Monumenten in Nederland. Noord-Holland

IJmuiden
(gemeente Velsen)

Dorp, ontstaan ten gevolge van het doorgraven van de duinen in het kader van de aanleg van het Noordzee Kanaal (1865-'76). Ter plaatse legde men in 1873-'77 twee havendammen aan (verlengd 1957-'67). Het kanaal was in 1883 geheel voltooid. A.J. Bik en J.W. Arnold lieten in 1875 enkele woningen bouwen voor het sluis- en havenpersoneel en in 1877 gaven zij Y.P. Loots opdracht tot het ontwerpen van een stratenplan voor het westelijk deel van het huidige Oud-IJmuiden. In 1885 volgde een uitbreiding in oostelijke richting. Ten tijde van de opening van de Middensluis (1896) werd tevens een begin gemaakt met de ontwikkeling van gronden ten zuidwesten van de bestaande bebouwing en in de richting van het (niet meer bestaande) station (1883). Ten behoeve van de visserij groef men de Vissershaven (1896-'99; verlengd 1914-'20). Op basis van drie opeenvolgende plannen werd het gebied tussen 1901 en 1912 volgebouwd. Meer naar het oosten ontstond een tweede woonkern - aanvankelijk De Heide en later Velseroord geheten - die in 1926 officieel met Oud-IJmuiden werd samengevoegd tot IJmuiden.

In de Tweede Wereldoorlog werd IJmuiden uitgebreid versterkt, waarvoor een deel van de oude kern werd gesloopt. Verder werden veel huizen verwoest door bombardementen. De wederopbouw heeft men uitgevoerd naar stedenbouwkundige plannen van W.M. Dudok, H.A. Maaskant en W. van Tijen. Daarbij is de Haringhaven verlegd (1955, verlengd 1960-'62) en zijn aan weerszijden van de Lange Nieuwstraat woonbuurten ontstaan. Aan de oostzijde is het Plein 1945 ingericht, bedoeld als nieuw centrum met raadhuis, hotel en schouwburg. Verder is IJmuiden in zuidwestelijke richting uitgebreid.

De (Oud-Kath.) Engelmunduskerk (Kon. Wilhelminakade 119), een driebeukige kerk met westpartij en toren, verrees in 1907 naar een rationalistisch ontwerp van J.G. Copper. Het middenschip wordt gedekt door een houten tongewelf met gordelbogen. Deze kerk verving de Oud-Kath. kerk Breesaapstraat 52 uit 1890, die in 1919 naar plannen van J.C. Cramer werd verbouwd tot theater en bioscoopzaal ‘Thalia’.

De (Herv.) Nieuwe Kerk (Kanaalstraat 250) is een pseudobasilicale kruiskerk met dakruiter, gebouwd in 1910-'11 naar een traditionalistisch ontwerp van W.A. Forsyth en G. Meppelink. Het interieur wordt gedekt door gestukadoorde spitsgewelven met houten boogribben en trekbalken. Uit de bouwtijd dateren de neogotische lambrisering in het koorgedeelte en de dooptuin met

[p. 398]

IJmuiden, Sluizencomplex vanuit het oosten

natuurstenen doopvont. De consistorie (zuidwesthoek) is in 1958 uitgebreid met een wijkgebouw. De in 1906 gebouwde pastorie (Kanaalkade 48) is ontworpen door J. Wolbers.

De (Herv.) Goede Herderkerk (Velserduinweg 52), een zakelijkexpressionistische kruiskerk, kwam in 1933-'34 tot stand naar plannen van F.B. Jantzen. Het dak wordt gedragen door betonnen spanten en het plafond is bekleed met houtwolcementplaten uit de bouwtijd. De uit 1919 daterende pastorie (Velserduinweg 50) is een historiserend ontwerp van J. Mulder en J.A. van Asdonk.

Overige kerken. De (Geref.) Ichthuskerk (Snelliusstraat 40; 1938-'39, S.J. Meegdes en A. ten Broeke) is een zaalkerk met dakruiter en aangebouwde pastorie (Kompasstraat 78). Een kruisvormig grondplan en een open klokkenstoel als bekroning heeft de naoorlogse (Geref.) Bethelkerk (Zeeweg 242; 1950-'52, B. van Heijningen). Nu in gebruik bij de Baptistengemeente is de voorm. Herst. Apost. kerk (Eemstraat 30; 1953, H.W.M. Hupkes en W.C. van Asperen), ontworpen als achthoekige zaalkerk met voorbouw. Andere naoorlogse kerken zijn de langgerekte octogonale (Herv.) Bethlehemkerk (Radarstraat 3-5; 1954-'56, J. Schipper) met open klokkentoren en het robuuste zaalgebouw van de (Geref.) Petrakerk (bij Merwedestraat 5; 1958, J.A. Roodenburgh) met slanke vrijstaande klokkentoren.

Het voorm. openbaar telefoonkantoor van de Ned. Bell Telephoon

IJmuiden, (Herv.) Goede Herderkerk

[p. 399]

IJmuiden, Raadhuis

(Visseringstraat 2) is een klein gebouw uit 1896 met baksteendecoraties en sierspanten.

Het voorm. postkantoor met directeurswoning (Kanaalstraat 61), een tweelaags pand uit circa 1905 met chaletstijl-elementen en neogotische details, is waarschijnlijk ontworpen door C.H. Peters.

Scholen. Nu in gebruik als muziekschool is de voorm. openbare lagere Gemeenteschool D (Heidestraat 47), gebouwd in 1907 naar plannen van C. Cramer met een naastgelegen onderwijzerswoning. Dit vierklassige schoolgebouw kreeg in 1924 een gymnastieklokaal. Een observatietoren heeft de voorm. Gemeentelijke Visserijschool (Havenkade 55) uit 1916 naar ontwerp van de Dienst Openbare Werken. Dit gebouw dient nu als museum. Karakteristiek zijn verder het in neogotische stijl uitgevoerde tweelaagse gebouw van de voorm. R.K. lagere St.-Franciscusschool (Zeeweg 140; 1924, A.A.M. Bruning; vergroot 1930, Jos. Bekkers), de in kubistisch-expressionistische stijl uitgevoerde voorm. U.L.O.-school (Platanenstraat 50; 1925) en het met riet gedekte U-vormige gebouw van de voorm. openbare lagere Gemeenteschool E (Eksterlaan 8; 1928). De voorm. Rijks Hogere Burger School (Briniostraat 14-16) verrees in 1926 naar een expressionistisch ontwerp van C.L.M. Robbers als een fors gebouw met hoekrisalieten en een trappenhuis met koepel. De terracottabeelden boven de ingang zijn van W.C. Brouwer.

Het Witte Kruisgebouw (Kennemerlaan 143) is een markant gesitueerd hoekpand in kubistisch-expressionistische stijl, gebouwd in 1929 naar plannen van J.C. Cramer.

Het raadhuis (Plein 1945 45) is in 1962-'65 tot stand gekomen naar oudere plannen van W.M. Dudok (1948 voorlopig en 1956 definitief ontwerp) als onderdeel van het wederopbouwplan. Vier met betonskelet uitgevoerde vleugels van verschillende hoogte omsluiten een binnenplaats. Aan de pleinzijde liggen een vierlaagse kantoorvleugel met omlijst balkon en een naar voren uitgebouwde raadzaal op kolommen boven de hoofdingang. Een hoge toren met uurwerk scheidt het representatieve en het administratieve gedeelte. Een uitbreiding uit 1995 (O. Greiner) is via een glazen loopbrug met het oude deel verbonden.

Woonhuizen. De Amsterdamsche Kanaal Maatschappij liet de met keperboogvensters uitgevoerde dienstwoningen Sluisplein 15-22 (1875; na 1945 wit geschilderd) en de vrijstaande dienstwoning Sluisplein 24 (1876) bouwen. In opdracht van Rijkswaterstaat kwamen in 1896 bij de Middensluis de dienstwoningen Sluiseiland 54-60 en 66-69 tot stand met eenvoudige neorenaissance-details. In 1908-'09 en 1917 volgden nog enkele woningblokjes. Eveneens van Rijkswaterstaat zijn de in 1905-'06 bij de vuurtoren gebouwde dienstwoningen Seinpostweg 24-30 en 25-33. Voorbeelden van grotere huizen zijn de met vakwerk-elementen gebouwde villa's Kanaalstraat 240-246 (circa 1905), het met jugendstildetails ontworpen herenhuis Kon. Wilhelminakade 169 (circa 1905), en de villa's Beau Soleil (Kon. Wilhelminakade 219; 1911, P. Heere) en Kon. Wilhelminakade 217 (1913, J.C. Dunnebier).

Winkels. Uit de late 19de eeuw dateren verschillende woon- en winkelpanden in eclectische vormen, zoals de voorm. bakkerij Kanaalstraat 48 (1877), de panden Kanaalstraat 52 (1878) en 64 (1877) en de voorm. bakkerij Kanaalstraat 62 (1891). Het laatstgenoemde pand heeft een fraaie neorenaissance-pui.

Horeca. Hotel-restaurant Augusta (Oranjestraat 94-98) werd in 1907 gebouwd in combinatie met winkels en bovenwoningen. Het ontwerp van L.A. en C. Pagter combineert jugendstil- en rationalistische vormen. Karakteristiek voor hotel-restaurant Kennemerhof (Kennemerlaan 116-118), gebouwd in 1930 naar een kubistisch-expressionistisch ontwerp van N. ten Broeke, zijn de hoger opgetrokken rechthoekige trappenhuizen en de omgaande houten luifel.

De boerderij ‘Slingermuur’ (Zeeweg 260) is een 18de-eeuwse duinboerderij, bestaande uit een woongedeelte met schilddak, een met riet gedekte houten stolpschuur en een uitgebouwde lagere koestal, eveneens met riet gedekt.

Pakhuizen en bedrijfsgebouwen. In samenwerking met G.H. Philips ontwierp J.C. Cramer de voorm. smederij annex pakhuis Trawlerkade 20-22 (1901) voor de Maatschappij tot Beheer van Stoom Trawlers en andere Vissersvaartuigen. Dit forse gebouw huisvest sinds de jaren dertig de N.V. Vereenigde Koelhuizen en IJsfabrieken RIGO. Eveneens door Cramer ontworpen zijn het pakhuis met kantoor Trawlerkade 32 (1909 en 1915) voor de N.V. Industrie en Handelsmaatschappij - bij het kantoorgedeelte voorzien van een omlijste ingangspartij met ‘kantoor’ - het pakhuis Trawlerkade 42-44 (1909, vergroot 1913) voor de N.V. IJmuiden Stores, alsmede het eenlaagse pakhuis met garage Trawlerkade 82-84 (1928) voor de Agentuur en Handels-

[p. 400]

maatschappij IJmuiden. Naar plannen van K. Boon verrezen het kantoor en de pakhuizen Trawlerkade 78 en Middenhavenstraat 20-22 (1916). Een vergelijkbaar pand is de voorm. machinefabriek en reparatie-inrichting C. Hoek & Zn. (Middenhavenstraat 40, 1913, herbouwd in 1918 na brand).

Sluizen. In opdracht van de Amsterdamsche Kanaal Maatschappij (A.K.M.) werd tussen 1865 en 1876 het Noordzee Kanaal gegraven naar plannen van W.A. Froger, in samenwerking met J.G. Jäger. Sindsdien is het kanaal vijfmaal verdiept en verbreed. De eerste sluizen, de Oude of Zuidersluizen (18 meter breed), dateren uit 1868-'76. Noordelijk daarvan werd in 1889-'96 de Middensluis (25 meter breed) gebouwd met aansluitend binnen- en buitenkanaal. Een binnen- en buitenkanaal heeft ook de in 1923-'30 tot stand gekomen derde sluis, de Noordersluis (40 meter breed). Bij deze betonnen sluis met roldeuren staan enkele door J. Emmen ontworpen betonnen gebouwen in functionalistische stijl (1930). Ten noorden van de Noordersluis werd een spuisluis aangelegd, waarop in 1967-'75 een gemaal is gebouwd. Verder is in 1960 over de Middensluis en over de Zuidersluis een stalen draaibrug gelegd.

Vuurtorens. In 1877-'78 verrezen naar ontwerp van Q. Harder twee gietijzeren vuurtorens. Deze door gieterij D.A. Schretlen & Co. uitgevoerde torens hebben een ronde conische romp met basement. Het Lage Licht of de ‘buitenvuurtoren’ (Seinpostweg 34) werd in 1909 verlaagd van negen naar vijf verdiepingen en kreeg toen het huidige lichthuis met koepel en de huidige omloop. Meer landinwaarts staat het Hoge Licht (Vuurtorenstraat ong.) met tien verdiepingen. Deze toren heeft een omgang met balustrade op opengewerkte consoles en een lichthuis met koperen koepel.

Havengebouwen. Bij de Zuidersluis staat een laat-19de-eeuws havenkantoor (Sluisplein 3), dat in 1909 naar plannen van A.B. Marinkelle in dezelfde stijl is vergroot (later wit geschilderd). In functionalistische stijl uitgevoerd zijn het voorm. dagverbijf voor zeelieden (Trawlerkade 104-106; 1929, A. ten Broeke) en het gebouw IJmuider

IJmuiden, Watertoren Evertsenstraat 2

Federatie (Trawlerkade 90; 1931, A.M.J. Sevenhuijsen), oorspronkelijk bestaande uit kantoor, bovenwoning en koffiehuis.

De voorm. elektriciteitscentrale (Kanaalstraat 257), een met hoektorentjes uitgevoerd gebouw, kwam in 1912-'14 naar ontwerp van J.B. van Loghem tot stand voor de toenmalige Kennemer Electriciteits Maatschappij.

Watertorens. De gemeente Velsen liet in 1915-'17 de watertoren Evertsenstraat 2 bouwen naar plannen van D. Drost en W. de Vrind. Deze in 1953 bepleisterde vierkante toren met betonskelet heeft een uitkragende bovenbouw met erkers en betonnen vlakbodemreservoir. Bij de toren staan een eenlaags filtergebouw (met betonskelet) en een deels gepleisterd pompgebouw uit dezelfde tijd. Geheel in gewapend beton verrees naar ontwerp van Rijkswaterstaat in 1914-'15 de watertoren Dokweg 35 voor het Staatsvisserijbedrijf. De open onderbouwconstructie draagt een uitkragend vlakbodemreservoir.

De Julianabrug (Julianakade ong.) dateert uit 1930 en is uitgevoerd in korrelbeton met graniet en voorzien van een smeedijzeren brughek in expressionistische vormen.

Gedenktekens. Aan de Seinpostweg staat een met bronzen plaquette uitgevoerde natuurstenen gedenknaald (1923, ontwerp S. de Clercq) ter ere van J. Dirks, die belast was met de aanleg van het Noordzee Kanaal. Het in brons uitgevoerde Vissersgedenkteken (Sluisplein ong.; 1953-'55, ontwerp H.M. Wezelaar) toont een in oliejas gehulde visser met stormlantaarn, ter nagedachtenis aan de op zee omgekomen vissers.

Begraafplaatsen. De Westerbegraafplaats (Havenkade ong.) werd in 1896 geschonken aan de bewoners van Oud-IJmuiden door de grondeigenaren A.J. Bik en J.W. Arnold. De rond 1960 aangelegde Alg. begraafplaats ‘Duinhof’ (Slingerduinlaan 4) heeft een door W.M. Dudok ontworpen aula (1961) met smalle klokkentoren en grote ingangsluifel. Het geheel is gesitueerd aan een gazon met rechthoekige vijver. In de Heerenduinen ligt de particuliere begraafplaats ‘De Kikvorsch’ (Slingerduinlaan ong.). Vanwege de wederopbouw en de uitbreiding van IJmuiden heeft men deze begraafplaats van de familie Boreel in 1948 naar de huidige locatie verplaatst, inclusief de 19de-eeuwse zerken en de hekpijlers (circa 1900).

Het voorm. forteiland IJmuiden (Zuiderbuitenkanaal ong.) werd in 1880-'87 aangelegd als kustfort in de havenmond van IJmuiden ter afsluiting van het Noordzee Kanaal. Het door een droge gracht omringde V-vormige gebouw had vijf kanonnen aan de zeezijde en een pantserkoepel met twee kanonnen aan de landzijde. Met twee kustbatterijen en twee landbatterijen werd het kustfort in 1910 uitgebreid tot de Positie van IJmuiden. In 1919 werd het als zelfstandig verdedigingswerk afgescheiden van de Stelling van Amsterdam. Met de aanleg van de Noordersluis (1929-'30) veranderde het kustfort in een forteiland. Vanaf 1942 bouwden de Duitsers het fort om tot een ‘Kernwerk’ in de Festung IJmuiden en werd het uitgebreid met diverse bunkers. In 1967 is het eiland verkleind en zijn delen van de toegevoegde bunkers gesloopt.

Atlantikwall. Vanaf 1942 werden als onderdeel van de Festung IJmuiden in het gebied Midden Heerenduin een anti-tankmuur en een betonnen kantelblokversperring aangelegd en aan de IJmuiderslag de Marine Seeziel Batterie Heerenduin - een batterij met vuurleidingspost en flankerende geschutsbunkers -, de Marine Flak Batterie Olmen (luchtdoelbatterij) en verder anti-tankmuren en

[p. 401]

Hockerhindernissen (rijen betonnen drakentanden). Aan de Haringhaven resteert een grote, voor de Kriegsmarine gebouwde, Schnellbootbunker (1943) met veertien overdekte ligplaatsen en vier overdekte reparatiedokken. Dit complex is in gebruik als kalkzandsteenfabriek en distributiecentrum.