Monumenten in Nederland. Noord-Holland

[p. 359]

Heiloo

Dorp, ontstaan op een strandwal waar Willibrord rond 720 een kerkje stichtte. Bij het ‘Witte Kerkje’ (Heerenweg) ontstond bebouwing in de 12de eeuw. Er vormde zich een lintbebouwing langs deze weg (nabij de kerk) en langs de Stationsweg naar het haltegebouw aan de spoorlijn Amsterdam-Alkmaar (1879). Aan de Westerweg verrees een katholieke kerk (1868). Beide bebouwingskernen groeiden pas ver in de 19de eeuw aan elkaar. Ten noorden van het dorp legde men het Blockhove-park (1918) aan en op het terrein van het landgoed Groot Ypestein aan de zuidzijde van het dorp kwam de St.-Willibrordusstichting (1928) tot stand. Na de Tweede Wereldoorlog is Heiloo, als forensendorp van Alkmaar, sterk uitgedijd. Bij de kerk is recent een nieuw winkelcentrum gebouwd.

De Herv. kerk (Heerenweg 32), oorspronkelijk gewijd aan St. Willibrordus en ook wel het ‘Witte Kerkje’ genoemd, is een wit gepleisterde eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een toren van twee geledingen met ingesnoerde spits. Uit de 12de eeuw stamt het deels in tufsteen opgetrokken schip, waartegen rond 1200 een romaanse toren met rondboogfries verrees. Begin 15de eeuw kwamen het dwarsschip en een nieuw koor tot stand en waarschijnlijk ook de verhoging van de toren. In de toren hangt een door Johannes Breutelt gegoten klok (1615). Van de in 1573 verwoeste

Hetloo, R.K. Willibrordusstichting

kerk werd slechts het schip herbouwd (koorsluiting 1630); de restanten van het oude koor verdwenen in 1765. De bepleistering dateert waarschijnlijk van een reparatie van 1822-'23 en in 1863 werd de zuidmuur vernieuwd. De kerk is in 1964-'66 gerestaureerd.

Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf (1843) met trekbalken. Tot de inventaris behoren een preekstoel en doophek (beide tweede helft 17de eeuw) en een gesneden bekroning met het wapen van Heiloo (begin 18de eeuw). Een sarcofaagdeksel van rode zandsteen is opnieuw gebruikt als grafzerk (gotische letters).

Bij de toren staat de Willibrordusput, die in zijn huidige vorm teruggaat tot de 15de of 16de eeuw (gerestaureerd 1951). Op het kerkhof staat onder meer een obelisk op postament voor J. Brink († 1900).

De R.K. St.-Willibrorduskerk (Westerweg 265) is een driebeukige basilicale kerk met doopkapel, ingangsportaal en een terzijde geplaatste toren met steile spits. Deze door J. Stuyt met traditionalistische elementen en romaanse details ontworpen kerk verrees in 1925-'27 ter vervanging van de kerk uit 1868. Het Pels-orgel dateert uit 1927. De uit 1868 daterende eclectische pastorie (Westerweg 267) is ontworpen door H.J. van den Brink.

De R.K. Willibrordusstichting (Kennemerstraatweg 464) werd in 1928-'40 verwezenlijkt op het landgoed Ypestein, waarvan het huis in 1880 was gesloopt. Opdrachtgever van deze psychiatrische inrichting was de in 1928 gestichte Congregatie van de Broeders van O.L. Vrouwe van Lourdes, met broeder-overste Junianus Traag als ‘bouwpastor’. In traditionalistische vormen ontwierpen H.J.W. Thunnissen en J.H. Hendricks acht paviljoens, een hoofdgebouw en diverse dienstgebouwen en dienstwoningen. Begonnen werd met drie paviljoens (1928-'29), waaronder het St.-Pauluspaviljoen (voor psychopaten). Aan de straatzijde bouwde men het sanatoriumpaviljoen S.M. Glorieux en het paviljoen Aloysius (beide 1932). Daartussen verrees in 1938-'40 het hoofdgebouw met broederklooster (gesloten 1994), kloosterhof en de op de koepelkerken van J.Th.J. Cuypers en J. Stuyt geïnspireerde O.L. Vrouwe van Lourdeskapel. Deze kapel bevat beelden van P. Biesiot, smeedijzeren ambo's en communiebanken van N. Witteman, gebrandschilderde ramen van K. Trautwein en een Pels-orgel (1949). Biesiot maakte ook de beelden aan het hoofdgebouw. De symmetrische tuinaanleg naar ontwerp van K.C. van Nes omvat een hertenkamp en een hoenderpark. Aan de zuidzijde verrezen dienstwoningen, zoals de directeurswoning ‘Klein Ypestein’ (Kennemerstraatweg 466; 1929), de rectorswoning Ypesteinerlaan 2 (1931) en de dokterswoning Kennemerstraatweg 462 (1937).

Het raadhuis (Raadhuisweg 4), een robuust pand met middenrisaliet en tentdak met dakruiter, werd gebouwd in 1927 naar ontwerp van D. Saal. De raadzaal heeft men in 1998 vernieuwd.

Huis Nijenburg (Kennemerstraatweg 278) is een statig wit gepleisterd buitenhuis met middenrisaliet en geblokte hoeklisenen. De oudste vermelding dateert uit 1602, maar het huidige huis kwam in 1709 tot stand voor Jan van Egmond van de Nijenburg en zijn zoon Gerard. Gerard's dochter Maria liet het huis achter uitbreiden (circa 1715) en herinrichten in Lodewijk XIV-stijl (1729-'30), zoals met de wandbetimmeringen in de Blauwe Kamer, waarin opgenomen een schoorsteenmantel en enkele allegorische grisaille-schilderingen gemaakt door Jan Hoogzaad. Het huis werd in 1742 door vererving bezit van de familie Van Foreest. In opdracht van Cornelis van Foreest werd de voorgevel rond 1830 bepleisterd en voorzien

[p. 360]

Heiloo, Woonhuis De Hutkoffer

van (dorisch-)neoclassicistische decoraties.

De formele parkaanleg heeft een zichtas die in het overbos - een deel van de Heilooërbossen - doorloopt. De parkaanleg kan 17de-eeuws zijn, waarbij de grond uit de vijver voor het huis in het overbos als ‘kattenberg’ werd opgetast (aangepast 1759-'67). Op de hoeken van de vijver staan twee beelden (1711, Caspar Swents). Zuidelijk van het huis kwam in 1816-'21 een aan L.A.C. van Delen toegeschreven Engels Werk tot stand, met slingerende paden en bloemhof. Het koetshuis dateert uit circa 1740, de neoclassicistische dienstwoning uit circa 1830.

De tuinkoepel Kennemerstraatweg 432 is een wit gepleisterd zeskantig gebouwtje uit 1891, opgetrokken bij het oorspronkelijk 14de-eeuwse Huis ter Coulster (afgebroken 1847), waarvan de 17de-eeuwse hekpijlers resteren. De opdrachtgeefster, mevr. C.F. Fontein Verschuir, huwde in 1884 met B. van der Feen de Lille en samen lieten ze in 1913 Betsy's hof (Kennemerstraatweg 434) bouwen, een stolpboerderij met staart.

Woonhuizen. In opzet 17de-eeuws is de eenvoudige boeren- of visserswoning De Hutkoffer (Heerenweg 21; gerestaureerd 1962) met houten voorschot en luik, en binnen een betegelde schouw. Voor de rijksbelastingontvanger J.C. Maas Geesteranus verrees het gepleisterde neoclassicistische huis Kennemerstraatweg 382 (circa 1870).

Heiloo, Blokhuis Lutine

Villa Overmeer (Kennemerstraatweg 81; circa 1885) is uitgevoerd met speklagen en chaletstijl-elementen. Een neorenaissance-geveltop en erker kenmerken het huis Kennemerstraatweg 318 (1912). Het door F. Abel ontworpen houten landhuis De Specht (Heerenweg 2; circa 1923) werd in blokhuis-systeembouw vervaardigd door de Silezische firma Christoph & Unmack. Van dezelfde firma zijn het Blokhuis Lutine (Kennemerstraatweg 7) en Kennemerstraatweg 41. De houten prefabwoning Huize Drechterland (Van Foreestlaan 1) werd in 1928 opgetrokken voor de Enkhuizer bankier M.A. Emmerling door de Weense firma Schönthaler-Silva. Expressionistisch van vorm zijn de met riet gedekte villa's Schoutsbosch (Kennemerstraatweg 59; 1921), Kennemerstraatweg 45 (circa 1925) en Heerenweg 1 (circa 1930).

Het voorm. trafohuisje (Het Maalwater ong.) kwam in 1917 tot stand volgens het type ‘hoogtoren’ en vertoont sobere expressionistische elementen.

Het opslaggebouw voor zaadteelt en zaadhandel (Holleweg 100) is een L-vormig pand uit circa 1920 met kleine vensters.

De bollenschuur Hoogeweg 40, een blokvormig tweelaags pand met kleine vensters, werd gebouwd rond 1925.

De poldermolen ‘Maalwater’ (bij Het Maalwater 7) is een kleine met hout beklede wipstaartmolen uit circa 1850, afkomstig uit Alkmaar en in 1974 hier herbouwd.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe ter Nood (Kapellaan 8) ligt ten zuiden van Heiloo in het gehucht Kapel. In 1905 werden de fundamenten van een in 1573 verwoeste en in 1637 definitief gesloopte middeleeuwse Mariakapel gevonden. Op initiatief van de Alkmaarse margarinefabrikant G. van den Bosch besloot men tot de bouw van een bedevaartsoord. In 1913 verrees naar ontwerp van J. Stuyt een forse driebeukige bedevaartskerk met dwars geplaatste dakerkers als ‘noodkerk’. Tot een definitieve kerk kwam het niet, wel is de dakruiter vernieuwd (1963, H. Thunnissen). Het interieur heeft een ziende kap met originele polychromie en bevat een door B. Pels gebouwd orgel (1914). De calvarieberg werd in 1912 opgeworpen met grond uit de vijver (corpus Christi in

Kapel bij Heiloo, R.K. kerk O.L. Vrouwe ter Nood (1993), genadekapel

[p. 361]

1974 vernieuwd). In 1915 werd het de laatste statie van een reeks van dertien kruiswegstaties aan een slingerend bospad. De andere staties hebben de vorm van een kleine kapel met tegeltableau. De eenbeukige natuurstenen genadekapel (Kapellaan 8), met ingangsportaal en voorhof, kwam in 1930 tot stand naar ontwerp van J. Stuyt. De muurschilderingen zijn van H. Bijvoet. De voorhof heeft een halfopen houten omgang met daarin kruiswegstaties van J. Toorop (1916-'18). In het midden staat de zogeheten Runxputte van Oesdom, die in de nacht van 8 op 9 december 1713 (Maria Onbevlekt Ontvangen) opnieuw water gaf en vervolgens als Mariaput doel van vele pelgrimages werd. P. Biesiot vervaardigde het Willibrordusbeeld (1935). Het nabijgelegen R.K. Julianaklooster (Hoogeweg 65) werd in 1933 gebouwd naar een traditionalistisch ontwerp van H.W. Valk voor de Congregatie van de Zusters Juliaantjes (gesticht 1915).