Monumenten in Nederland. Noord-Holland

[p. 394]

Huizen

Dorp in het Gooi, ontstaan in de 10de eeuw en voor het eerst vermeld in 1382. Een zelfstandige parochie werd Huizen in 1409. Het Gooise esdorpkarakter is ten noorden en oosten van de Herv. kerk nog zichtbaar aan de kenmerkende - schijnbaar willekeurig gesitueerde - bebouwing op onregelmatig gevormde erven. Na de sluiting van de haven van Naarden (1685) werd voor Huizen de visserij van belang. In 1854 werd een eigen haven aangelegd naar plannen van B.P.B. van Diggelen. Bij die haven verrezen kleine visserswijken. Verder was zandwinning een bron van inkomsten. De 17de-eeuwse korenmolen op de Molenberg werd in 1917 verkocht aan het Openluchtmuseum te Arnhem, waarna ook deze hoogte werd afgezand. In 1925 werd de kalkzandfabriek ‘Rijsbergen’ gesticht.

Op het in 1902 door de ‘Maatschappij tot exploitatie van de bouwterreinen Crailo’ aangekochte landgoed Crailo - op de grens van Bussum en Huizen - kwam het villapark Crailo tot stand naar een plan van P.H. Wattez. Na de afsluiting van de Zuiderzee (1932) verdween de visserij in Huizen en dempte men een deel van de haven (1940). Na de Tweede Wereldoorlog is er industrie gevestigd nabij de haven en is het dorp verder uitgebreid aan de zuid- en de oostzijde.

Huizen, Herv. kerk

De Herv. kerk (Kerkstraat 1), oorspronkelijk gewijd aan de St. Thomas, is een tweebeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een ingebouwde toren van vier geledingen met balustrade en ingesnoerde spits. De kerk staat op een hoger gelegen kerkhof (ommuurd 1775). Het onderste deel van de gotische toren stamt uit het begin van de 15de eeuw (mogelijk voltooid in 1409). Schip en koor volgden in de tweede helft van die eeuw (mogelijk 1480), toen ook de toren werd verhoogd. Na het instorten van de kapconstructie (1577) onderging de kerk tot 1637 een langdurig herstel. In 1738 kreeg de kerk zijbeuken, waarvan de noordbeuk resteert. Van een uitbreiding in 1869 is het noordtransept behouden, het zuidtransept heeft men in 1908 vernieuwd, vergroot en aan beide zijden voorzien van afgeschuinde aanbouwen. In het interieur bevinden zich in het zuidtransept, koor en aan de westzijde van het schip galerijen (1908). Tot de 17de-eeuwse inventaris behoren een preekstoel (1636), een doophek, banken en enkele tekstborden, waaronder een tiengebodenbord (1642, Lambert Seynsen).

De voorm. pastorie (Oranje Weeshuislaan 1) is een fors middenganghuis uit 1882 met gepleisterde hoekrisalieten en eclectische details.

De (Herv.) Nieuwe Kerk (Brede Englaan 28) is een kruiskerk met ranke toren, gebouwd in 1923 naar een expressionistisch ontwerp van G. van Hoogevest.

Huizen, Oranje Weeshuis

Overige kerken. Het gebouw Samuel (Keucheniusstraat 36) is een expressionistische zaalkerk uit 1925, die tegenwoordig dient als vergaderlokaal voor de Ned. Jongelingen Vereniging op Geref. Grondslag. Eveneens expressionistisch in stijl is de (Chr. Geref.) Ichtuskerk (Kortenaerstraat 5; 1936, H. Kooy), nu in gebruik als Geref. kerk Vrijgemaakt. Van na de oorlog dateren het zaalgebouw De Engel van de Ned. Protestantenbond (C. Francklaan 13; circa 1950) en de (Geref.) Kruiskerk (J. van Wassenaarstraat 1; 1958, A. Meijer en J.H. van der Zee), een zaalkerk met ranke toren.

Het voorm. Oranje Weeshuis (Oranje Weeshuislaan 5), een fors onderkelderd en tweelaags neorenaissancepand met mezzanino, kwam in 1869 tot stand uit het overschot van gelden voor slachtoffers van de watersnoodramp in de Bommelerwaard (1861). Boven de ingang zit een rondboognis met gietijzeren beelden van weeskinderen aan een tafel met de Statenbijbel.

De Chr. lagere Koningin Wilhelminaschool (Wilhelminastraat 25) werd rond 1922 gebouwd in expressionistische stijl.

Het voorm. raadhuis (Naarderstraat 1-2) is een U-vormig complex uit 1940 met raadzaal, kantorenvleugel en beheerderswoning. Het ontwerp in traditionalistische vormen is van J.H. Groenewegen en E.C. Falkenberg.

[p. 395]

Het Schoutenhuis (Achterbaan 82) bevat het Huizer Museum. Het huidige blokvormige herenhuis is rond 1994 nieuw gebouwd in de stijl van het voorgaande 17de-eeuwse Regt- of Schoutenhuis (verbouwd circa 1870 en 1924).

Woonhuizen. De oudere bebouwing van Huizen bestaat overwegend uit vrijstaande diepe huizen. Het uit circa 1600 stammende huis Boerensteeg 6 heeft een voorhuis met topgevel, een zijvleugel met trapgevel en een houten achterhuis. Bij het 17de-eeuwse huis Vissersstraat 84 tonen oude vlechtingen een verbreding en verhoging van de zuidgevel. Eveneens 17de-eeuws zijn Voorbaan 48 (uitbouw met trapgevel), Melkweg 16 en Vissersstraat 42 (beide met bogen en horizontale tandlijsten). Sommige huizen kregen een asymmetrische voorgevel als gevolg van het inrichten van een weefkamer - meestal aan de zuidzijde - met een hoger oplopende gevel en grotere vensters voor meer lichtinval. Een goed voorbeeld hiervan is Vissersstraat 88-90 (18de eeuw).

Uit het begin van de 19de eeuw dateert Voorbaan 32 met tuitgevel en neoclassicistische ingangsomlijsting. Voorbeelden van 19de-eeuwse vissershuizen zijn Meentweg 32-34 (1875) en Melkweg 9 (circa 1890). Tuitgevels en rieten daken hebben de kleine huizen Valkenaarstraat 18-20 (1875), Vletstraat 5 en Hellingstraat 15. De twee laatstgenoemde hebben ook een aangebouwde werkplaats. Jongere voorbeelden van woningen met een werkplaats zijn Engw eg 6-14 (1904). Een doorlopend zadeldak kregen de blokjes vissers- en/of arbeiderswoningen Kronenburgerstraat 11-15 (circa 1850), Kon. Julianastraat 20-20a (1873), Hulweg 10-14 (circa 1870) en Hulweg 48-52 (circa 1880). Op een H-vormige plattegrond heeft men de woningen Zeeweg 32-44 (circa 1885) opgezet. De rug-aan-rug-woningen Kon. Julianastraat 23-35 (circa 1890) hebben op de kop een woon- en winkelpand (circa 1905).

Voorbeelden van wat ruimere 19de-eeuwse huizen zijn de met gesneden windveren uitgevoerde panden Kerkstraat 3, 49-53 en Vissersstraat 17 (alle circa 1860). Het middenganghuis Havenstraat 18 (1864) is voorzien van een gepleisterd ingangsrisaliet. Bij de dokterswoning Lindenlaan 79 (1885) toont het hoger opgaande middenrisaliet rijke eclectische decoraties. Neorenaissance-elementen zijn zichtbaar bij Kerkstraat 45-47 (1878) en de middenganghuizen Havenstraat 23 en 25 (beide circa 1890) met hoger opgetrokken middenrisaliet. De dubbele visserswoning Vissersstraat 9b-9c (circa 1890) is voorzien van siermetselwerk en karakteristieke elementen als hijsluiken en hijshaken. Geveltoppen in pseudo-vakwerk bezit de dubbele villa Lindenlaan 101-103 (circa 1903). De woningbouwvereniging ‘Huizen’ liet naar plannen van S. Vos arbeiderswoningen bouwen aan de Eerste Woningbouwstraat en de Kon. Julianastraat (1915). De woningbouwvereniging ‘De Haardstede’ bouwde woningwetwoningen in de Bloemenbuurt (1922-'23 en 1926-'27). Voor hoger personeel van de ‘Chemische Fabriek Naarden’ kwamen in 1920 de zakelijk-expressionistische dubbelhuizen Naarderstraat 302-304 en 306-308 tot stand naar plannen van Th. Rueter en H.F. Sijmons.

Villa's. Het villapark ‘De Stukken’, gelegen aan de westzijde van Huizen op de grens met Naarden, werd vanaf 1905 ontwikkeld door de NV Maatschappij ‘De Stukken’ met J.P. van Rossum als directeur. De wit gepleisterde, L-vormige villa De Limiten (Naarderstraat 282) werd in 1905 voor mw. A. van Woensel Kooy-Mijnssen gebouwd naar plannen van Th. Rueter. Tot de oudere villa's behoren verder De Valkenhorst (Stukkenlaan 1; 1906, G.T. Lindeyer; verbouwd 1921), de villa Stukkenlaan 7 (1908, F. Kuipers) met een portiek op houten kolommen en een torenachtige uitbouw, en de in Nieuw-Historiserende stijl uitgevoerde villa Huizer-End (Flevolaan 3; 1908, Th. Rueter). De wit geschilderde forse villa Bikbergerweg 11 (1914, T. Nieuwenhuis) kwam tot stand voor F. Kranenberg. Architect K.P.C. de Bazel ontwierp hier ook enkele gebouwen, zoals de tuinmanswoning 't Beukenootje (Valkeveenselaan 38; 1902) en de villa De Valk (Valkeveenselaan 26; 1916). Vergelijkbaar hiermee is de door J.A. Roodenburgh ontworpen villa 't Boschhuis (Stukkenlaan 9, 1918). De landhuisstijl is herkenbaar bij De Maerle (Oud Bussummerweg 44; 1906), een ontwerp van De Bazel voor kunstschilder G.W. van Blaaderen (tuinaanleg 1906, D.F. Tersteeg). D.L. van Alphen liet deze villa in 1917 door J.W. Hanrath vernieuwen en aanvullen met een garage met twee dienstwoningen (Oud Bussummerweg 40-42).

Langs de andere uitvalswegen van Huizen kwamen ook villa's tot stand, zoals de villa Vogelenzang (Naarderstraat 314; 1910, J.W. Hanrath). Verder werden de in Nieuw Historiserende stijl uitgevoerde villa Oldenheim (Naarderstraat 322; 1914, J.W.H. Leliman) gebouwd voor P.C. André de la Porte jr., en de dubbele villa Naarderstraat 294-296 (1916, Th. Rueter) voor S.A.C. Dudok van Heel. Veel villa's werden ontworpen in expressionistische stijl. Een voorbeeld ten noorden van de dorpskern is 't Oude Nest (Botterstraat 1; circa 1925). J. Rebel maakte in deze stijl veel ontwerpen met rieten daken en gedeeltelijke houten bekledingen, zoals voor de villa Pastorale (Nieuwe Bussummerweg 141; 1917), de dwarse huizen Naarderstraat 266 en 270 (beide 1922) en het huis Nieuwe Bussummerweg 163 (1926). Samen met J.P. Vos was hij verantwoordelijk voor de plannen van het villapark ‘Bikbergen’, en onder meer voor de twee villa's en tien dubbele huizen Bikbergerweg 52-56 en 13-29 (1926-'30). Andere expressionistische villa's zijn Het Huis in de Zon (Naarderstraat 301; 1926, H.C. Elzinga) en de voor J.C.J. de Graaff naar ontwerp van C. de Graaff gebouwde dubbele villa Naarderstraat 252-254 (1926). De laatste valt op door segmentvormige verdiepingsvensters tussen twee hoge schoorstenen. Een hoog rieten dak met strokenvensters heeft het zomerhuisje Eikenlaantje 8 (1927, F.A. Wijsma). Van het door H. Elte voor de Bouwmaatschappij Blaricum-Bussum ontworpen villapark ‘Huizerhoogt’ zijn in 1922 slechts dertien woningen verwezenlijkt, waaronder met hoge conische rieten daken de panden Blaricumm erstraat 140-144 en Huizerweg 44-48 (gemeente Blaricum).

Een aantal villa's verrees in blokhutbouw, deels gefabriceerd door gespecialiseerde

[p. 396]

Huizen, Boerderij Vissersstraat 26

firma's. De Noorse Strömmen Traevarefabrik bouwde voor A. Dudok van Heel de villa De Viersprong (Flevolaan 2, 1912) en voor J.C. Huygens de Villa Strommen (Amersfoortsestraatweg 192; 1924). Jhr. W.C. Quarles van Ufford liet de Villa Blokhuis (Naarderstraat 311; 1921, met garage) bouwen, waarvan ook het oorspronkelijke interieur grotendeels is behouden. De firma Christoph & Unmack uit Niesky (D) leverde het houtwerk voor deze villa en voor de in opdracht van G.A. Servatius gebouwde houten villa Stukkenlaan 6 (1922). Villa Vingolf (Stukkenlaan 4; 1920) werd gebouwd naar plannen van L. Klerkx, Naarderstraat 298 door A. de Boer (1921) en Stukkenlaan 10 (1909) door B. Jurriëns.

Winkels. Winkels werden veelal gevestigd in bestaande panden, zoals in de vroeg-19de-eeuwse boerderij Schipperstraat 5-7. De boerderij Burg. Munnikhuizenstraat 6 (1872) werd in 1910 tot winkel verbouwd. De hoekwinkel Havenstraat 20 dateert uit circa 1925. In het kader van de modernisering van de dorpskern ontwierp H. Koldewijn in zakelijk-expressionistische stijl de woon- en winkelpanden op de hoek Oranje Weeshuislaan/Havenstraat (1933).

Boerderijen. Een topgevel met een ruitpatroon in gele en rode steen heeft de boerderij Vissersstraat 26, die met gekleurde steen is gedateerd ‘16?5’. Bouwsporen tonen dat dit kleine pand aan de zuidzijde is verbreed en opgehoogd. De 17de-eeuwse boerderij Meentweg 22 heeft een flauw hellend

Huizen, Boerderij Zeeweg 5

rieten dak, een tuitgevel met toppilaster en gevelstenen met voorstellingen van bijenkorven. Andere in opzet 17de-eeuwse boerderijen vallen op door de horizontale tandlijsten, zoals Noorderweg 6-8a, Melkweg 32 en Taandersdwarsweg 21-23. Deels gepleisterd zijn Schoolstraat 2-4 (mogelijk 1665) met schoudergevel en Schipperstraat 44 met tuitgevel. Eveneens voorzien van tuitgevels zijn de 18de-eeuwse boerderijen Melkweg 33, Boerensteeg 1, Valkenaarstraat 36 en Vletstraat 7-11. Voorbeelden van 18de-eeuwse krukhuisboerderijen zijn Oranje Weeshuisstraat 16 en Voorbaan 76. Een mooie klokgevel in empire-stijl, met segmentvormige topbeëindiging en siervazen, is te zien bij de boerderij Zeeweg 5 (1807); het bedrijfsgedeelte aan de Beemsterboerlaan dateert uit 1877 (jaartalankers). De boerderij Voorbaan 28 (1854) heeft een neoclassicistische deuromlijsting. Andere door jaartalankers gedateerde boerderijen zijn Schipperstraat 14-16 (1859), Schipperstraat 2 (1868) en Havenstraaat 29 (1875).

Tolhuizen. Als tolhuis hebben gediend het wit gepleisterde en met riet gedekte pand Naarderstraat 201 (circa 1840) en het in neorenaissance-stijl uitgevoerde kleine pand Havenstraat 24 (circa 1900).

Visrokerijen. De visrokerijen in het dorp bestonden doorgaans uit drie of vier evenwijdige hallen met in de middelste hal kleine rookruimten met schoorstenen. De voorm. visrokerij Havenstraat 81 van de familie Regtdoorzee stamt uit 1859. Na sluiting van de rokerij in 1927 was het gebouw tot 1984 in gebruik bij verschillende kunstaardewerkfabrieken. In 1987-'89 is het ingericht tot restaurant en tentoonstellingsruimte (veranda toegevoegd). De vishandel Taandersstraat 25 werd in 1906 gebouwd in opdracht van P. Boor. De visrokerij Valkenaarstraat 25 van de firma Gebr. H. en J. Bout heeft men na brand in 1943-'44 herbouwd.

Het voorm. kalkovencomplex Havenstraat 111-113 werd in 1918-'20 gebouwd voor de Gebr. S. en H. Vos voor de productie van schelpkalk. Na de sluiting rond 1975 volgde sloop van de ovens in 1989. In 1995 heeft men het geheel met oud materiaal herbouwd als restaurantcomplex. Er zijn vier ronde schachtovens - waarvan één met een hogere schoorsteen - en een les- of blushuis.

Het trafohuisje aan de Havenstraat is rond 1920 gebouwd in expressionistische vormen, mogelijk naar ontwerp van J.B. van Loghem.

Begraafplaatsen. De Oude Alg. begraafplaats (Pr. Bernhardplein 1) werd in 1828 in gebruik genomen en in 1895 aan de zuidzijde uitgebreid. De kleine aula dateert uit 1954. Aan de weg staat een (verplaatst) oorlogsmonument (1947, N.A. van der Kreek). De in 1952 aangelegde Nieuwe Alg. begraafplaats (Naarderstraat 68) heeft een uit die tijd daterende aula in de vorm van een rotonde met open zuilenomgang. Het blindeninstituut ‘Elisabeth Kalis’ (Amersfoortsestraatweg 180), nu ‘Visio’, ligt ten zuidwesten van Huizen en verrees in 1930-'33 toen het instituut van Amsterdam hierheen verhuisde. Het naar plannen van A.D.N. van Gendt in traditionalistische vormen uitgevoerde complex bestaat uit een hoofdgebouw, een internaatsgebouw, werkplaatsen, een muziekgebouw en enkele dienstwoningen.

Oud-Crailo (Museumlaan 1). Deze buitenplaats ten zuidwesten van Huizen stamt uit 1628. Het huidige gepleisterde neoclassicistische huis kwam tot stand in 1856 en werd verbouwd in 1899 en 1923 (erker).

Bij het huis hoorden ook de naar ontwerp van C. Muysken in chaletstijl en in opdracht van P. Langenhuizen gebouwde

[p. 397]

voorm. koetsierswoning met stal (Museumlaan 2; 1881) en de voorm. tuinmanswoning (Museumlaan 3; 1890). Van de landschappelijke parkaanleg van J.D. Zocher jr. uit circa 1856 resteren de oprijlaan en de rechte lindenlaan. In 1929 heeft men de tuin aan de zuidwestzijde gewijzigd in nieuwarchitectonische tuinstijl. Het toegangshek is uit 1923.

Oud-Bussem (Flevolaan 69). Deze op de grens van Huizen en Naarden gelegen oude buitenplaats heeft als kern een wit gepleisterd tweelaags huis met segmentvormig fronton bij de middenpartij. P. van Leeuwen Boomkamp liet het huidige huis in 1930 bouwen naar een ontwerp in Nieuw Historiserende stijl van D.F. Slothouwer. De dubbele garage (1930) is ook van zijn hand. De parkaanleg in vroege landschapsstijl, mogelijk naar plannen van J.D. Zocher sr., dateert nog uit het begin van de 19de eeuw en is rond 1910 gewijzigd naar ontwerp van L.A. Springer.

De voorm. melkerij Oud-Bussem (Flevolaan 41) is een als herenboerderij ontworpen modelboerderij, gesticht in 1902 op initiatief van het latere parlementslid F. Vos en de econoom J. van Woensel Kooy († 1903), die in 1897 het landgoed Oud-Bussum kocht om er een hygiënische melkerij te exploiteren en bacterie-arme ‘natuurmelk’ te produceren. K.P.C. de Bazel ontwierp het als koestal dienende U-vormig hoofdgebouw (nr. 41; 1903-'05) met klokkentorentje boven de centrale ingang. De voorm. zuivelfabriek (nr. 43; 1903) is een villa-achtig pand, met

Huizen, Melkerij Oud Bussem (1981)

daarvóór aan de weg de voorm. flessenspoelerij (nr. 45; circa 1904). De Bazel ontwierp ook het voorm. kantoor annex dienstwoning (nr. 67; 1903) en enkele dienstwoningen (nrs. 32-36; 1904). In de voorm. zaaddrogerij (nr. 39; 1925, W. de Gooijer) werd suikerbietenzaad bewerkt. Met die activiteit trachtte men de verliezen bij de melkerij te compenseren. De in 1967 gerestaureerde koestal (G. van der Pol) dient nu als kantoor (Talpa).

Overige buitenplaatsen (gemeente Naarden/Huizen). Op de zandgronden ten oosten van Bussum werden vanaf 1810 buitenplaatsen gesticht. Op de met een landschapspark ingerichte buitenplaats Flevorama (Flevolaan 4) kwamen het wit gepleisterde neoclassicistische huis en koetshuis in 1858 tot stand voor A.E. Dudok van Heel naar plannen van A.L. van Gendt. Uit 1880 dateert het neoclassicistische huis van de buitenplaats Nieuw Valkeveen (Huizerstraatweg 34). In 1903 ontwierp K.P.C. de Bazel hierbij twee hovenierswoningen (Oud Blaricummerweg 5 en 38). Het met riet gedekte en wit gepleisterde landhuis Heerlijkheid (Meentweg 2) werd in 1910 gebouwd voor G.M. den Tex. Een tegelkeramiek in de zijgevel toont Pan en Aphrodite. Het echtpaar Dudok van Heel-Kuhn liet in 1913 naar plannen van C.J. Kruisweg het forse buitenhuis Berghuis (Huizerweg 111) bouwen met dakruiter en risalerende zijdelen. Bij deze buitenplaats hoorde ook het met vakwerktopgevel uitgevoerde kleine witte huis Monte Casa (1868-'70), dat vermoedelijk eerst diende als jacht- en biljarthuisje (sinds 2000 tuinmanswoning van Flevorama).