Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Den Burg
(gemeente Texel)

Hoofddorp op het eiland Texel. De ronde structuur van dit op een zandrug ontstane dorp gaat mogelijk terug op een laat-9de-eeuwse ringwalburg, die in de loop van de tijd werd vergroot met handhaving van de ronde vorm (Weverstraat, Warmoesstraat). In 1346 werden burgwal en burggracht hersteld (gracht gedempt 1902). Geuzen staken in 1571 het Agnietenklooster in brand. Het rechthuis uit 1611 werd in 1891 vervangen door het inmiddels gesloopte hotel Texel. Na 1900 ontwikkelde zich enige bebouwing langs de Julianastraat en de Wilhelminalaan. De Parkstraat had het meeste te lijden van een beschieting in april 1945. Mede door de bouw van het nieuwe raadhuis aan de Groeneplaats (1968) is er relatief weinig van de oude bebouwing bewaard gebleven. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp cirkelvormig uitgebreid.

De Herv. kerk (Binnenburg 2), oorspronkelijk gewijd aan St. Sixtus en St. Johannes de Doper, is een rijzige driebeukige pseudobasilicale kerk met recht gesloten koor en een ingebouwde toren van vier geledingen met balustrade en achtzijdige bakstenen spits. In de 11de eeuw bouwde men een eerste kerk, die begin 16de eeuw werd vervangen door een nieuw schip met noordbeuk; rond 1539 verrees de zuidbeuk. Het in de 14de eeuw aan de oude kerk toegevoegde koor kreeg zijbeuken in 1471-'80 en werd rond 1604 tot zijn huidige vorm ingekort. De twee onderste geledingen van de toren verrezen midden 15de eeuw

[p. 261]

(mogelijk 1452 voltooid) met spitsboogtraceringen en banden in gele baksteen. Na een blikseminslag in 1537 heeft men de toren verhoogd en in 1604 werden de balustrade en de huidige spits aangebracht. In de toren, die voor de helft rust op na 1537 aangebrachte zuilen, hangt een door Conradus Splinter gegoten klok (1649). Na beschadiging in 1945 is de kerk gerestaureerd in 1948-'53 en opnieuw in 1997.

Het met een houten tongewelf gedekte interieur heeft onversierde zuilen op achtzijdige basementen. Tot de inventaris behoren een restant van een 15de-eeuws doopvont, een vroeg-19de-eeuwse preekstoel (lezenaar 1668) en een gedenkbord (1785). Het door J.M. Gerstenhauer gebouwde orgel werd door J.A.

Den Burg, gezien vanuit het zuiden

Hillebrand voltooid (1818). Op het kerkhof liggen zerken voor de burgemeesters G.L. Reinbach († 1839) en P.K. Sybrandszoon († 1864).

De R.K. St.-Johannes de Doperkerk (Molenstraat 36) is een sobere driebeukige pseudobasilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor, dakruiter en een half-ingebouwde toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. Deze neoromaanse kerk kwam in 1862-'63 tot stand naar ontwerp van Th. Molkenboer en kreeg in 1912 een nieuw koor en transept naar plannen van P.J. de Jongh. Het met houten tongewelven gedekte interieur bevat een door L. Ypma gebouwd orgel (1879).

Overige kerken. De via de Vermaningsglop bereikbare Doopsgez. kerk (Kogerstraat 18), een in gele baksteen opgetrokken T-vormige schuilkerk met

Den Burg, Herv. kerk

[p. 262]

dakruiter, dateert uit de 18de eeuw (mogelijk kort na 1742). Bij de uitbreiding in 1882 werd de dakruiter geplaatst. Het orgel is van P. Flaes (1876). De voorm. Baptistenkerk ‘Eben Haezer’ (Julianastraat 11) is een zaalgebouw uit 1910 met siermetselwerk. Traditionalistische vormen vertoont de Geref. kerk (Elemert 1; 1952, C. van der Bom).

Het voorm. Schoutenhuis (Groeneplaats 14) heeft een 14de-eeuwse kern in de vorm van twee overwelfde kelders in het achterhuis. Nadat het diepe pand in 1571 was uitgebrand, verrees in 1611 haaks naast de voorgevel een rechthuis (gesloopt 1891). Ter plaatse daarvan bouwde men in 1894 het hotel Texel (gesloopt). Het thans op die plek gevestigde restaurant omvat ook het oude Schoutenhuis. De in 1894 verdwenen trapgevel uit 1611 (of 1661) is gereconstrueerd bij de restauratie in 1981. Deze gevel heeft een in opdracht van schout Hendrick de Gooyer aangebrachte rijke zandstenen ingangspartij met corinthische halfzuilen en bloemslingers (1661). In het interieur bevindt zich een uit Weverstraat 55 afkomstig kamerschot (1778) met snijwerk en een beschildering door Andries Warmoes.

In 1841 verhuisde het rechthuis naar een huis aan de overzijde van het plein. Dat huis en de aangrenzende panden hebben in 1968 plaats gemaakt voor het huidige forse raadhuis (Groeneplaats 1), waarvan de raadzaal is voorzien van een verhoogde betonnen lantaarn.

De overdekte visbank (Vismarkt 3) dateert uit 1833 en is rond 1950 gerestaureerd en tot openbaar toilet verbouwd.

Scholen. De Oude School (Burgwal 20) is een gepleisterd eenlaagspand uit circa 1850. ‘Um 1800’-details vertoont de voorm. Zeevaartschool (Schilderend 39), gebouwd in 1913 als een vierklassige gangschool met hoger ingangsgedeelte. Na 1933 diende ze als M.U.L.O.-school, thans als dorpshuis. De R.K. lagere St.-Jozefschool (Beatrixlaan 46; circa 1920) is een achtklassige school op V-vormige plattegrond. Een aardige zesklassige school met handenarbeidlokaal is de openbare lagere school (Molenstraat 80; 1957).

Het postkantoor (Parkstraat 11), een eenlaagspand uit 1952 naar plannen van J. de Bruin, staat ter plaatse van het in 1945 verwoeste Algemeen Weeshuis (restant van het Agnietenklooster).

Het voorm. polderhuis (Vismarkt 7) is een robuust traditionalistisch pand uit 1961 met wapens en versieringen.

Woonhuizen. Het diepe huis Kogerstraat 1 werd in 1599 (ankers en deurkalf) gebouwd als woon- en pakhuis. De rondboogfriezen boven de luiken op de verdieping en de zolder zijn origineel. De in- en uitgezwenkte gevel met pinakels is bij de restauratie in 1954 gereconstrueerd. Het nu als oudheidskamer in gebruik zijnde pand bevat betimmeringen, een bedstede, een kelder en opkamer en een tegelschouw (1863). De diepe huizen Binnenburg 19 en Gravenstraat 33 hebben beide een (vernieuwde) vroeg-17de-eeuwse trapgevel met klimmend boogfries. Het in de kern 17de-eeuwse pand Binnenburg 15 toont drie gevelstenen met de namen ‘Texel’, ‘Goudbergh’ en ‘'T wapen van Schagen’. Restanten uit de 17de eeuw zijn mogelijk verborgen in Stenenplaats 5 (achtergevel), Waalderstraat 15 en Waalderstraat 20. Vóór het laatstgenoemde pand staat een fragment van een laat-gotische stoepsteen (16de eeuw). Het pand Zwaanstraat 10, met dwars voorhuis en een diep eenlaags achterhuis, bevat 17de-eeuwse elementen (balkenplafond, tegelwand)

Den Burg, Schoutenhuis

en heeft een blokbepleistering uit circa 1860. Voorbeelden van (in opzet) 18de-eeuwse diepe huizen met houten voorschot zijn Waalderstraat 17-19, Warmoesstraat 16, Weverstraat 67 (gerestaureerd) en Kogerstraat 11 (1811; met schuurgedeelte). Laat-18de-eeuwse details hebben Burgwal 2 (bovenlicht) en Waalderstraat 1 (deur). Voorbeelden van kleine 19de-eeuwse eenlaagspanden zijn Molenstraat 60-62 (1858), Waalderstraat 7-13 (circa 1860) en Molenstraat 23-33 (circa 1900). Rijker is het brede eenlaagspand Warmoesstraat 34a (circa 1840) en vergelijkbaar hiermee is de dokterswoning Warmoesstraat 52 (1876) met gietijzeren consoles. Uit dezelfde tijd stamt de bijbehorende voorm. rijtuig- en paardenstalling (Warmoesstraat 50). Een ingezwenkte lijstgevel hebben Warmoesstraat 4-6 (circa 1860) en Gravenstraat 2 en 3-5 (beide circa 1900). Met eclectische elementen uitgevoerd zijn Zwaanstraat 6 (circa 1860) en Schilderend 8 (circa 1880; met winkelpui). Neorenaissance-vormen vertonen Zwaanstraat 8 (circa 1895) en de waarschijnlijk door dezelfde architect ontworpen panden Hogerstraat 2, Kogerstraat 22, Stenenplaats 10 (alle circa 1900). Uit het begin van de 20ste eeuw dateren

Den Burg, Woonhuis Kogerstraat 1

[p. 263]

de statige notabelenwoning Weverstraat 85 (1907), de villa's Kogerstraat 42 (originele cementtegels), Julianastraat 3, Kogerstraat 34 en Sonnevanck (Waalderstraat 58) en de met rationalistische details uitgevoerde burgemeesterswoning Weverstraat 101 (alle circa 1910). Expressionistische details vertonen de J.J. Reijstichting (Warmoesstraat 46-48) en de dubbele woning Warmoesstraat 64-66 (beide circa 1925). De houten pre-fab-woning Flevo (Schilderend 101) komt uit Zweden. Zakelijk-expressionistisch van vorm zijn de dienstwoning Schilderend 72 (circa 1935) van de verdwenen elektriciteitscentrale, en verder Weverstraat 57 (1934) en Wilhelminalaan 2 (circa 1935).

Bedrijfsgebouwen. De rond 1850 gebouwde timmerwerkplaats Burgwal 35-37 bestaat uit een woonhuis en een houten schuurgedeelte. Het groen geschilderde houten pakhuis Molenstraat 66 uit 1873 heeft houten deuromlijstingen. De voorm. Aerogeen gasfabriek (Julianastraat 4), met woonhuis en bedrijfsgedeelte, kwam in 1907 op initiatief van dr. A. Wagemaker tot stand naar een ontwerp met jugendstil-details van A. en H. Keijser. De productie werd al gestopt in 1914.

Het voorm. bankgebouw (bij Binnenburg 2) en de naastgelegen winkelpanden verrezen in 1929 naar een expressionistisch ontwerp van A. van Essen.

Het voorm. gebouw van het Koninklijk Texels Fanfarekorps (Witte Kruislaan 29) is een klein houten pand uit 1929.

De bunker bij Kogerstraat 132 is de in 1942 door de Duitsers gebouwde commandopost ‘Texla’ van de Stützpunktgruppe Texel van de Atlantikwall.

Monumenten. Het met bakstenen pyloon uitgevoerde Esperantomonument (bij Kogerstraat 34) uit 1935 is in 1941 afgebroken en in 1950 herbouwd. Aan de Keesomlaan bevindt zich een glassculptuur ter ere van de bioloog Jac.P. Thijsse, gemaakt in 2003 door J. Wolkers (beiden (oud)inwoners van Texel).

Begraafplaatsen. De rond 1880 gestichte Alg. begraafplaats (Kogerstraat 74) heeft een interessant

De Waal bij Den Burg, Herv. kerk

grafteken met vlinder voor H.C. Dijt († 1906) en een oorlogsgedeelte voor geallieerde vliegers; hier staat een Cross of Sacrifice. Opmerkelijk is het monument in de vorm van een levensboom, geschonken in 1975 ter herinnering aan de opstand van Georgische krijgsgevangenen (1945) en ontworpen door G. Otchiauri, T. Drapardize en Z. Sakvarelidze. Op de rond 1900 gestichte R.K. begraafplaats (bij Hollewal 40) bevindt zich onder meer een zerk met gietijzeren grafkruis voor H.W. Keesom († 1929).

Boerderijen. Van de boerderijen in de omgeving van Den Burg hebben de stolpboerderijen Hallerweg 33 en Smitsweg 6 mogelijk nog een laat-17de-eeuwse kern. De stolpboerderij Hallerweg 55 (circa 1800) bezit een uitgebouwd voorhuis met houten voorschot. Voorbeelden van 19de-eeuwse stolpboerderijen zijn Rozendijk 34 (1851) en Schilderweg 167 (1860).

De Waal. Dit dorp ten noordoosten van Den Burg werd in de 12de eeuw gesticht op een keileemopduiking. Van de in 1970 gesloopte 18de-eeuwse Doopsgez. kerk resteert de 19de-eeuwse Doopsgez. pastorie (Vermaningspad 2). De in 1945 vernielde kerk uit 1860 is in 1952 vervangen door de huidige Herv. kerk (Hogereind 2), een traditionalistisch zaalgebouw naar plannen van J.W.H.C. Pot. In 1961 ontwierp hij ook de zadeldaktoren met afgeschuinde zijden. Het orgel werd gemaakt door de firma Flentrop voor de Wereldtentoonstelling te Brussel in 1958. Woonhuizen. De rond 1850 gebouwde huizen Hogereind 21 en 25 hebben een ingezwenkte gepleisterde lijstgevel en een dakbedekking met Oegstgeester pannen. Een omlijste ingang uit circa 1860 siert het dwarse huis Hogereind 4. Voorbeelden van bescheiden 19de-eeuwse huizen met topgevel en houten voorschot zijn Hogereind 20 en 23. Uit 1929 dateert het met siertegelwerk uitgevoerde huis Hogereind 10. Boerderijen. De in 1864 gebouwde hooischuur bij Hogereind 19 is nu onderdeel van het Agrarisch en Wagenmuseum. De stolpboerderij Bomendiek 1 is uit 1887. In de Polder Waal en Burg ten noordwesten van De Waal staan twee kleine vroeg-20ste-eeuwse weidemolens (Westerboersweg ong. en De Staart ong.).