Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Heemstede

Dorp, ontstaan in de 11de eeuw op een strandwal achter de duinen. In het binnenduingebied kwamen kleine buurtschappen tot ontwikkeling. Bij het kasteel van de heer van Heemstede (circa 1290) vormde zich een bescheiden dorpskom en verrees in de 15de eeuw een kapel. Toen Heemstede in 1623 een zelfstandige parochie werd, verving men de kapel door de huidige Herv. kerk. Na ontzanding in de duinen (16de en 17de eeuw) ontwikkelde de zogeheten Zandvaarterbuurt zich tot een gebied met blekerijen. Langs de doorgaande weg over de strandwal (Herenweg) ontstonden in de 17de en 18de eeuw veel buitenplaatsen. De dorpsbebouwing verdichtte zich

[p. 353]

rond 1850 en vanaf 1900 was Heemstede een geliefde plek voor welgestelde renteniers en forensen. Een door J. Stuyt en J.Th.J. Cuypers opgesteld uitbreidingsplan (1909) werd in 1912 van kracht. De voorm. buitenplaatsen Bosch en Hoven en Leeuwenhooft heeft men tussen 1916 en 1924 veranderd in royale woonbuurten. De gemeente Haarlem annexeerde in 1927 het eveneens voor villabouw verkavelde gebied bij de Haarlemmerhout. Na de Tweede Wereldoorlog is het gebied tussen de oude dorpskern en de nieuwe gemeentegrens vrijwel geheel bebouwd geraakt.

Kasteel Heemstede (Ir. Lelylaan 33) werd rond 1290 gebouwd nabij de monding van de (Zuider Buiten) Spaarne en kreeg zijn grootste omvang ten tijde van ambachtsheer en raadspensionaris Adriaan Pauw († 1653). Sinds de afbraak van dit omgrachte kasteel in 1810 resteren alleen de funderingen. Deze zijn toegankelijk via een natuurstenen brug met beeldhouwwerk en poort, gebouwd in 1648 ter gelegenheid van de Vrede van Munster, met rijke maniëristische bouwfragmenten uit Leiden. Op het voorplein staat een langgerekt 17de-eeuws bouwhuis met torenvormige aanbouw (restant poortgebouw). De poortdoorgang wordt bekroond door schilddragende leeuwen en het wapen van Adriaan Pauw. Het poortje in de lange gevel is samengesteld uit van elders afkomstige bouwfragmenten. Een tweede bouwhuis is in 1957 ingestort en niet herbouwd. Verder is er nog een 17de-eeuws duifhuis met een wapensteen boven de ingang.

De (Herv.) Oude Kerk (Wilhelminaplein 1) is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor, driezijdig gesloten dwarsarm en een vieringtoren. In 1623-'25 kwam deze kerk in gotische trant tot stand naar plannen van Hendrick Jacobsz Staets en Cornelis I Danckerts de Rij op de fundamenten van een in 1573 verwoeste kerk. De dwarsarm dateert van 1652. In de vieringtoren (1759) hangt een mogelijk door Gobel Moer gegoten klok (1487). Bij een in 1939 voltooide, ingrijpende, restauratie naar plannen van H. Korringa heeft men het schip westwaarts verlengd.

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven met trekbalken. Deze zijn voorzien van 17de-eeuwse opschriften over de lotgevallen van de kerk (meermalen overgeschilderd). De kerk bevat een door Rombout Verhulst vervaardigd marmeren grafmonument voor ambachtsheer Adriaan Pauw († 1653). Het orgel werd in 1752 gemaakt door Andries van Bolder voor de Herv. kerk te Oldebroek, in 1929 overgeplaatst naar Kornhorn en in 1989 gerestaureerd en geplaatst in Heemstede.

De R.K. St.-Bavokerk (bij Herenweg 88) is een driebeukige basilicale kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor. De ingebouwde toren heeft twee geledingen, een balustrade en een achtzijdige klokkenverdieping met frontalen en hoge naaldspits. Deze neogotische kerk verrees in 1877-'79 naar ontwerp van E.J. Margry ter vervanging van een kerk uit 1818. De hoekpinakels op de torenbalustrade zijn in 1956 verwijderd en bij de restauratie (1960) niet opnieuw aangebracht. Het oorspronkelijk neogotisch gepolychromeerde en in 1957 wit gesausde interieur is in 1990 opnieuw beschilderd. De kerk bevat een door L. en M. van den Brink gebouwd orgel (1833, gerestaureerd 1972).

De pastorie (Herenweg 88) dateert ook uit circa 1879. Bij de R.K. begraafplaats naast de kerk staat een doodgraverswoning (Herenweg 90; 1886) met neorenaissance-details en decoratief sierspant.

De R.K. O.L. Vrouwe Hemelvaartkerk (bij Valkenburgerplein 20), een sobere kruisvormige koepelkerk met terzijde geplaatste rijzige toren met tentdak,

Heemstede, Raadhuis

kwam in 1925-'27 tot stand naar een expressionistisch ontwerp van J.Th.J. en P. Cuypers. Wegens bezuinigingen heeft men de koepel lager uitgevoerd. De kerk bevat schilderingen in hoofd- en zijkoren. Uit de bouwtijd dateren verder de kerkinventaris en de pastorie (Valkenburgerplein 20).

Overige kerken. Zakelijk-expressionistisch is de zaalkerk met aangebouwde consistorie van de Ned. Protestanten Bond (Postlaan 14; 1926, H. Tuininga), nu in gebruik bij de Verenigde Doopsgez. Gemeente. In dezelfde stijl ontworpen is de 's Herenwegkerk (Herenweg 141; circa 1930, J.J. Brandes), een zaalkerk met uitgebouwd voorportaal. Een opvallende glasin-betongevel heeft de naoorlogse (Geref.) Pinksterkerk (Camplaan 18; 1957, Chr. Nielsen, J.H.Chr. Spruit en W. van der Kuilen).

Postkantoren. Het voorm. postkantoor Raadhuisstraat 27 werd in 1889 gebouwd naar een rijk neorenaissance-ontwerp van J. Wolbers. Het nieuwe postkantoor Raadhuisstraat 24a (circa 1935) is een fors gebouw met laddervensters en uitgebouwd ingangsportaal.

Het raadhuis (Raadhuisplein 1), een tweelaags pand met geblokte hoekrisalieten, pronkrisaliet en een klokkentorentje, verrees in 1906 naar een ontwerp in Nieuw Historiserende stijl van J.Th.J. Cuypers en J. Stuyt. De achteraanbouw

[p. 354]

Heemstede, Klein-seminarie Hageveld

uit 1918 (J.Th.J. Cuypers) heeft men in 1949 vergroot. In 1971 is een verdere uitbreiding verwezenlijkt (M.F. Duintjer en D.J. Istha).

Het voorm. klein-seminarie Hageveld (Cruquiusweg 15) werd in 1922-'25 in opdracht van het bisdom Haarlem gebouwd op het terrein van de voorm. buitenplaats ‘'t Clooster’ (huis gesloopt 1860), genoemd naar een 15de-eeuws klooster ter plaatse. J. Stuyt ontwierp in Nieuw Historiserende stijl een symmetrisch gebouwencomplex met rechthoekige binnenplaats. De lange westvleugel heeft een middenrisaliet met pronkrisaliet en hoofdingang, de lange oostvleugel is voorzien van hoekpaviljoens. Aan de oostzijde staat centraal een ovale kapel. Deze heeft een koepel met lantaarn en een halfrond gesloten koor met omgang en kapellenkrans.

Rond 1980 is het seminarie gewijzigd in een middelbare school, ook toegankelijk voor meisjes. Ten behoeve van de school

Heemstede, Valkenburgschool

is recent onder meer een nieuwe gymzaal toegevoegd. Een gedeelte van het complex is in 2004-'05 omgebouwd tot appartementen.

Scholen. Neorenaissance-details vertoont het U-vormige openbare lagere schoolgebouw Voorweg 22 (circa 1900) met zes klassen en een aangebouwde onderwijzerswoning. In 1920 heeft men een tweelaagse vleugel en een gymnastieklokaal toegevoegd. De Chr. lagere Nicolaas Beetsschool (Bosboom Toussaintlaan 18) kwam in 1925 tot stand in zakelijk-expressionistische stijl als uitbreiding van een vierklassige school uit 1905. De naastgelegen voorm. kleuterschool (Voorweg 49; 1905) was oorspronkelijk een verenigingsgebouw (Chr. Belangen). Andere opvallende schoolgebouwen uit het interbellum zijn de U-vormige Chr. lagere school Bosch en Hoven (A. Pauwlaan 19; 1924, K. Jonkheid) en de R.K. lagere school Valkenburg (Molenwerfslaan 7-9; 1931) met expressionistische tweelaagse ingangspartij. Ernaast staan de voorm. scholen voor katholiek vervolgonderwijs (1925 en 1929). Interessant zijn ook de L-vormige openbare lagere Crayenesterschool (Crayenestersingel 37; 1938, H. Korringa), met opvallende hoekpartij, en de sinds 1986 als openbare bibliotheek gebruikte voorm. Dreefschool (Julianaplein ong.; 1930, C. van Gelder) met beeldhouwwerk bij de ingang. Het naoorlogse blokvormige pand van de voorm. muziekschool (Overboslaan 6; circa 1955) vertoont muzieksymbolen in de glas-in-betongevel.

Huis te Manpad (Herenweg 7). Deze 17de-eeuwse buitenplaats werd mogelijk gesticht door Cornelis Mattheysz (eigenaar in 1643). Nadien was ze van de 18de eeuw tot 1953 eigendom van de familie Van Lennep. Op een omgracht terrein staat het van oorsprong 17de-eeuwse sobere huis met hoekschoorstenen, dat bij verbouwingen circa 1720 het huidige aanzicht kreeg. David van Lennep liet het in 1767-'70 aan de achterzijde vergroten. Bij een restauratie in 1954-'55 heeft men de vroeg-19de-eeuwse bepleistering verwijderd, de vensters in het 17de-eeuwse gedeelte gewijzigd in empire-stijl en tegen de zuidgevel een terras aangelegd.

Aan weerszijden van het voorplein staan L-vormige eenlaagse bouwhuizen (circa 1730) met een afgeronde binnenhoek. Deze bouwhuizen hebben elk een hardstenen dorisch zuilenportiek in Lodewijk XIV-stijl met beelden (Apollo en Diana). De toegang tot het voorplein wordt gevormd door een bakstenen

Heemstede, Huis te Manpad

[p. 355]

Heemstede, Huis te Manpad, plattegrond

boogbrug en een toegangshek (circa 1730) met natuurstenen pijlers voorzien van siervazen. Met gebruik van een oudere aanleg rond het huis kreeg het park rond 1730 een formele aanleg naar plannen van Adriaan Speelman. In 1741-'42 volgde een vergroting met de aanleg van het ‘Agterste Bosch’. De opzet van deze formele aanleg is ondanks moderniseringen (1767) en de wijziging in landschapsstijl door A. de Haan (1814) nog herkenbaar. Aan weerszijden van de centrale zichtas staan door Jan van Logteren vervaardigde tuinbeelden (1734; Bacchus en Ariadne). Uit omstreeks 1730 zijn verder de oranjerie met dienstwoningen (Manpadslaan 1-3), de slangenmuur en de concaaf opgezette menagerie in het park (gewijzigd circa 1800). Op een eiland in de waterpartij achter het huis bevindt zich een ijskelder. Ter herinnering aan de gevechten bij Manpad in 1304 en in 1573 liet D.J. van Lennep in 1817 een monument (bij Manpadslaan 1) oprichten in de vorm van een hardstenen obelisk op sokkel.

De Hartekamp (Herenweg 5). Deze voorm. buitenplaats heeft als kern een van oorsprong 17de-eeuws huis, dat in fasen tot de huidige omvang uitgroeide en rond 1860 het huidig aanzien kreeg. Het gepleisterde neoclassicistische gebouw heeft een ingangspartij tussen vooruitstekende gevelpartijen en aan de tuinzijde een hoge koepelkamer.

Aan de landschappelijke parkaanleg met grote vijver hebben J.D. Zocher sr. en jr. meegewerkt. De laatste ontwierp in neoclassicistische stijl (neo-Grec) de oranjerie (circa 1820). Het theehuis heeft nog 18de-eeuwse elementen. In het in 1909 door L.A. Springer ontworpen tuingedeelte bij de oranjerie staan een pergola en een borstbeeld van Linnaeus, die hier van 1735 tot 1738 als botanicus werkte. Aan de in 1902 aangelegde nieuwe oprijlaan staat een door Springer ontworpen toegangshek, voorzien van hardstenen pijlers met lantaarns. De overtuin van het park heeft men in 1901 verkocht voor de bouw van villa's. In het park rond het huis staan moderne paviljoens van een hier in 1951 gevestigde inrichting voor zwakzinnige kinderen. De voorm. botanische tuin werd in 1954 onderdeel van park en speeltuin ‘De Linnaeushof’ (Bennebroek).

Ipenrode (Herenweg 63). Deze buitenplaats heeft een huis uit circa 1730 met aan de achterzijde een uitgebouwde tuinkamer. Begin 19de eeuw zijn empirevensters aangebracht en heeft de voorgevel een blokbepleistering gekregen. Het huis is in 1957 na brand hersteld.

In het park bevinden zich een voorm. koetshuis met stal (Herenweg 65) en een dienstwoning (Herenweg 69) - beide 18de-eeuws - en verder een tuinmanswoning (Herenweg 67) uit 1908.

Berkenrode (Herenweg 133). Dit U-vormige en gepleisterde tweelaagse buitenhuis werd in de 18de eeuw gebouwd en was oorspronkelijk het huis van de buitenplaats Westerduin. Bij de

Heemstede, Buitenplaats De Hartekamp

samenvoeging met de buitenplaats Berkenrode in 1797 liet de familie Van Wickevoort Crommelin het huis Westerduin verbouwen en het van oorsprong middeleeuwse huis Berkenrode slopen. De parkaanleg in vroege landschapsstijl kwam na 1797 tot stand. De gepleisterde achtzijdige tuinkoepel (Herenweg 127) dateert uit 1802 (verplaatst 1928) en staat naast een toegangshek met door vazen bekroonde gemetselde pijlers. Een als badhuis bekend staand gecementeerde gebouwtje (bij Herenweg 131) wordt bekroond door 18de-eeuwse borstbeelden van allegorische vrouwenfiguren. Het park bevat verschillende 18de-eeuwse tuinbeelden en een grafteken voor een paard (1858). Een 18de-eeuwse gemetselde boogbrug met siervazen leidt naar het gedeelte van het park waar het oude huis Berkenrode stond. De 18de-eeuwse en later wit gepleisterde dienstgebouwen Herenweg 119-121 (voorm. stallen) en 123-125 behoorden oorspronkelijk ook tot het oude Berkenrode.

Bosbeek (Glipper Dreef 209). Deze buitenplaats heeft een vroeg-18de-eeuws blokvormig huis met souterrain, middenrisaliet en versierde ingangspartij. Aan de achterzijde bevindt zich een hoge, driezijdig uitgebouwde, tuinkamer. Het rond 1750 vernieuwde interieur bevat onder andere een plafondschildering van Jacob de Wit. In 1951 werd het buiten aangekocht door de Congregatie van de Voorzienigheid als retraitehuis en rustoord. De oorspronkelijk formele aanleg werd in 1794 naar plannen van J.D. Zocher sr.

[p. 356]

gewijzigd in een landschappelijke parkaanleg. In het park staan verschillende tuinornamenten opgesteld, zoals piëdestals en een uit Rome afkomstige marmeren badkuip (circa 1760). Voor het huis ligt een in 1913 aangelegde geometrische tuin. Het smeedijzeren toegangshek heeft geblokt gemetselde hekpijlers.

Groenendaal (Glipper Dreef 211). Het rond 1750 gebouwde huis van deze buitenplaats werd eind 18de eeuw na de samenvoeging met de buitenplaats Bosbeek in 1784 afgebroken. Behouden is de in 1794 voor J.A. van Lennep naar plannen van J.D. Zocher sr. tot stand gekomen landschappelijke parkaanleg, waarvoor een formele tuinaanleg van Daniël Marot (circa 1730) werd gewijzigd. In het park ligt de grafheuvel waar Van Lennep in 1829 werd begraven. Uit de 18de eeuw dateren het voorm. koetshuis (Groenendaal 3), een wit gepleisterd U-vormig eenlaagspand met pilasters (nu restaurant), en een gepleisterde tuinmanswoning (Groenendaal 4). Als toegang tot de voorm. moestuin dient het van de Leidse Trekvaart afkomstige Leids Tolhek (1695) met gemetselde hekpijlers en zandstenen bekroningen. Bij de gemoderniseerde 19de-eeuwse portierswoning (Herenweg 20) staat een 18de-eeuws toegangshek met gepleisterde hekpijlers bekroond door natuurstenen burchten. De Groenendaalse molen (Herfstlaan ong.), een houten stellingmolen met achtzijdige romp, werd in de 18de eeuw gebouwd voor de aanvoer van water naar de vijvers. Rond 1780 liet de toenmalige eigenaar John Hope deze molen vervangen door een stoomgemaaltje. Na de sloop van het gemaal rond 1850 heeft men de molen op het machinegebouw herbouwd (gerestaureerd 2002-'03).

Meer en Berg (Glipper Dreef 199), nu klooster Mariënheuvel. In 1907-'09 liet jhr. H.J. Deutz van Lennep een 18de-eeuws buitenhuis vervangen door een nieuw landhuis op vlindervormig grondplan, ontworpen in Nieuw Historiserende stijl door F. Kuipers. Om dit huis kwam een landschappelijke parkaanleg tot stand naar plannen van L.A. Springer. In 1946-'49 is het landhuis voor de zusters augustinessen tot klooster verbouwd en voorzien van nieuwe vleugels.

Van het oude huis is het huidige pand Meerzicht (Glipper Dreef 205) een restant. Eveneens uit de 18de eeuw dateren een portierswoning, een voorm. koetshuis en het restant van een tuinkoepel (Glipper Dreef 193-197), met aansluitend een tuinmuur en een smeedijzeren toegangshek met gepleisterde hekpijlers.

Meer en Bosch (Achterweg 5). Op het terrein van deze 18de-eeuwse buitenplaats is het Instituut voor Epilepsiebestrijding gevestigd. Na de aankoop in 1885 door de Vereniging voor Verpleging van Lijders aan Epilepsie werd het bescheiden 18de-eeuwse buitenhuis aan voor- en achterzijde vergroot met een geaccentueerde middenpartij.

Ten behoeve van de kliniek kwamen verschillende gebouwen tot stand, zoals rond 1890 een ketelhuis, een dubbele dienstwoning en een portierswoning (Achterweg 1). Rond 1900 verrees het drielaagse paviljoen Salem (Achterweg 7) met veranda en loggia. In traditionele vormen bouwde men rond 1915 de paviljoens ‘De Terp’, ‘De Schakel’ en ‘Zonnehoek’, en het paviljoen Achterweg 9. Verder is er een (inmiddels gesausde) kapel, nu gebouw ‘Irene’. Uit 1934 dateert het dr. A.M. Lorentz de Haas Laboratorium, een L-vormig gebouw in gele baksteen met stalen ramen. Een bakstenen monument herinnert aan directeur J.L. Zegers (1890 tot 1913).

Overige buitenplaatsen. Uit de late 18de eeuw dateert het buitenhuis Oud Berkenrode (Herenweg 145). Het eveneens 18de-eeuwse en later wit gepleisterde landhuis De Gliphoeve (Glipperweg 9) diende tot 1811 als linnenblekerij ‘Bleeklust’. Van de 18de-eeuwse buitenplaats Bosch en Hoven zijn de dienstwoningen Casper Fagellaan 8-10 behouden. Een smeedijzeren toegangshek, een tuinmanswoning met oranjerie (Koediefslaan 97-101) en een ijskelder zijn restanten van de 18de-eeuwse buitenplaats Kennemeroord (Herenweg 138).

Woonhuizen. Een 17de-eeuwse oorsprong hebben de eenvoudige diepe huizen Glipperweg 70 (1632), met tuitgevel en houten deuromlijsting, en Glipperweg 72 met schoudergevel. Laat-18de-eeuws zijn het met ingangsomlijsting uitgevoerde herenhuis Welgelegen (Herenweg 142), met bijbehorende gepleisterde vierkante theekoepel (Koediefslaan 121), en het wit gepleisterde tweelaagse huis Koediefslaan 69 (gerestaureerd 1980). Het gepleisterde huis Overlaan (Raadhuisplein 9) met klein zuilenportiek werd begin 19de eeuw gebouwd en was van 1855 tot 1906 raadhuis (gerestaureerd 1990). Logementhouder IJ. Koppen liet in 1832-'40 het wit gepleisterde neoclassicistische herenhuis Huize Postlust (Herenweg 92) bouwen. De gepleisterde neoclassicistische villa Achterweg 11 verrees in 1868 als pastorie bij de Herv. kerk. Uitgevoerd in vroege chaletstijl is de villa Interlaken (Bronsteeweg 49; circa 1870). Eclectische vormen vertoont de onlangs gerestaureerde, gepleisterde villa Het Clooster (Cruquiusweg 11; 1873, verbouwd circa 1915), die staat op een gedeelte van het terrein van de voorm. gelijknamige buitenplaats. Eveneens voorzien van eclectische vormen zijn de dubbele villa Bronsteeweg 96-98 en het middenganghuis Bronsteeweg 100. Voorbeelden van woonhuizen in neorenaissance-stijl zijn de herenhuizen Wilhelminaplein 1-3 (circa 1890), de villa Herenweg 180 (circa 1890) en de kleine villa Herenweg 103 (1904). In 1896 verrezen de wit gepleisterde villa's Camplaan 13-17 met hun houten geveltopbetimmeringen en in schoon metselwerk uitgespaarde details. Chaletstijl-details hebben de villa's Stella Duce (Herenweg 143; circa 1905) en Herenweg 135. In landhuisstijl ontworpen is het dubbele huis Herenweg 160-162 (circa 1915). Voorbeelden van Nieuw Historiserende stijl zijn de herenhuizen Vijverhoek (C. Fagellaan 4) en het in 1909 naar ontwerp van K.P.C. de Bazel gebouwde huis Van Merlenlaan 4-4a. In hetzelfde jaar ontwierp De Bazel het met riet gedekte landhuis Van Merlenlaan 6 (verbouwd 1948 en 1962). Het houten huis Bronsteeweg 1 (1921) is een montagewoning uit Canada. Beeldhouwer H.A. van den Eijnde ontwierp voor zichzelf de atelierwoning W. van de Veldekade 2 (1921) in een strakke variant van de antroposofische architectuur. Hij leverde ook het decoratieve beeldhouwwerk. Een vlindervormige plattegrond heeft het landhuis Hertenduin (Herenweg 2;

[p. 357]

1928, A. Rhodius), dat met zijn nieuwarchitectonische tuinaanleg ligt in een gedeelte van de voorm. overtuin van buitenplaats De Hartekamp. Het wit gepleisterde landhuis Le Tigre (Herenweg 40; 1935) is een functionalistisch ontwerp van J. van Bleijswijk Sombeek. Volkswoningbouw. Van het voor de woningbouwvereniging ‘Berkenrode’ naar plannen van J. Stuyt in samenwerking met J.Th.J. Cuypers en J. Etmans gebouwde woningbouwcomplex Nova et Vetera (1914) is alleen de bebouwing aan de Eikenlaan en Beukenlaan behouden. De woningbouwvereniging ‘Heemstede's Belang’ liet naar ontwerp van T. de Bruin en K. Jonkheid het complex Bosboom Toussaintlaan e.o. (1919-'21) bouwen. Boven de ingangen zitten tegeltableaus met spreuken van Nicolaas Beets. Ontworpen door H. van der Kloot Meyburg zijn de woningen Haemstedeplein e.o. (1920-'21) van de woningbouwvereniging ‘Haemstede’. Bollenschuren. De voorm. bollenschuur Herenweg 19 bestaat uit een in 1909 door D. van Letten verbouwd koetshuis en een centraal verwarmde moderne bollenschuur (1930, L. Tol). De schuren bij Kadijk 34 (1907-'08, P. Smit) en Manpadslaan 12 (1910, J.W. Reijneveld) hebben een houtskelet met wit geverfde gevelplaten. Het voorm. gebouw voor de bloembollencultuur, Leidsevaartweg 1 (1924-'28, J. Zietsma), is een kubistisch-expressionistisch ontwerp met vooruitspringende en hogere ingangspartij, en laag in de gevels geplaatste vensterreeksen.

Het waterpompstation ‘Leiduin’ werd in 1851-'53 aangelegd voor de drinkwatervoorziening van Amsterdam. Als eerste verrees in 1853 een neoclassicistische stoompompstation (later verbouwd tot laboratorium) met regulateurgebouwtje (Leidsevaartweg 73). Er werden verschillende dienstwoningen gebouwd, zoals in 1855 het blok Leidsevaartweg 57-67, met smederij en timmerwerkplaats (verbouwd tot woonhuizen in 1926), en in 1901 de chaletstijlwoningen Leidsevaartweg 75-77 voor de machinist en de opzichter.

Het deel van het waterleidingterrein op het grondgebied van Vogelenzang (Vogelenzangseweg 21, gemeente Bloemendaal) kreeg in de jaren 1921-'29 een nieuw pompgebouw, voorfilter- en nafiltergebouwen, regulateurgebouwtjes, een magazijn annex schaftlokaal en een toegangsgebouw voor de reinwaterkelder; alles uitgevoerd in sobere expressionistische vormen. Ook na de oorlog zijn diverse bijzondere gebouwen verrezen, waaronder een ronde spoelwatertoren (1954), een pompstation (1961, P.J. Elling) en - in antroposofische stijl - een ozon - en koolfiltergebouw en een spoelwatergebouw (1995, M. van Huut).

Bruggen. De gemeentelijke dienst Openbare Werken bouwde rond 1930 in zakelijk-expressionistische stijl verschillende betonnen liggerbruggen, waarbij voor de decoraties werd samengewerkt met bekende beeldhouwers (H.A. van den Eijnde en M. Andriessen). Over de Crayenestervaart liggen de Marisbrug (J.H. Weissenbruchweg; 1928) en de Crayenesterbrug (P. de Hooghstraat; 1931). Verder liggen over de Zandvaart de Zandvaartbrug (bij Heemsteedsedreef 109; 1929) en de Glipperbrug (bij Glipperweg 72; 1933), met bij de laatste een voorm. tramhuisje van de lijn Haarlem-Leiden, over de Van Merlenvaart de Van Merlenbrug (bij Glipper Dreef 186; 1932) en over de Bronsteevaart de Bronsteebrug (Wagnerkade; 1936) met een vrouwenfiguur als decoratie.

De achtzijdige watertoren (Nijverheidsweg 5) verrees in 1910 naar plannen

Heemstede, Bronsteebrug

van A. Holmberg de Beckfelt in gewapend beton met baksteenvulling en heeft een betonnen vlakbodemreservoir. In 1915 is tegen de toren een pompgebouw geplaatst.

Het station ‘Heemstede-Aerdenhout’ (Roemer Visscherplein 1) is in 1957-'58 gebouwd naar ontwerp van K. van der Gaast en is deels uitgevoerd als viaduct over de Zandvoortselaan.

De Alg. begraafplaats (Herfstlaan 1) werd in 1828 naar plannen van J.D. Zocher jr. aangelegd op een gedeelte van de voorm. buitenplaats Westermeer (huis gesloopt 1829). J.Th.J. Cuypers ontwierp rond 1930 de ingangspartij met vijver, een portierswoning, de aula en een dienstgebouw uitgevoerd in beton.

Het grafmonument van de familie Van Verschuer-Brants (1901) heeft de vorm van een liggende zerk met daarop een kleine marmeren sarcofaag uit 1847 (overgebracht van buitenplaats De Hartekamp). Interessant zijn verder de neoclassicistische grafkapel van de familie Van Vollenhoven (1874), het met obelisk en doodskleed uitgevoerde grafmonument (1881) voor S.A. Müller-Rivet en het familiegraf Van Lennep met een door M. Guiraud-Rivière vervaardigd marmeren beeld voorstellende Jeanne van Lennep († 1928).