 1699 gebouwd en heeft een afgewolfd rieten dak, een opkamer in het voorhuis en een houten bedrijfsgedeelte. De voorgevel heeft men rond 1860 vernieuwd. De 17de-eeuwse boerderij Holendrechterweg 8 bezit een terzijde uitgebouwde opkamer. Aan de randen van de ten zuiden van Ouderkerk gelegen Polder Rondehoep liggen diverse interessante boerderijen. Aan de oostzijde bevinden zich nog enkele boerderijen uit de 17de eeuw, zoals Waver 34 (dwars uitgebouwde opkamer) en de kleine boerderij Waver 29 (achterbouw 18de eeuw), en uit de 18de eeuw, zoals de boerderij Waver 3. Uit de 17de eeuw stammen ook de boerderijen Rondehoep Oost 8, met hoge afgewolfde voorgevel en twee ronde natuurstenen venstertjes, en Zomervreugd (Rondehoep West 41) met dwars geplaatst voorhuis. De andere boerderijen aan de westzijde zijn overwegend 19de-eeuws, zoals Rondehoep Oost 13 (gesneden windveren), 43, 47 (1873) en 52 (1882).

Westeramstel (Amsteldijk-Noord 55, gemeente Amstelveen). Dit diepe, wit gepleisterde buitenhuis ten noordwesten van Ouderkerk werd in 1720 gebouwd voor Andries Leenders. De onderkelderde opkamer in het voorhuis verraadt dat daarbij gebruik is gemaakt van een oudere boerderij. De uit de bouwtijd daterende lijstgevel met vazen en klokgevel-vormig middendeel is voorzien van Lodewijk XIV-vormen. In 1792 kreeg Antonius Quirinus van Persijn het huis in bezit en hij liet de huidige ingang toevoegen. In de 19de eeuw kwam het huis

[p. 469]

Ouderkerk aan de Amstel, Buitenhuis Oostermeer

als herberg in gebruik. Bij een restauratie in 1989 is het lagere houten achterhuis (koetshuis) gereconstrueerd. Het rijke toegangshek met hardstenen posten in Lodewijk XV-stijl stamt uit 1760. De tuinkoepel kreeg zijn huidige vorm rond 1910.

Oostermeer (Amsteldijk-Noord 37, gemeente Amstelveen), gelegen ten noordwesten van Ouderkerk, is een buitenhuis in Lodewijk XIV-stijl, gebouwd in 1728 voor Willem Bus (naar zijn moeder ook wel Willem Spruyt genoemd). Dit tweelaagse gebouw met souterrain heeft een zandstenen pronkrisaliet en een achteruitbouw met tuinkamers. De twee L-vormige bouwhuizen dateren uit dezelfde tijd, evenals het rijke toegangshek met hardstenen posten in Lodewijk XIV-stijl. Van de tuinbeelden zijn de drie kinderfiguurtjes (1734, Jan van Logteren) en de ‘Roof van Proserpina’ (1711, J.C. de Cock) afkomstig van een verdwenen buitenplaats te Heemstede. Nicolaas Freher, eigenaar vanaf 1757, liet de tuinkoepel bouwen. In 1901 kwam het buiten aan A.C.M. van Etten, die de tuinaanleg door L.A. Springer liet vernieuwen en een dienstwoning liet bouwen (Amsteldijk-Noord 39; 1922, J.W. Hanrath).

De voorm. kruitfabriek ten zuidwesten van Ouderkerk (Amsteldijk-Zuid 54-55, gemeente Amstelveen) werd in 1719 gesticht door Nicolaas Calckoen en in 1742 overgenomen door Nicolaes en Hendrik van Hoorn. In 1782 volgde een ontploffing. Van kort na die tijd dateert het lange L-vormig pand aan de dijk met klokgevel boven de ingang en op de latei de tekst: Buskruid Molen No. 3. Ernaast staat een kollermolen met maalinrichting voor het zwarte buskruit. In 1843 werd de fabriek onderdeel van de Verenigde Buskruidfabrikatie. Van 1885 tot 1922 behoorde het tot ‘De gezamenlijke Buskruidmakers van Noord-Holland, Utrecht en Zeeland’ (fabrieken te Muiden en Ouderkerk) en van 1922 tot 1991 tot de N.V. Nederlandsche Springstoffenfabrieken. Markant is de watertoren uit 1895, gebouwd naar ontwerp van J.F. Klinkhamer en B.J. Ouëndag met een ronde bakstenen onderbouw en een achtzijdige houten bovenbouw met daarin het hoogreservoir. Tegen de toren staat het laboratorium (1910, uitgebreid 1925 en 1955). Verder bevinden zich op het voorterrein een salpetermagazijn (1896), een salpeter- en katoenmagazijn (1903), werkplaatsen en andere magazijnen. In 1998-2004 is het complex verbouwd voor wonen en kleine bedrijven. Op het achterterrein staan nog enkele gebouwen voor de vroegere productie van gevaarlijke stoffen, zoals als de schietkatoenfabriek (1895) en de nitroglycerine- annex dynamietfabiek (1907-'18).

Bij de kruitfabriek hoorden verder de eenlaagse arbeiderswoningen Amsteldijk-Zuid 23-40 (1905, B.J. Ouëndag) en de traditionalistische beheerderswoningen Amsteldijk-Zuid 59-62 (circa 1940).

Overamstel (gemeente Amstelveen). Deze bebouwing is ontstaan bij een pleisterplaats aan de westzijde van de Amstel. Diverse horecagelegenheden dankten hier hun bestaan vooral aan de veerverbindingen op Amsterdam.

Horeca. Het restaurant ‘Paardenburg’ (Amstelzijde 55), een breed dwars pand gedateerd ‘1702’, wordt reeds vermeld in 1693. Al genoemd in 1636 als herberg is ‘De Oude Prins’ (Amstelzijde 37), dat rond 1880 zijn huidige vorm als gepleisterd dwars pand heeft gekregen. Een 18de-eeuwse oorsprong hebben de diepe horecapanden ‘Theehuis Paardenburg’ (Amstelzijde 47) en ‘Piet van Raak’ (Amstelzijde 53). Het laatste heeft een laat-18de-eeuwse ingezwenkte houten gevel met fronton en balkon (circa 1905). Een 18de-eeuws hoog en diep pand geflankeerd door eenlaagse 19de-eeuwse zijvleugels is ‘'t Jagershuis’ (Amstelzijde 2). Scholen. De voorm. Chr. lagere school ‘Eben Haëzer’ (Amsteldijk-Noord 1a) werd gesticht in 1877 en verbouwd rond 1910. Dit complex met twee parallelle vleugels dient nu als atelier. In 1909 verrees naar ontwerp van B. van der Bijl de openbare lagere school Oostermeerweg 85 met onderwijzerswoning. Woonhuizen. Achter hun gevels uit circa 1860 hebben de diepe huizen Amstelzijde 42 en 44 mogelijk een oudere kern. Ten noorden van de dorpskern staan enkele 19de-eeuwse dwarse huizen met schilddaken, zoals ‘Nieuwer Amstel’ (Amsteldijk-Noord 76; kern mogelijk 18de-eeuws) en Amsteldijk-Noord 78 (1882). De ‘Schneidershuizen’ (Amsteldijk-Noord 2-16; circa 1900) zijn eenlaagse arbeiderswoningen, genoemd naar opdrachtgever C.H. Schneider. Expressionistische vormen vertoont de villa ‘Bloemhof’ (Amsteldijk-Noord 168; 1936) naar ontwerp van F. Jurrema. De traditionalistische villa Amsteldijk-Noord 167 (circa 1936) is ontworpen door J.H. Antonissen en F. Jurrema. Van de boerderijen in en bij Overamstel hebben enkele een dwars voorhuis, zoals Amsteldijk-Zuid 91 (derde kwart 17de eeuw), Amstelzijde 45 (18de eeuw) en ‘Nooit Gedacht’ (Amsteldijk-Noord 93; 18de eeuw). Diepe voorhuizen bezitten de onderkelderde ‘Hoeve Sloterdijk’ (Amsteldijk-Noord 165; kern 17de eeuw) en Amsteldijk-Noord 147 (18de eeuw). De boerderijen Amsteldijk-Zuid 81 en

[p. 470]

122 (beide circa 1890) zijn voorzien van gesneden windveren. Een villa-achtig woonhuis heeft de boerderij ‘Anna's Hoeve’ (Amsteldijk-Noord 67; 1922).