Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Oosterend
(gemeente Texel)

Dorp op het eiland Texel, ontstaan in de 11de eeuw op een keileemopduiking. De

Oosterend, Herv. kerk

door een vrijwel vierkant kerkhof omgeven kerk ligt wat hoger dan de overige bebouwing. Veel huizen rond de kerk en langs de aansluitende Peperstraat zijn als loods- of schipperswoningen gebouwd. De in 1843 voor de oestervangst aangelegde haven raakte al in 1859 buiten gebruik. Oosterend is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Kerkstraat 2), oorspronkelijk gewijd aan St. Maarten, is een eenbeukige kruiskerk met ingangsportaal en een toren van drie geledingen met tentdak. Het tufstenen schip stamt uit de 11de of 12de eeuw. In de 15de eeuw kwam een nieuw koor tot stand en in de 16de eeuw (mogelijk 1566) volgde het dwarsschip. De rechte koorsluiting met portaal dateert uit 1724. In de 15de eeuw verrees de door rondboogspaarvelden gelede toren, die in de 17de of 18de eeuw werd verhoogd. Deze in 1878 herstelde en omklampte toren bevat een door Hendrick Wegewaert gegoten klok (1598). De kerk is gerestaureerd in 1968-'71. Het interieur bevat een houten scheidingswand (1645) met ingekerfde huismerken, een preekstoel (1683-'86) en een orgel met midden-18de-eeuwse elementen. De pastorie (Oesterstraat 13) dateert uit 1906.

Overige kerken. De Doopsgez. vermaning (Peperstraat 26) is een in gele baksteen opgetrokken schuurvormige kerk op T-vormige plattegrond (1774). De kerk bevat een Van Damorgel (1905). De Geref. kerk (Peperstraat 9) is een sober zaalgebouw uit 1897. C.L.M. Robbers ontwierp de eenbeukige R.K. St.-Martinuskerk (Vliestraat 9) uit 1905 met dakruiter en driezijdig gesloten apsis.

De voorm. openbare lagere school (Peperstraat 28) is een drieklassige

[p. 462]

Oosterend, Woonhuizen Wierstraat 3

school uit 1886 (verbouwd circa 1920).

De muziektent (bij Oranjestraat 16) is rond 1960 opgetrokken volgens het ‘bühne-model’ met gesloten achterwand.

Woonhuizen. Het forse diepe huis Kerkplein 6 heeft een tuitgevel met de jaartalankers ‘1656’. De blokbepleistering is uit de tweede helft van de 19de eeuw, de achteraanbouw (nr. 6a) uit circa 1905. De overige bebouwing van Oosterend bestaat overwegend uit diepe eenlaagspanden (loodswoningen) voorzien van een groen geschilderd houten voorschot met witte windveren en topmakelaar. Bij Koetebuurt 20 is de topgevel als tuitgevel uitgevoerd (circa 1770). Het voorschot bevat veelal een wit omlijst ‘deurvormig’ luik, waarvan het bovenste deel als venster is uitgevoerd en een spiegelboog heeft; dit duidt op een (laat-) 18de-eeuwse oorsprong. Voorbeelden hiervan zijn te vinden bij Blazerstraat

Oosterend, Zeekaap

6, Kerkplein 2, Oesterstraat 17, Peperstraat 2 en 18-20, Schoolstraat 12-14 en Vierhuizen 3. De vergelijkbare huizen Kerkstraat 11, Koetebuurt 15, Peperstraat 22 en Wierstraat 3 hebben boven het luik nog een ijzeren hijshaak. Jongere voorbeelden van dergelijke voorschotten tonen Kerkstraat 9 en Blazerstraat 3 (circa 1870). Het dwarse eenlaagspand Kerkplein 4 heeft een fraaie laat-18de-eeuwse deur met waaierzwikken. Andere - later verbouwde - voorbeelden van 19de-eeuwse dwarse eenlaagspanden zijn Oost 82-84 en 85-89, en Peperstraat 8-12. Het woon- en winkelpand Koetebuurt 2 (circa 1915) vertoont minieme expressionistische details.

Boerderijen. In de omgeving van Oosterend liggen enkele, in de kern veelal 18de-eeuwse, stolpboerderijen met een langgerekt uitgebouwd woonhuis voorzien van een topgevel met houten voorschot. Een voorbeeld hiervan is Nesweg 10, waar enkele vertrekken een lambrisering hebben in de vorm van witte tegels met een blauwe rand. Andere voorbeelden zijn de boerderijen De Lange Gang (Oost 73), met voorhuis en aangebouwde ouderkamer, Nescio (Oosterweg 20) en Zevenhuizen 5, dat van 1717 tot 1784 diende als tehuis voor zeevarenden. De stolpboerderij Oosterenderweg 25 kreeg in 1832 zijn schuurgedeelte en in 1887 een (niet uitgebouwd) woongedeelte met houten voorschot. De stolpschuur bij Nesweg 41 werd rond 1860 gebouwd. Uit 1907 dateert de stolpboerderij Byron (Oostkaap 10) met uitgebouwde schuurdeur.

De zeekaap (Lancasterdijk ong.) werd in 1854 ten oosten van Oosterend gebouwd naar ontwerp van Q. Harder. Dit vuurloze baken staat op zes poten en bestaat uit drie op elkaar geplaatste, steeds kleinere, opengewerkte gietijzeren gebinten, onderling verbonden door zeskantige gietijzeren koppelstukken en stalen kabels. De kaap heeft in 1977 zijn huidige plaats gekregen.

De poldermolen ‘Het Noorden’ (Stuifweg 4), gelegen ten noordoosten van Oosterend, is een met riet gedekte achtkante grondzeiler op veldmuren, gebouwd in 1878. Deze molen bemaalde de Polder Het Noorden, waartoe in 1875 een uitwateringscomplex werd aangelegd dat ook diende voor de polders Eierland en Waal en Burg. Het in 1913 bij de molen geplaatste dieselgemaal (Stuifweg 2) heeft men in 1939 vernieuwd en geëlektrificeerd.