Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Ilpendam
(gemeente Waterland)

Dorp, ontstaan in de 12de eeuw aan de dam bij de uitmonding van de Dorre Ilp in de Purmer. De dam behoorde tot de Waterlandse Zeedijk, waarlangs zich een kronkelige lintbebouwing vormde. Het

Ilpendam, Noordhollands Kanaal en Purmerringvaart vanuit het zuiden

na de drooglegging van de Purmer (1622) ten noordoosten van het dorp gebouwde slot Ilpenstein werd in 1872 gesloopt. Na 1824 lag het dorp ingeklemd tussen het Noordhollands Kanaal (1824) en de Purmerringvaart. Ilpendam is na de Tweede Wereldoorlog aan de noordzijde uitgebreid.

De Herv. kerk (Kerkstraat 19) is een eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een ranke geveltoren met ingesnoerde spits. Op de plaats van een in 1640 afgebrande kerk - gewijd aan St. Sebastiaan - verrees in 1656 een nieuwe kerk. Deze werd vervolgens gedeeltelijk vernieuwd in 1713 (noordgevel) en 1850, en kreeg de huidige westgevel met geveltoren in 1855. In de geveltoren hangt een door Gerhard Schimmel gegoten klok (1682).

Het interieur wordt gedekt door een in 1922 vernieuwd tongewelf met trekbalken. In de koorsluiting rusten de trekbalken op muurstijlen met laat-gotische houten schalkbeelden (tweede helft 15de eeuw), afkomstig uit de oude kerk. Tot de inventaris behoren een preekstoel, doophek en koorafsluiting (alle midden 17de eeuw) en een overhuifde herenbank (midden 18de eeuw). Afkomstig uit de Herv. kerk te De Rijp is het door N.A. Willembroek gebouwde orgel (1728; overgebracht en gewijzigd 1855, J. van Nieuwkerk). Mogelijk in oorsprong 18de-eeuws is de tweelaagse pastorie (Dorpsstraat 64).

De R.K. St.-Sebastianuskerk (bij Dorpsstraat 58) is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een half-ingebouwde toren met achtzijdige spits. Deze door Th. Asseler met neogotische en neoromaanse elementen ontworpen

[p. 402]

Ilpendam, Gemaal

kerk verving in 1871 een kerk uit 1824. De pastorie (Dorpsstraat 58) is eveneens uit 1871.

Het voorm. raadhuis (Kerkstraat 20), een wit gepleisterd eenlaags pand met eclectische wenkbrauwen, werd in 1868 tegen de kerk gebouwd en later bij de kerk getrokken.

De voorm. openbare lagere school (Dorpsstraat 14) kwam in 1932 tot stand in zakelijk-expressionistische stijl. Nu is hier een oudheidkamer gevestigd.

Woonhuizen. Kenmerkend zijn de huizen die wegens wateroverlast op hoge plinten zijn gebouwd en waarbij de begane grond via een stoep toegankelijk is. Een goed voorbeeld hiervan is Dorpsstraat 52 (begin 19de eeuw). Dit diepe houten huis heeft een bakstenen schoudergevel met houten aedicula. Rond 1850 gebouwd is het dwarse eenlaagspand Havenpad 4. Voorbeelden van laat-19de-eeuwse houten arbeiderswoningen zijn Hofweg 7 en 12. Het diepe huis Dorpsstraat 30 (circa 1870) heeft eclectische vensteromlijstingen en een etalage voor de ingebouwde winkelruimte. Het diepe huis Dorpsstraat 17 kreeg in 1915 een nieuwe pui bij de ombouw tot winkel. ‘Um 1800’-details vertoont het met erker uitgevoerde huis Dorpsstraat 12 (1924). Voorbeelden van huizen in sobere traditionalistische vormen zijn De Noord 1 (circa 1920) en Zonneweg 24 (circa 1938).

Het voorm. café ‘De Zwaluw’ (Dorpsstraat 71-73) is een tweelaags pand uit circa 1880. Bij een verbouwing rond 1915 werd het lagere stalgedeelte een biljartzaal. Sinds circa 1960 dient het pand als woonhuis.

Boerderijen. Nu deels in gebruik bij de brandweer is de boerderij Ilpenstein (Dorpsstraat 48; circa 1890) met zijlangsdeel. De stolpboerderij Monnickerdammerrijweg 6 (1884) draagt het opschrift ‘De Mens Wikt God Beschikt’. In het buitengebied ligt de gepleisterde stolpboerderij Ruimzicht (Kanaalweg 18, 1892) met hoger opgetrokken middenrisaliet. Een dakerker versierd met koeienkoppen en met windveren in chaletstijl heeft de stolpboerderij Oudelandsdijkje 4 (circa 1900). De boerderij Kanaalweg 28 (circa 1890) bestaat uit een voorhuis met stal en een aangebouwd houten hooihuis. Rond 1915 gebouwd is de langhuisboerderij Niets Zonder Gods Zegen (Kanaalweg 26).

Het gemaal (Kanaalweg 10a) kwam rond 1925 tot stand voor de ontwatering van de Polder Purmerland op het Noordhollands Kanaal als een klein vierkant pand met tentdak.