Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Koog aan de Zaan
(gemeente Zaanstad)

Dorp, ontstaan begin 16de eeuw toen inwoners uit Westzaan zich op de westoever van de Zaan vestigden. Langs de Lagedijk (Raadhuisstraat e.v.) vormde zich een tweezijdige lintbebouwing. Vanaf circa 1870 vestigden zich diverse fabrieken en bedrijven in het buitendijkse gebied langs de Zaan en werd Koog aan de Zaan een industriedorp. Haaks op de dijk lagen enkele dwarspaden die landinwaarts naar industriemolens leidden. Omstreeks 1870 werd de Stationsstraat aangelegd naar het station (1867). Sindsdien is het gebied tussen de Zaan en spoorlijn Amsterdam-Alkmaar volgebouwd. Na de Tweede Wereldoorlog volgden uitbreidingen ten westen daarvan (Westerkoog).

De Herv. kerk (Zuiderkerkstraat 14) is een kruiskerk, die is ontstaan uit een in 1685 naar ontwerp van Jacob Reijersz (stichtingssteen) gebouwde zaalkerk met (aan de onderzijde uitzwenkende) steunberen, ingangsportaal (westzijde) en consistorie (oostzijde). Naar plannen van A. Latenstein kreeg deze kerk in 1824-'25 dwarsarmen, spitsboogvensters en een vieringtoren met uurwerk. Na een brand in 1920, waarbij de vieringtoren verloren ging, heeft men de kerk hersteld in 1920-'22 (J. de Meijer).

Het interieur wordt gedekt door houten

Koog aan de Zaan, Doopsgez. Vermaning

tongewelven met trekbalken (hersteld 1922) en is voorzien van galerijen (1825). Tot de inventaris behoren 17de-eeuwse kerkbanken, een preekstoel (1686), een scheepsmodel (circa 1685), een doophek (1826) en drie herenbanken (circa 1826). Afkomstig uit de R.K. St.-Antonius van Paduakerk te Haarlem is het door M. van den Brink gebouwde orgel (1853; overgebracht 1913, hersteld 1922).

De huidige consistorie ‘De Stolp’ (Zuiderkerkstraat 12) is een eenlaagspand uit 1850 (gedenksteen), voorzien van een 18de-eeuwse deurpartij met snijraam tussen ionische pilasters.

De Doopsgez. vermaning (Lagedijk 34) is een grotendeels houten zaalgebouw uit 1680 met wolfdak. In 1873 kreeg het gebouw naar plannen van J.C. Dekker een stenen voorgevel en zijgevel met wit gepleisterde eclectische details. Op een trekbalk van het houten tongewelf staat de naam van timmerman Jacob Reijersz. Tot de inventaris behoren een laat-18de-eeuwse preekstoel en een door P. Flaes gebouwd orgel (1870).

De R.K. kerk H.H. Martelaren van Gorcum (Boschjestraat 115) is een driebeukige kruiskerk met hoger vieringgedeelte en een terzijde geplaatste toren met achtzijdige koperen spits. Deze kerk werd in 1931-'32 naar een expressionistisch ontwerp van N. Molenaar jr. gebouwd. De pastorie (Boschjesstraat 113) dateert eveneens uit 1932.

Het voorm. diaconiehuis ‘De Kogge’ (Zuideinde 83) verrees in 1860 als wees- en bejaardenhuis naar ontwerp van A.G. Verschoor en L.J. Immink. Dit neoclassicistische tweelaagse gebouw met mezzanino en middenrisaliet is voorzien van geblokte pilasters.

Het voorm. Doopsgez. weeshuis (Lagedijk 41) kwam in 1910 tot stand naar plannen van D. Stam uit een legaat van de Zaandijkse bakker D. Sweepe ter nagedachtenis aan diens dochter Johanna Elisabeth Sweepe. Het blokvormige gebouw met dwarsvleugel vertoont neorenaissance-, jugendstil- en rationalistische details. Boven de ingang zit een gedenksteen met gotisch schrift.

Het voorm. raadhuis (Raadhuisstraat 86) werd in 1907-'08 gebouwd door aannemer J. Huysman met late neorenaissance- en jugendstil-details. De dubbele hardstenen stoep leidt naar de hoofdingang met gebeeldhouwde zandstenen omlijsting, die voorzien is van het gemeentewapen.

Het postkantoor (Stationsstraat 80) is een L-vormig gebouw uit 1939 in traditionalistische vormen.

Het Molenmuseum (Museumlaan 18) is gehuisvest in het ‘Huis met de IJzeren Brug’, gebouwd rond 1775 voor Cornelis Haremaker. Vanwege de aanleg van het Koogerpark moest dit huis in 1926 worden afgebroken, waarna het in 1927 werd herbouwd op de huidige locatie en in 1929 als molenmuseum in gebruik werd genomen. Het dwarse eenlaagspand heeft een middenpartij met rijk omlijst middenvensterpaar en een houten topgevel in Lodewijk XVI-vormen (met Lodewijk XV-elementen). De twee ingangspartijen met ionische pilasters zijn uitgevoerd in Lodewijk XV-vormen. Aan de zijde van de Museumlaan bevindt zich een dwarse houten achterbouw. In 1982 is het museum uitgebreid met het koopmanshuis Oostzijde 109 uit Zaandam, een diep pand met houten klokgevelvoorschot.

Woonhuizen. Een 17de-eeuwse oorsprong heeft het brede huis Hoogstraat 8. Het houtskelet is grotendeels nog aanwezig. Boven een stenen pui prijkt een vroeg-19de-eeuwse houten topgevel. Eveneens 17de-eeuws is het houten huis Zuideinde 128 met uitkragende verdieping en zolder, en een lagere zijbeuk met lessenaarsdak. Uit het begin van de 18de eeuw dateert het tweelaagse, deels houten herenhuis Hoogstraat 12 met dakkapel en een ingangsomlijsting met dorische pilasters. De houten achtergevel heeft een hogere middenpartij met klokgevel. De langgerekte achtervleugel eindigt in een zaankamer met houten klokgevel. In het interieur bevinden zich een betimmering en een tegelschouw uit de bouwtijd en betegelde gangwanden; de zaankamer wordt gedekt door een houten tongewelf. Voorbeelden van eenvoudige - grotendeels houten - huizen uit de 18de eeuw zijn het uit 1700 (deurkalf) daterende dwarse huis Raadhuisstraat 36 (stenen voorgevel) en de huizen Lagedijk 1 en 3. Het L-vormig houten huis Lagedijk 52 heeft aan de straatzijde

[p. 407]

een zadeldak tussen twee klokgevels in Lodewijk XVI-vormen (winkelpui circa 1910). De achtervleugel is voorzien van een ingang met pilasteromlijsting in Lodewijk XVI-stijl. Het interieur bevat twee laat-18de-eeuwse marmeren schoorsteenmantels. Het huis Zuideinde 32 heeft aan de voorzijde een ingezwenkt voorschot met rijke bekroning in Lodewijk XVI-stijl en een pui met gebogen hoekvensters. De ingang bevindt zich in een terugspringend gevelgedeelte met balustrade. Het houten achterhuis uit circa 1750 bevat op de verdieping een zaankamer met erker. Bij Zuideinde 20 is het ingezwenkt voorschot uitgevoerd met pilasters en een fronton in Lodewijk XVI-vormen. Ingezwenkte houten voorschotten met fronton en zijmeanders hebben de begin 19de eeuw gebouwde houten huizen Lagedijk 47 en Zuideinde 50; het laatste heeft tevens een guirlande-versiering en rechts in de pui een gebogen hoekvenster. Uit dezelfde tijd dateren de met ingezwenkte voorschotten boven een stenen pui uitgevoerde huizen Raadhuisstraat 8 (tweebeukig) en Zuiderkerkstraat 1 (puimetafgeschuinde hoekvensters).

Uit circa 1860 dateert het met gepleisterd middenrisaliet uitgevoerde pand Hoogstraat 14 (circa 1860). Andere karakteristieke 19de-eeuwse herenhuizen zijn het wit gepleisterde eclectische huis bij Lagedijk 3 (circa 1870) - het fronton van het middenrisaliet toont een bijenkorf, het wapen van de familie Honig - en het eveneens voor die familie Honig gebouwde neorenaissance-huis Lagedijk 33 (1882). Aan de Stationsstraat staan enkele kleinere huizen in neorenaissance- en chaletstijl-vormen, zoals bijvoorbeeld Stationsstraat 31, 33 (1888, J. van der Meer) en Stationsstraat 51. Uit het begin van de 20ste eeuw dateren de gepleisterde villa Hoogstraat 9 (circa 1905), met hoektorentje en tweelaagse koepelkamer, en de met jugendstil- en rationalistische elementen versierde villa Hoogstraat 48-50 (1904). Rationalistische elementen vertonen de huizen Hoogstraat 24 en 34 (circa 1910). Ontworpen in Nieuw-Historiserende stijl is het hoge herenhuis Raadhuisstraat 38 (circa 1915) met mezzanino. Rond 1920 verrezen de hoekpanden Wilhelminastraat 2 en Breestraat 92-96 met platte daken en tweekleurig metselwerk in expressionistische stijl. Gemeentearchitect J. Meyer ontwierp voor eigen gebruik het zakelijk-expressionistische woonhuis Breestraat 80 (1926). Voor kaderpersoneel van de firma Honig was het dubbele huis Sportstraat 12-14 (1930, E. Verschuyl) bestemd.

Windmolen ‘Het Pink’ (Pinkstraat 12) was oorspronkelijk een houten wipmolen met stelling uit 1620. Op de onderbouw van de wipmolen werd in 1751 een met riet gedekte achtkantige bovenbouw geplaatst. Deze in 1939 gerestaureerde molen is in gebruik als oliemolen.

Herberg ‘De Waakzaamheid’ (Hoogstraat 4) is een houten gebouw met uitkragende verdieping en overkragende puntgevel. De oudste vermelding van de herberg is uit 1626. De aangebouwde zaal en café heeft men in 1907 vervangen door het huidige gebouw rechts met overhoekse verdiepingserker.

Duyvisfabriek. Op het buitendijkse terrein aan de Lagedijk (tussen Vermaningstraat en Schipperslaan) ligt de oliefabriek T. Duyvis Jz. Uit 1914 dateert het door J.P.F. van Rossem en W.J. Vuyk ontworpen silogebouw met drie rijen van zes silo's boven twee bedrijfsvloeren met kolommen (paddenstoelvloeren) van gewapend beton. In 1917 verrees het pakhuis ‘Wolga’ (1927) van vier verdiepingen met paddenstoelvloeren, uitgevoerd door de Hollandsche Maatschappij tot het maken van Werken in gewapend beton. Het voorm. laboratoriumgebouw van de Duyvisfabriek (Lagedijk 52) is een drielaagspand uit 1950 met lage onderbouw en afgeronde gevelhoek. Vlakbij staat de machinefabriek van P.M. Duyvis (gesticht 1885).

Overige bedrijfsgebouwen. Van de stijfselfabriek ‘De Bijenkorf’ (Lagedijk 38), opgericht in 1867 door M.K. Honig als stijfsel- en zetmeelfabriek op basis van maïs, domineert een hoog gebouw uit 1915 met naar boven toe soberder uitgevoerde geledingen met reeksen kleine vensters. Van de voorm. stoom-oliefabriek ‘De Reus’ (Zuideinde 42-44) zijn enkele voormalige pakhuizen behouden, zoals het gepotdekselde houten pakhuis ‘Suez’ (circa 1895), het in 1919 tot autogarage verbouwde houten pakhuis ‘De Reus’ (circa 1890) en daarachter het pakhuis ‘De Zemel’ (1907). Rond 1910 gebouwd is het drielaagse bakstenen pakhuis ‘David’ (Zuideinde 48-48a).

Het station Koog-Zaandijk (Stationsplein ong.) bestaat uit een eilandperron en tunnel, beide uit 1930. Het bijbehorende stationsgebouw is bij een verbouwing in 1975 gesloopt.

De Overtuin aan de Zaan (Hoogstraat 16) is een Zaanse tuin, afgesloten door een houten tuinhek met een houten poortje dat bekroond wordt door een beeldje voorstellende de Faam (circa 1790).

Het Koogerpark (Jonge Zwaanstraat ong.) werd in 1926 aangelegd naar ontwerp van G. Bleeker op een door industrieel K. Honig geschonken perceel. In het park staat een zeszijdige houten kiosk uit die tijd.