Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Oostzaan

Dorp, ontstaan in de 12de eeuw als veenontginning met een min of meer evenwijdig aan de Zaan lopende ontginningsas. Het zuidelijke dorpsdeel leefde in de 17de eeuw van op Amsterdam gerichte handel en nijverheid, het noordelijk deel had een agrarisch karakter. Bij het noordelijke buurtschap De Haal opende men in 1884 het station Oostzaan aan de spoorlijn Zaandam-Purmerend. Na de Tweede Wereldoorlog is het zuidelijke deel van Oostzaan aanmerkelijk uitgebreid als forensendorp van Amsterdam.

De Herv. kerk (Kerkbuurt 12) is een kruiskerk met recht gesloten koor en een houten geveltoren met spits. Deze kerk met rondboogvensters en ornamenten in Lodewijk XV-stijl verving in 1760 een in 1573 verwoeste laat-middeleeuwse kerk. Bij de restauratie in 1938-'39 (J. de Meijer) is een consistoriekamer toegevoegd en recent heeft de kerk een moderne aanbouw gekregen.

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven met trekbalken. De vloer is belegd met zerken uit de oude kerk. Tot de inventaris uit de bouwtijd behoren een preekstoel en doophek in Lodewijk XV-stijl, alsmede herenbanken, een tochtportaal en twee scheepsmodellen. Het orgel is gebouwd door H. Knipscheer (1858).

De Geref. kerk (Kerkbuurt 64), een kleine wit gepleisterde zaalkerk uit 1886, is gerestaureerd in 1961 en bevat een aan Hendrik Herman Hess toegeschreven kabinetorgel (1785, geplaatst 1923 gerestaureerd 1982).

Het voorm. weeshuis (Zuideinde 36) werd gebouwd in 1695, verbouwd in 1713 en rond 1860 voorzien van een pleisterlaag en een neoclassicistische ingangspartij. Gebeeldhouwde festoenen flankeren het venster boven de ingang. In het pand zijn drie laat-17de-eeuwse schouwen behouden.

[p. 465]

Het raadhuis (Kerkbuurt 14) werd in 1860 gebouwd in combinatie met een café met woonhuis, een stalling en een cachot. In 1922 heeft men de stalling verbouwd tot brandweerkazerne en het café tot secretarie. Het gebouw is verder gerestaureerd in 1953 en uitgebreid in 1973 en 1986.

Scholen. De openbare lagere school 't Noordervelt (De Haal 44) is een drieklassig schoolgebouw uit circa 1900. Uit 1929 dateert de voorm. openbare lagere Kerkbuurtschool (Kerkbuurt 7), een T-vormig tweelaags pand met aangebouwd gymnastieklokaal.

Het polderhuis (Zuideinde 33-35) werd in 1925 gebouwd in zakelijkexpressionistische stijl. De glas-in-loodramen zijn voorzien van gemeentewapens.

Het voorm. verpleeghuis annex badhuis ‘Ons Verpleeghuis’ (Zuideinde 80) kwam in 1934 tot stand naar een zakelijk-expressionistisch ontwerp van J.M. Hardeveld.

Woonhuizen. Tot de oudere huizen behoort het 18de-eeuwse houten middenganghuis Kerkbuurt 27-29 met ingangsomlijsting in Lodewijk XVI-stijl. Uit de 19de eeuw dateren onder meer de dubbele houten huizen Kerkbuurt 93-95 (1879), Noordeinde 106-108, Zuideinde 273-275 en Kerkstraat 225-227, en de kleine woningen Noordeinde 148 en De Haal 21. Rond 1900 gebouwde middenganghuizen zijn Kerkbuurt 55 met neorenaissance-details, en Kerkbuurt 116 met trapgeveltje boven de ingang. De kleine villa De Haal 33 (1907) is voorzien van gekleurd siermetselwerk en decoratief houtsnijwerk. Uit dezelfde periode dateren de huizen Kerkbuurt 72 en 68.

Boerderijen. De houten boerderij De Haal 73 is een onvolledige stolpboerderij uit 1874. Afgeknotte houten stolpschuren staan onder meer bij Noordeinde 101, 107 en 109 en voorbeelden van houten hooihuizen zijn te vinden bij De Haal 39-41, Noordeinde 107 en 119; een laat voorbeeld uit 1942 staat bij De Haal 105.

Het station (Stationsstraat) werd in 1883-'84 gebouwd met tweelaags middendeel en flankerende korte en lage vleugels. Nadien zijn de gevels gepleisterd en heeft men de Vlaamse gevel en de zijtopgevelelementen van het middendeel verwijderd.