Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Muiden

Stad, ontstaan aan de monding van de Vecht in de Zuiderzee. In 953 kreeg de bisschop Balderik van Utrecht van keizer Otto I tolrechten op deze drukbevaren handelsroute tussen het Duitse achterland en de Noordzee. Op de oeverwallen aan beide zijden van de Vecht ontstond in de 10de eeuw een vissersplaats, die als voorhaven van Utrecht diende. In de 13de eeuw verplaatste de handel zich echter naar Amsterdam. Muiden, dat in het omstreden grensgebied tussen Utrecht en Holland lag, kwam in 1226 aan de heer van Amstel. Kort na 1280 stichtte graaf Floris V het Muiderslot, waar hij in 1296 werd gevangen gezet, om vervolgens bij Muiderberg te worden vermoord. In 1317 werd Muiden definitief Hollands. De eerder verleende stadsrechten zijn in die tijd bevestigd. De dijk op de westoever (Weesperstraat-Helling) kreeg aan beide zijden bebouwing, die aan de oostoever (Herengracht) ontwikkelde zich tot een kade. Een brug over de Vecht wordt voor het eerst vermeld in 1403. Door verzanding voor de kust nam de groei af en werd Muiden een grensvesting tegen het Sticht.

In 1577 kwam Muiden in het Staatse kamp en dat jaar begon men met de aanleg van een gebastioneerde omwalling rond Muiden en het Muiderslot. De stad had in 1564 en 1611 te lijden van stadsbranden. Gestimuleerd door de aanleg van de Muider- en de Naardertrekvaart (1641) - met verplichte overstap te Muiden - ontstond in de 17de eeuw een nieuwe bloeiperiode. Belangrijk was ook de aanleg van de ‘Grote Sluizen’ (1674). Als nijverheid waren de zoutziederij en de scheepsbouw van belang, evenals de in 1703 gestichte kruitfabriek. Diverse ontploffingen (onder meer 1883, 1896, 1923 en 1972) maakten die fabriek tot een dubieus genoegen. In de 18de en 19de eeuw veranderde er weinig aan de ruimtelijke structuur. Wel werden de vestingwerken vernieuwd in het kader van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (circa 1850). Met de voltooiing van het Merwedekanaal (1893) verminderde de scheepvaart via Muiden.

In 1923 werd de westelijke vesting opgeheven, waarna de Singelstraat en omgeving tot stand kwamen (1927-'30). Rond 1930 verdween het doorgaande verkeer uit het centrum door de bouw van een nieuwe, zuidelijker gelegen, Vechtbrug. Pas na de Tweede Wereldoorlog ontstond er woonbebouwing buiten de vesting. De monding van de Vecht heeft men in 1950 veranderd in een grote jachthaven voor het toenemende watertoerisme. Voor de werknemers van de kruitfabriek is in 1954-'55 aan de noordwestzijde een wijk gebouwd naar plannen

[p. 441]

Muiden, Stad vanuit het zuidoosten

Muiden, Binnenstad

1	Muiderslot (p. 442)
2	Herv. kerk (p. 442)
3	R.K. St.-Nicolaaskerk (p. 443)
4	(Geref.) Rehobothkerk (p. 443)
5	Geref. kerk (p. 443)
6	R.K. St.-Josephgesticht (p. 443)
7	Wachthuis (p. 443)
8	Westbatterij (p. 443)
9	Muizenfort (p. 444)
10	Kazerne (p. 444)
11	openbare lagere school Herengracht (p. 444)
12	Stadhuis (p. 444)
13	café De Gooise Boer (p. 444)
14	restaurant Graaf Floris V van Muiden (p. 444)
15	restaurant De Doelen (p. 444)
16	Scheepswerf (p. 444)
17	Groote Zeesluis (p. 445)
18	Weesperpoortsluis (p. 445)
19	Keetpoldersluis (p. 445)
20	Draaibrug (p. 445)
21	Sluishuis (p. 445)
22	R.K. begraafplaats (p. 445)

[p. 442]

Muiden, Muiderslot (1994)

van W. Bruin (1943). Verder is Muiden uitgebreid aan de zuidwestzijde (1966-'70) en de oostzijde (1971-'75). In de binnenstad is de oude kerk door sanering vrij komen te staan. Ter plaatse van de gesloopte zoutfabriek Bouvy (Herengracht) zijn woningen gebouwd. Het centrum van Muiden is een beschermd stadsgezicht.

Het Muiderslot (Herengracht 1) [1] is een omgracht, nagenoeg vierkant kasteel met ronde hoektorens en in het midden van de oostgevel een vierkante poorttoren met ophaalbrug en gemetselde brug. Een kort na 1280 door graaf Floris V op een zandbank in de monding van de Vecht als dwangburcht gebouwd kasteel werd na zijn gewelddadige dood (1296) in 1297 verwoest door de bisschop van Utrecht. Op de oude funderingen kwam in 1369-'73 voor Albrecht van Beieren het huidige kasteel tot stand. De hoofdwoonvleugel (het ‘hooge huys’) aan de westzijde bevat beneden kerkers, de Ridderzaal en de Prinsenkamer, en op de verdieping een wapenzaal en een slaapkamer. De in 1386 toegevoegde lagere noordoostvleugel herbergt beneden een keuken en de zogeheten Bisschopskamer of eetzaal. Op de verdieping bevinden zich een overdekte weergang en een kapel met houten tongewelf (gereconstrueerd). Aan twee zijden heeft het slot gekanteelde muren met een weergang op ontlastingsbogen. De ronde hoektorens hebben onderin kerkers.

In 1430 liet Splinter van Nijenrode een dijk om het slot leggen en vanaf 1577 werd deze dijk onderdeel van een aarden omwalling rondom Muiden (verder gemoderniseerd 1629). Pieter Cornelisz Hooft, in 1609 aangesteld als slotvoogd en drost, stichtte de Muiderkring. Dit kunstzinnige en geleerde gezelschap kwam tot zijn dood in 1647 op het slot bijeen. Na 1795 diende het kasteel voor militaire doeleinden. Een poging tot verkoop voor sloop in 1825 door de dienst Domeinen werd verhinderd door koning Willem I. Bij een in 1895-1910 uitgevoerde historiserende restauratie naar plannen van P.J.H. Cuypers en J.W.H. Berden heeft men onder meer de kantelen gereconstrueerd en een in opdracht van Hooft gebouwde galerij en opgang (1631) verwijderd. Bij een volgende restauratie in 1956-'72 zijn diverse neogotische toevoegingen weer ongedaan gemaakt, maar zijn de algemene laat-19de-eeuwse reconstructies gehandhaafd. Het kasteel is toen in 17de-eeuwse

Muiden, Muiderslot, plattegrond

stijl als museum ingericht.

Op de voorburcht of nederhof is in 1968 ter plaatse van een voorganger een nieuw poorthuis met klokkentorentje gereconstrueerd naar ontwerp van H. de Lussanet de Sablonière. De tuin is in 1954 bij de restauratie van de omgevende vestingwerken gereconstrueerd zoals die er in 1633 en 1672 uit zou hebben gezien. 19de-eeuwse remises werden gesloopt en naar plannen van J. Mezger werd een geometrische tuin aangelegd met een loofgang, een boomgaard en een kruidentuin (1983 herinrichting kruidentuin). In 1996 is ter aanvulling een nutstuin, de Warmoeshof, ingericht.

De Herv. kerk (Kerkstraat 3) [2], oorspronkelijk gewijd aan St. Nicolaas

[p. 443]

Muiden, Torenfort van de westbatterij (1993)

en St. Catharina, is een driebeukige pseudobasilicale kerk met driezijdig gesloten koor en een ingebouwde toren van vier geledingen met balustrade en tentdak. Uit de tweede helft van de 12de eeuw stamt de tufstenen romaanse toren met hoeklisenen en rondboogfriezen. Mogelijk begin 13de eeuw heeft men de toreningang gedicht wegens verzakking van de toren en de door wateroverlast noodzakelijke maaiveldophogingen. In de toren hangen twee door Henricus de Borch gegoten klokken (1525). Het gotische schip en koor kwamen begin 15de eeuw tot stand, waarbij de gevels deels werden bekleed met tufsteen van de gesloopte voorganger. Uit de 16de eeuw dateert de voorm. sacristie. Herstel vond plaats in 1829 en 1834. De kerk is gerestaureerd in 1921-'28 (G.F. la Croix en J. de Meijer) en 1971-'78. Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven. Oude muurschilderingen (mogelijk tweede kwart 15de eeuw) zijn behouden in de toren, het koor, de zuidbeuk en de voorm. sacristie. Verder zijn er twee wapenglazen (1646). Tot de inventaris behoren een preekstoel (midden 17de eeuw), een doophek (1647; met doopboog 1652), herenbanken (1647 en 1652) en tekstborden voor Pieter Cornelisz Hooft en zijn tweede vrouw Heleonora Hellemans (1647). In een aan Jan Slegel toegeschreven (gewijzigde) orgelkast

Muiden, Stadhuis, Herv. kerk en R.K. St.-Nicolaaskerk (1992)

(1661) bevindt zich een door H. Knipscheer gebouwd orgel (1835).

De R.K. St.-Nicolaaskerk (Herengracht 83) [3] is een eenbeukige kruiskerk met een dakruiter bij de viering en een wit gepleisterde neoclassicistische voorgevel met dorische zuilen en een houten klokkentoren. Na de bouw in 1822 als zaalkerk, mogelijk naar ontwerp van T.F. Suys, volgde in 1894 een uitbreiding met transept en recht gesloten koor in neoromaanse stijl. Het interieur bevat een schildering in de koorsluiting en een neogotisch hoofdaltaar. Het door de firma Vermeulen & Ypma gebouwde orgel (1927) bezit pijpwerk uit de voorganger (1850, M. Maarschalkerweerd). De pastorie (Herengracht 82) is een blokvormig herenhuis met gepleisterde hoekpilasters, gebouwd in 1870 in eclectische vormen.

Overige kerken. Oorspronkelijk als vergaderzaal gebouwd is de (Geref.) Rehobothkerk (Kloosterstraat 6; 1924) [4]. De met expressionistisch siermetselwerk uitgevoerde Geref. kerk (Singelstraat 26; W.G. Bartelaar) [5] dateert uit 1927.

Het voorm. R.K. St.-Josephgesticht (Herengracht 80-81) [6] is een groot tweelaags pand uit circa 1920 met een vooruitstekende en hoger opgetrokken middentravee als ingangspartij.

Verdedigingswerken. De eerste vestingwerken met aarden wallen worden al vermeld in 1427. Onder leiding van Adriaen Anthonisz kregen stad en kasteel in 1577 een nieuwe omwalling met schansen. Om inundaties van de omgeving te kunnen regelen, kwamen de sluizen binnen de vestingwerken te liggen. In 1629 werd het inundatiesysteem verbeterd en in 1677 legde men gebastioneerde wallen aan. Oorspronkelijk aangelegd in 1678 en vernieuwd in 1854 is de holle beer (bij Herengracht 1) met monniken en drie duikeropeningen. De riviermonding kreeg in 1799 aan weerszijden aarden batterijen. De uit 1784 daterende later gepleisterde, lage dwarspanden Amsterdamsestraat 3-5 dienden van 1796 tot 1874 als kazerne en daarna tot 1923 als woningen voor legerpersoneel en als ziekenzaal. Het voorm. wachthuis Amsterdamsestraat 26 [7], een neoclassicistisch eenlaagspand uit circa 1825 met een bakstenen arcade op eenvoudige pijlers, maakte deel uit van de Amsterdamse Poort (gesloopt 1910). Vanaf 1854 werd de vesting onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en in 1892 ging Muiden met Weesp behoren tot de Stelling van Amsterdam. Dit alles had een verdere versterking en uitbouw tot gevolg. In 1854 kwamen twee ravelijnen in de westelijke en één in de oostelijke vestinggracht tot stand. Aan de overzijde van havenmond kreeg de uit 1799 daterende westbatterij (Westzeedijk) [8] in 1852 een uitbreiding met een ovaal drielaags torenfort met gracht

[p. 444]

en omwalling (versterkt 1875-'77). De vesting werd in 1874-'76 verder vergroot en verbeterd door de bouw van bomvrije ruimten, remises, wachthuizen en dergelijke op de wallen en de bastions. Hiertoe behoort onder meer het Muizenfort (Naarderstraat ong.; 1874) [9], aangelegd op de in 1853 aangelegde ravelijn bij de Naardertrekvaart. Verder bouwde men de kazerne Kazernestraat 10 (1876) [10] met aarddekking, exercitieplein en officierswoningen (Kazernestraat 6-8, 12-14).

De in 1923 als verdedigingswerk opgeheven en geslechte westwal is in 1955 hersteld door ophoging en beplanting. Uit 1931 dateren de ruim buiten de vesting gelegen betonnen kazematten Muiden-West (bij Weesperbinnenweg 7) en de kanonkazemat Muiden-Oost (bij Zuidpolderweg 4). De ronde radartoren (Rijksweg 81) werd rond 1943 door de Duitsers gebouwd ter detectie van vliegtuigen en maakt nu deel uit van een kantoorgebouw.

De voorm. openbare lagere school (Herengracht 33) [11] is een eenlaagspand met zijvleugel, gebouwd in 1884 en herbouwd na een brand in 1893 (school gesloten 1959).

Het voorm. stadhuis (Herengracht 80-81) [12], gebouwd in 1915 ter plaatse van het oude stadhuis, is in 1996 verbouwd tot appartementen. Dit door J. Stuyt in ‘Um 1800’-stijl ontworpen brede pand met souterrain, bel-etage en achteraanbouw heeft een onderbouw in rustieke baksteenblokken met een omlijste rondboogpoort. In het risaliet daarboven zit een natuurstenen medaillon met festoenen en het stadswapen.

Woonhuizen. In de binnenstad staan nog enkele 17de-eeuwse huizen, voornamelijk diepe eenlaagspanden gescheiden door een druipstrook of osendrop. Later heeft men nagenoeg overal de vensters, geveltoppen of puien gewijzigd. Kenmerkend is het vroeg-17de-eeuwse pand Sluisstraat 3 met geblokte vensterbogen. Rond 1650 woonde hier burgemeester Hoeckebot. De omlijste ingang en de geprofileerde puibalk zijn 18de-eeuws. Een puibalk en een licht vooruitstekende verdieping hebben Weesperstraat 52 uit 1644 (gevelsteen), de sterk gerestaureerde oude jeneverstokerij Weesperstraat 54 (tuitgevel) en het pand Weesperstraat 9 (afgetopte lijstgevel). Herengracht 40 is een van de weinige voorbeelden in Muiden van een onderkelderd huis met hoge stoep. De geveltop bevat een gebeeldhouwd ovaal venster.

Herengracht 51 bezit een klokgevel met natuurstenen rankenversieringen in Lodewijk XIV-stijl (circa 1740; winkelpui circa 1860). In de 18de eeuw werden soms twee bestaande diepe panden achter een brede nieuwe gevel gebracht, zoals bij Herengracht 75. Die gevel is voorzien van een verdiepingsvenster in Lodewijk XIV-vormen (circa 1740) boven een laat-18de-eeuwse omlijste ingang. De vergelijkbare laat-18de-eeuwse gevel van het Herengracht 76 heeft een kroonlijst met metopen. Dit herenhuis bevat een onderkelderde opkamer. Uit de 18de eeuw dateert verder het lage, later gepleisterde dwarse huis Weesperstraat 38. Voorbeelden van eenvoudige diepe huizen met een tuitgevel zijn Weesperstraat 12 (18de-eeuwse hoekvoluten) en Hellingstraat 8 (1812). Achter de rond 1860 van een blokbepleistering voorziene tuitgevel van Herengracht 23 gaat een oudere kern schuil; dat is ook het geval bij Herengracht 54, 56 en 58.

In verband met de Kringenwet bouwde men eerst alleen houten huizen om de oude kern, zoals Singelstraat 32 (1904). Van de rond 1905 in de binnenstad gebouwde huizen Herengracht 61 en Herengracht 62 vertoont het eerstgenoemde jugendstil-elementen en het tweede rationalistische elementen. Een trapgevel in late neorenaissance-stijl bezit Herengracht 63 (1912). Opmerkelijk is de gevel met expressionistisch siermetselwerk van Weesperstraat 28 (circa 1925).

Winkels. Het oorspronkelijk vroeg-17de-eeuwse en met een opkamer uitgevoerde pand De Hoek (Weesperstraat 1) diende vanaf 1659 als herberg en vanaf 1774 als bakkerij. Na 1822 waren hier andere winkels gevestigd. Het midden-19de-eeuwse pand Herengracht 60 is voorzien van een etalagekast. De winkels Herengracht 64 en 73-74 hebben winkelpuien in neorenaissance-stijl (beide circa 1890).

Horeca. Bij de sluis stonden vanouds diverse herbergen en logementen. De Gooise Boer (Herengracht 71) [13], een diep pand met afgetopte lijstgevel, werd verbouwd in 1756 (gevelbeeld) en was vanaf 1810 in gebruik als café. Een 18de-eeuws uiterlijk heeft het na een brand in 1994 herbouwde restaurant Graaf Floris V van Muiden (Herengracht 72) [14], vroeger ‘Het Hof van Holland’. Het restaurant De Doelen (Sluisstraat 2) [15] ontstond in 1668 als woonhuis en huisvestte vanaf 1729 de herberg ‘De Nieuwe Doelen’. In 1812 werd het pand in zijn huidige vorm herbouwd met geblokte hoekrisalieten en middenrisaliet.

De voorm. smederij Naarderstraat 6 is een eind 20ste eeuw ingrijpend vernieuwd, maar in de kern mogelijk 17de-eeuws gebouw met woning, smederij en houten travalje met opschrift ‘zolang er paarden bestaan, zal ik er hoefijzers onder slaan - Jan Melis’.

Boerderijen. De vanwege de Kringenwet in hout gebouwde boerderij De Vechthoeve (Weesperbinnenweg 1) uit 1899 heeft een opvallend groot dwars voorhuis met chaletstijl-elementen. Eveneens in hout uitgevoerd maar kleiner is Maria's Hoeve (Zuidpolderweg 3; circa 1927). Andere dwarshuisboerderijen zijn De Slothoeve (Noordpolderweg 8; circa 1895) en Weesperbinnenweg 2 (circa 1900).

De scheepswerf Hellingstraat 30 [16], een tweelaags pand met plat dak en opengewerkte balustrade, kwam in 1926 tot stand naar plannen van C. Koning. De in de zijgevel hergebruikte gevelsteen met beslagbijl (1789) is afkomstig van

Muiden, Boerderij De Vechthoeve (1993)

[p. 445]

een toen vervangen werf. In 1844 had H. Schouten het bedrijf overgenomen van A. Paddeburg. De fabriekshallen verderop aan de Hellingstraat zijn uitbreidingen uit circa 1890. Vanaf 1894 zijn hier ijzeren schepen gebouwd, sinds de sluiting van de Zuiderzee (1932) plezierjachten.

Sluizen. De Groote Zeesluis (Herengracht ong.) [17] werd in 1674 aangelegd tegen het overstromingsgevaar van de Zuiderzee en opstuwing van de Vecht. De dubbelkerende schutsluis wordt geflankeerd door een grote en een kleine uitwateringssluis (verbeterd en vergroot 1809-'12). In 1854 ging het sluiscomplex ook dienst doen als inundatiesluis. Na verdere aanpassing in 1870 is het complex gerestaureerd in 1976 en 2004-'05. Op de aansluitpunten van de vestinggracht met de Vecht aan de zuidzijde liggen twee kleinere schutsluizen. Van deze in 1663 voor de doorvaart van trekschuiten richting Naarden aangelegde sluizen is de Weesperpoortsluis [18] vervangen in 1834 - het sluiswachtershuis (Weesperstraat 113) is uit circa 1875 - en de Keetpoldersluis (uiteinde Herengracht) [19] vernieuwd in 1855.

Bruggen. Een brug over de Vecht wordt al vermeld in 1403. Die brug werd in 1673-'74 gecombineerd met de zeesluizen en vervolgens in 1870 tegelijk met de kaden en de sluizen vernieuwd tot de huidige ijzeren draaibrug (Herengracht ong.) [20] met twee halfronde natuurstenen balustrades en gietijzeren lantaarns op natuurstenen posten. De smeedijzeren brugleuningen zijn vervaardigd door smederij Melis. Over de vestinggracht liggen ijzeren ophaalbruggen bij de Keetpoldersluis (uiteinde Herengracht; 1855), bij de Amsterdamsestraat (1932, vervangen 1968) en bij Zuidpolderweg 1 (circa 1930).

Brugwachtershuizen. Het Sluishuis (Sluisstraat 1) [21] deed dienst als tol-, veer- en sluiswachtershuis en verder als herberg. Dit wit gepleisterde, blokvormige pand met dorische pilasters en rondboogvensters verrees rond 1845 in neoclassicistische stijl en werd in 1914 verhoogd met een mezzanino. Eenvoudiger van uitvoering is het brugwachtershuis Zuidpolderweg 1 (circa 1880).

De R.K. begraafplaats (Weesperbinnenweg ong.) [22], gesticht rond 1900, heeft vanwege de Kringenwet een houten baarhuisje. Dit gebouw is voorzien van chaletstijl-details.

De voorm. kruitfabriek (Kruitpad 13-15), gelegen op een afgesloten terrein ten westen van de Muiden, werd in 1703 als kruitfabriek ‘De Krijgsman’ gesticht. In 1843 fuseerden zeven kruitfabrieken tot de Verenigde Buskruidfabrikatie, die in 1885-1922 onderdeel was van ‘De gezamenlijke Buskruidmakers van Noord-Holland, Utrecht en Zeeland’ (fabrieken te Muiden en Ouderkerk). Na een ontploffing in 1883 heeft men de fabriek in 1883-'95 grotendeels vernieuwd en uitgebreid naar plannen van J.F. Klinkhamer voor de productie van zwart buskruit en na 1900 van rookloos kruit (schietkatoen). In 1922 werd het bedrijf voortgezet als NV Nederlandsche Springstoffenfabriek (NSF, later KNSF). De productie in Muiden is in 2004 gestaakt. Na de sloop van diverse fabrieksgebouwen zijn een 18de-eeuws kruithuis (pakhuis) en een hal en een loods uit circa 1883 bewaard gebleven, evenals het wat jongere kantoor en het laboratorium aan de zijde van de Muidertrekvaart. Daar staan ook de dienstwoningen Kruitpad 1-2 (1914) en 7-11 (1916). Voor de arbeiders zijn rond 1915 de Brediushuizen (Vechtkade 2-17 en 1-15) gebouwd.

Het Noordpolderstoomgemaal (Noordpolderkade 1), gelegen ten oosten van Muiden, dateert uit 1892 en is enkele malen gemoderniseerd (1935, 1941 en 1955). Daarbij is ook de voorgevel vernieuwd.

Het voorm. forteiland Pampus (IJmeer ong.), gelegen ten noorden van Muiden in het IJsselmeer, is een ellipsvormig eiland, aangelegd in 1887-'95 op een gelijknamige ondiepte om Amsterdam te behoeden voor geschutsvuur vanaf oorlogsschepen. Het hoofdgebouw (escarpegebouw) bestaat uit een eenlaags bouwdeel met verblijfs- en munitieruimten en twee forse geschutstorens. Daarin bevonden zich reusachtige, hefbare stalen pantserkoepels met geschut (afgevoerd in Tweede Wereldoorlog). Om het hoofdgebouw ligt een brede droge gracht en aan de buitenzijde de contrescarp, rondom met een bescherming van glacis en stortsteendam. Dit na 1932 buiten gebruik geraakte fort is formeel in 1952 opgeheven.