Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Muiderberg
(gemeente Muiden)

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op de plaats waar een stuwwal de Zuiderzee raakt. Op de daar gelegen Kavelberg stichtte graaf Willem III in 1324 een kapel ter ere van zijn in 1296 te Egelshoek bij Loosdrecht vermoorde voorganger Floris V. Door afkalving van de Zuiderzeekust verdwenen in de 14de-17de eeuw grote delen van het dorp in het water. Na aanvankelijke ontvolking werden in Muiderberg in de 17de eeuw buitenplaatsen ingericht rond de Meent (nu Brink). Eind 19de eeuw begon een opbloei als badplaats, gestimuleerd door de aanleg van de tramlijn Amsterdam-Gooi (1881). Rond 1925 volgde enige dorpsuitbreiding in oostelijke richting. Na de Tweede Wereldoorlog is Muiderberg aan de oost- en de zuidzijde verder uitgebreid.

De Herv. kerk (Kerkpad 2), gelegen op de Kavelberg, is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een ongelede toren met kantelen. Deze 15de-eeuwse laat-gotische kerk werd na een brand in 1630 pas hersteld in 1686. Bij een brand in 1934 ging de torenspits verloren. De huidige bekroning dateert van de daaropvolgende restauratie onder leiding van N. Doornberg. Het met een houten tongewelf gedekte interieur bevat meubilair uit 1934. De voorm. pastorie (Brink 7) is een neoclassicistisch herenhuis uit 1880.

Overige kerken. De voorm. Geref. kerk (Populierenlaan 2b) is een zaalkerk uit 1926 met expressionistische details. Door ingrijpende verbouwing van een boerderij uit circa 1875 is in 1953 de R.K. kerk Maria Koningin van de Vrede of ‘Boskapel’ (Brink 29) tot stand gekomen als toeristenkerk.

De voorm. openbare lagere school (Brink 27-28) is een drieklassige gangschool uit 1892 met dwars aangebouwde schoolmeesterswoning.

Het verenigingslokaal Paulinelaan 4 werd rond 1920 gebouwd met

[p. 446]

Muiderberg, Villa Flevorama

siermetselwerkdetails.

Woonhuizen. De rond 1880 gebouwde diepe huizen Nienhuis Ruyskade 2-24 zijn voorzien van serlianavensters en bewerkte windveren. Uit 1880 dateert het forse huis Woudheuvel (Googweg 2-4) met eclectische details. De wit gepleisterde Villa Caecilia (Brink 24) uit 1883 werd enige tijd bewoond door componist G.A. Heinze. In rijke eclectische stijl liet W.F.K. Roemer, directeur van het Amsterdamse paleis van Volksvlijt, in 1885 de gepleisterde villa Flevorama (Nienhuis Ruyskade 1) bouwen met zijn op bewerkte stijlen rustende schilddak met dakkapellen. De villa ligt bij een door afslag van de zee ontstane steile helling van de Muiderberg. In opdracht van de Amsterdammer Rijnders werd in 1889 het eclectische middenganghuis Villa Amelia (Brink 5) gebouwd. Aardige vroeg-20ste-eeuwse woonhuizen zijn Eikenlaan 14 (circa 1900), Mignon (Eikenlaan 12, circa 1902) en De Coehoorn (Eikenlaan 48; circa 1910). Voorbeelden van rond 1910 gebouwde dubbele villa's met horizontale banden zijn Rozenhage (Eikenlaan 8-10) en Landzicht (Populierenlaan 5-7).

Horeca. Het pand Googweg 1 was in de 18de eeuw in gebruik als rechthuis, werd rond 1795 als hotel ingericht en kreeg na enige verbouwingen in 1881 het huidige aanzien met chaletstijl-details. Verder werd het uitgebreid met een lage dwarsvleugel met open houten galerij toen het in 1881 als tramstation voor de tramlijn Amsterdam-Muiderberg ging fungeren. Het gepleisterde eclectische pand Boschlust (Brink 25-26) kwam rond 1900 tot stand als café ‘De Echo’ ter plaatse van het afgebrande landhuis ‘Elsnerus’. Het dient nu als woonhuis.

Boerderijen. Nabij de Meent (Brink) liggen enkele huizen die als boerderij werden gebouwd, zoals het in de kern mogelijk 18de-eeuwse Berghuis (Brink 31) met opkamers in het dwars geplaatste voorhuis. Vroeg-19de-eeuws is het gepleisterde eenlaagse dwarse huis Flevolaan 1 met afluiving. Voorbeelden van dwarshuisboerderijen zijn Krakenstein (Brink 18; circa 1870) - gebouwd op een vroegere buitenplaats - en Brink 3-4 (1880).

Het trafohuisje (Echolaan 8), gebouwd circa 1925 mogelijk naar ontwerp van J.B. van Loghem heeft een fries van rode keramische tegels en geglazuurde tegels met de afbeelding van een hond (wachter) en een haan (waker).

In het voorm. Echobos (Echolaan ong.) staat de zogenoemde ‘echomuur’. Deze mogelijk uit 1729 stammende halfronde muur (gerestaureerd 1999) was een vermaakselement op de kleine buitenplaats Rustwijk, gesticht in 1665 door Johan Six. In 1837 werd het bos grotendeels gekapt, maar een gedeelte rond de echomuur, enkele 18de-eeuwse boomgroepen en een na 1801 ontstane laan tot aan de meent zijn behouden. De in 1932 door D.F. Tersteeg ontworpen doolhoftuin is nauwelijks meer te herkennen; wel is een toegangspoortje bewaard gebleven.

De Brink ontstond nadat de oude meent in 1703 door buitenplaatseigenaren

Muiderberg, Hoogduits-Isr. begraafplaats, metaarhuis

was opgekocht. In het midden werd een wandelpark aangelegd. Naast een omheinde Wilhelminaboom (1898) staan hier een monument voor componist G.A. Heinze (†1904), een muziektent (circa 1980) en een beeld (‘Levensboom’, 2004).

De Hoogduits-Isr. begraafplaats (Googweg 6) werd in 1642 gesticht op een restant van de stuwwal. Dat gebied stond bekend als de overplaats Koggerbosch van de voorm. buitenplaats Hofrust, die in 1639 door Hoogduitse joden uit Amsterdam was aangekocht. Ernaast werd in 1660 een afzonderlijke begraafplaats voor Poolse joden uit Amsterdam aangelegd. Beide delen zijn in 1673 samengevoegd, waarna verdere uitbreidingen - in het polderland - volgden in 1738, 1780, 1844 en 1859. De aula, het ontvangstgebouw met beheerderswoning en het metaarhuis zijn in 1933 gebouwd naar expressionistische ontwerpen van H. Elte. Het glasin-loodwerk en het glasmozaïek in art déco-stijl in het metaarhuis zijn afkomstig van atelier Bogtman.

Op het hoge gedeelte van de begraafplaats bevinden zich nog talrijke 18de-eeuwse grafstenen met Lodewijk XIV-ornamenten, voorts twee in Lodewijk XIV-stijl gedecoreerde wit-marmeren sarcofagen van, als drenkelingen aangespoelde, sefardische joden (1728). Vermeldenswaardig zijn verder de grafsteen voor opperrabijn A.S. Onderwijzer († 1835/5595), de twee door H. Elte voor zijn ouders ontworpen grafstenen (1918 en 1920) en de grafstenen voor dichter

Muiderberg, Hoogduits-Isr. begraafplaats, grafstenen (1974)

[p. 447]

A.E. van Collem († 1933) en de sociaaldemocraat H. Polak († 1943).

De voorm. Luth. begraafplaats (bij Badlaan 26) werd in 1789-'92 aangelegd in opdracht van Tobias Kool voor de ‘Luthersen en het Oude Licht’. In 1879 volgde de verandering in ‘Chr. Familiebegraafplaats’ (sinds 1956 Alg. begraafplaats). Bij de ingang staat een klein 19de-eeuws ontvangstgebouw met veranda (1880). Er zijn veel forse grafkelders en rijke graftekens, waaronder het uitzonderlijk rijke grafmonument voor F.F. Groen van Waarder († 1882) met een omfloersde vaas op cippus en twee liggende honden (gesigneerd door D. Weegewijs). Interessant zijn verder de graftekens voor de familie De Monchy-Westendorp (1899), steenhouwer Ch.J.F. Sigault († 1831), hoogleraar J. van Geuns († 1880), schrijver J. van Maurik († 1904), componist G.A. Heinze († 1904) en de directeur van de Amsterdamse Gemeentelijke Woningdienst A. Keppler († 1941).

Verdedigingswerken. Evenals de Naardertrekvaart was het hoger gelegen gebied rond Muiderberg een zwak punt in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Daarom werden in 1931 bij Hakkelaarsbrug drie betonnen mitrailleurkazematten van het type V.I.S. aangelegd. Daarvan resteren er nog twee. In 1939-'40 werd de verdediging uitgebreid met een linie van betonnen groepsschuilplaatsen tussen IJsselmeer en Naardermeer - waaronder enkele in het dorp (Echolaan) - en tankhindernissen aan de IJsselmeerdijk.

Het polderhuis (Dijkweg 1), gelegen ten westen van Muiderberg, is een rond 1850 tegen de dijk opgetrokken, wit gepleisterd pand met beneden een doorrijschuur. De naastgelegen dienstwoning Dijkweg 2 dateert uit 1890.

Poldermolen ‘De Onrust’ (Boezemkade 1), gelegen ten zuidwesten van Muiderberg, is een met riet gedekte achtkantige grondzeiler met bakstenen onderbouw. Deze molen, gebouwd in 1806 bij de tweede (mislukte) poging het Naardermeer droog te leggen, is nog steeds in gebruik ter regulering van het waterpeil van het meer. Het nabijgelegen gemaal ‘De Machine’ (Boezemkade 5) kwam in 1883 tot stand bij de derde poging, maar raakte al in 1886 buiten gebruik wegens kwelwaterproblemen en slechte landbouwopbrengsten.