Monumenten in Nederland. Noord-Holland

De Rijp
(gemeente Graft-De Rijp)

Dorp op het Schermereiland, ontstaan in het begin van de 15de eeuw toen inwoners uit Graft aan de westoever van het Beemstermeer een vissershaven stichtten (nu Tuingracht). De bebouwing concentreerde zich aanvankelijk aan weerszijden van de omringdijk van de Eilandspolder (Rechtestraat), met bij de dam (Grote Dam) een waag en in 1467 een kapel. In 1594 verving men de dam door een brug met sluis en volgde bebouwing haaks op de Rechtestraat langs het Zuideinde. In 1607 werd De Rijp een zelfstandige banne (rechtsgebied). De haringvisserij en na 1654 de walvisvaart zorgden voor economische bloei en de aanleg van twee havens aan de zuidzijde (Buizenhaven 1625 en Balkenhaven 1650). Ook waren veel reders in De Rijp gevestigd. In 1654, 1657 en 1674 werd het dorp door grote branden getroffen. In de 18de eeuw volgde een gestage achteruitgang, waarna veeteelt en tuinbouw de voornaamste vorm van bedrijvigheid werden.

De Rijp, Herv. kerk

[p. 258]

De Rijp, Evang. Luth. kerk

Eind 19de eeuw vond verdichting van de bebouwing plaats en na de Tweede Wereldoorlog is het dorp ten westen van de Zuiddijk uitgebreid. De Rijp is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (tegenover Grote Dam 3), oorspronkelijk gewijd aan St. Bavo, is een ruime kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met kleine houten bekroning met wijzerplaten en ranke spits. Deze laat-gotische kerk werd in 1529-'38 gebouwd en kreeg in 1635-'38 een koor en transept in gotische trant naar ontwerp van Jan Adriaansz Leeghwater. De herbouw na de dorpsbrand in 1654 werd afgesloten met de voltooiing van de gotiserende toren (1661). Daarin bevinden zich twee door Antoni Wilkes gegoten klokken (1663) en een torenuurwerk met wijzerplaat van Cornelis Michielsz Volger (circa 1663). Aan de noordzijde van het koor staat een portaalaanbouw met grote schoorsteen. De kerk is gerestaureerd in 1922-'23 (A.A. Hes) en in 1977-'79.

Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf. De gebrandschilderde ramen zijn geschonken door diverse steden (merendeels 1654-'57; hersteld 1941-'47, T. Berg). Het Haarlemse glas is van Pieter Holsteyn. Uit de tweede helft van de 17de eeuw dateren de preekstoel

De Rijp, Raadhuis

(Hendrick Bruno), de dooptuin met banken, drie overhuifde herenbanken, de kerkbanken en een tochtportaal met Charitasbeeldje (1670). Tot de inventaris behoren verder een wandbord met de geschiedenis van de kerk (circa 1670), een wapenbord (circa 1670), een scheepsmodel (1696) en een rouwbord voor ds. Johannes Reland († 1703). Het orgel werd gebouwd door C.G.F. Witte (1854). De kerk heeft een zerkenvloer. Op het kerkhof staat een baarhuisje (1875).

De voorm. Evang. Luth. kerk (Rechtestraat 14) is een kort na 1790 gebouwde zaalkerk waarvan de in 1880 wit gepleisterde puntgevel is voorzien van pinakels en een windwijzer met zwaan. De kerk wordt geflankeerd door de eveneens wit gepleisterde voorm. pastorie en kosterij (Rechtestraat 12 en 16)

De R.K. St.-Bonifatiuskerk (Rechtestraat 164) is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een topgevel met door pleisterwerk versierde pinakels en een geveltoren. Deze neogotische kerk verrees in 1860-'63 naar het ontwerp van W.J.J. Offenberg en J. van Straaten ter vervanging van een schuurkerk uit 1804. In de geveltoren hangt een door Pieter Hemony gegoten klok (1667). Het interieur van de in 1983 en 1991 gerestaureerde kerk wordt gedekt door een houten tongewelf, dat in 1894 ijzeren trekstangen heeft gekregen. Tot de neogotische inventaris uit de bouwtijd behoren het hoofdaltaar, de preekstoel, de orgelkast en de kruiswegstaties, alle gemaakt door atelier Cuypers-Stoltzenberg. Het Pels-orgel werd geplaatst in 1910 in de oude kast. De gebrandschilderde ramen zijn vervaardigd door atelier Nicolas (1919) en door L. Asperslagh (1927).

De pastorie (Rechtestraat 162) is een eclectisch herenhuis uit 1866, gebouwd naar ontwerp van Offenberg en Van Straaten op de fundering van de kleine schuurkerk. In 1896 werd die fundering vernieuwd onder leiding van N.J.H. van Groenendaal en waarschijnlijk is toen de afgeschuinde gevelhoek met trapgevel ontstaan.

Overige kerken. Het eenvoudige kleine zaalgebouw van de Geref. Gemeentekerk (Rechtestraat 140), uitgevoerd in 1912 naar plannen van J.A. Versteeg, gaat schuil achter de kosterswoning (Rechtestraat 138). Ter vervanging van een kerk uit 1655 is in 1953 het huidige zaalgebouw van de Doopsgez. Gemeentekerk (Jan Boonplein 18) opgetrokken naar een traditionalistisch ontwerp van C. Keesman, met door de dakgoot heen brekende vensterpartijen.

Het raadhuis (tegenover Kleine Dam 2) werd in 1630 gebouwd naar een

[p. 259]

maniëristisch ontwerp van Jan Adriaansz Leeghwater met drie rijk versierde trapgevels. De waagruimte op de begane grond (met een balans uit 1632) is toegankelijk via een doorgang onder de dubbele bordestrap. Boven de hoofdingang op de verdieping zit een gevelsteen met het dorpswapen tussen twee leeuwen. De trapgevel aan de voorzijde is versierd met voluutvormige klauwstukken, vazen en een schilddragende leeuw. De zuidgevel heeft een toegang voor per boot aangevoerde goederen en een trapgeveltop met voluutvormige klauwstukken en een bekronend segmentvormig fronton met bol. Vergelijkbaar is de bekroning van de trapgevel aan de noordzijde. Boven de ingang aan deze zijde wordt de in De Rijp geboren Leeghwater gememoreerd met een gedenksteen (1875). Het raadhuis is in 1914-'17 gerestaureerd onder leiding van J.F.L. en H.W. Frowein. Het meubilair voor de raadzaal is toen ontworpen door A. Mulder. In 1988 is het raadhuis opnieuw gerestaureerd (W. Schagen).

Het oude Doopsgez. weeshuis (Vlaander 8) is een 17de-eeuws houten pand. Aan de voorzijde prijkt een topgevel boven een 18de-eeuwse bakstenen pui waarvan een afluiving, rechts, voorzien is van een accoladevormige windveer. Na de sluiting van het weeshuis in 1865 diende het pand onder meer als school, nu als woonhuis.

Het voorm. Alg. wees- en armenhuis (Tuingracht 13), nu museum ‘In 't Houten Huis’, is een grotendeels houten pand uit circa 1750. De straatzijde heeft een bakstenen pui onder een licht overkragende houten gevel met pakhuisdeuren en geschulpte windveren. In de lagere bakstenen vleugel ter linkerzijde bevindt zich de regentenkamer met een schouw met tegeltableau (circa 1790).

Het voorm. nieuwe Doopsgez. weeshuis (Tuingracht 16) is een onderkelderd eclectisch herenhuis uit 1865. De licht vooruitstekende, hogere middenpartij toont in de geveltop een barometer. Binnen bevinden zich een schouw met spiegels, verschillende stucplafonds en een kap met Philibertspanten.

De voorm. openbare lagere school (Rechtestraat 148) is een tweeklassig schoolgebouw met neorenaissance-details, gebouwd in 1901 naar ontwerp van A.D.H. Rups en in 1950 uitgebreid met een lokaal. Tegenwoordig dient het pand als bibliotheek.

Het voorm. postkantoor met directeurswoning (Rechtestraat 79), een tweelaags gebouw met topgevels, kwam in 1904-'05 tot stand naar ontwerp van rijksbouwmeester C.H. Peters. Sinds 1988 is het een woonhuis.

Woonhuizen. In De Rijp staan veel 17de-eeuwse, in de regel diepe, huizen met een houtskelet en gedeeltelijk houten gevels. Een aantal panden heeft op de verdieping pakhuisdeuren geflankeerd door kleine vensters van de oorspronkelijke pakhuiszolder. Karakteristiek is het grotendeels houten huis Jan Boonplein 2 met aan de voorzijde een bakstenen pui met bolkozijnen, rondboogstrokendeur en pakhuisdeur en daarboven een houten voorschot met accoladevormige windveren. Het tweelaagse huis Rechtestraat 71, tegenwoordig genaamd ‘In den Dondersteen’, heeft houten zijgevels en houten topgevel uit 1655. Een houtskelet en een houten topgevel boven een bakstenen pui bezitten verder Zuideinde 3, Kralingergracht 8-9 en 10, Tuingracht 14 (accoladevormige windveren), Tuingracht 18 en Rechtestraat 25, dat zowel voor als achter een licht overkragende houten verdieping heeft boven een bakstenen onderbouw. Opvallend bij Grote Dam 4 is de torenvormige makelaar - gesneden naar model van de beschuittoren van Wormer (afgebroken

De Rijp, Woonhuizen Jan Boonplein 2 en 4

1896). De winkelpui dateert van circa 1920. Een houtskelet hebben ook de dwarse huizen Oosteinde 1 (houten middentopgevel) en Kerkstraat 1. Andere 17de-eeuwse huizen voorzien van een houten voorschot met gesneden makelaar boven een bakstenen onderbouw zijn Rechtestraat 38, 40 en 73 (1674), Tuingracht 21 (accoladevormige windveren) en Tuingracht 20, dat in het achterhuis een spiltrap en een vertrek met eiken betimmering heeft behouden. Geheel in baksteen uitgevoerd is het onderkelderde 17de-eeuwse dwarse huis Jan Boonplein 4 met in het midden een ingangspartij met dubbele hardstenen stoep en daarboven een door de daklijst heen brekende dakkapel met zolderluik. Andere interessante 17de-eeuwse bakstenen huizen zijn de gepleisterde dwarse huizen Tuingracht 28, Rechtestraat 35 en Tuingracht 1 (houten geveltop), en de diepe huizen Rechtestraat 24 (met afluiving) en Tuingracht 10 (trapgevel, circa 1690).

Ook veel 18de-eeuwse huizen hebben een houten voorschot met geschulpte windveren, zoals Jan Boonplein 1 en het tweelaagse dwarse huis Jan Boonplein 8. Het 18de-eeuwse huis Rechtestraat 110 heeft een licht overkragende houten verdieping en een overkragende geveltop met geschulpte windveren en gesneden makelaar. Bij Rechtestraat 2 wordt de houten geveltop omlijst door ver overstekende windveren. Binnen bevinden zich een

[p. 260]

18de-eeuwse betimmering en een tegelschouw. De winkelpui dateert van circa 1840. Houten voorschotten hebben verder Tuingracht 9 en 26, Rechtestraat 67a en Oosteinde 7; het laatste pand heeft binnen een 18de-eeuwse betimmering. Sommige 18de-eeuwse huizen hebben een klokvormige houten geveltop, zoals Kleine Dam 2, met rijk snijwerk in Lodewijk XV-stijl, en Rechtestraat 52 en 74 (beide met afdeklijst). De klokvormige houten geveltop van het redershuis Rechtestraat 78 (circa 1790) is voorzien van zijpilasters, een gebroken fronton met een beeld van een arend en een zolderdeuromlijsting met pilasters. De voorkamer van dit huis toont een rijk gesneden betimmering. Bij het grotendeels houten huis Rechtestraat 53 is de houten tuitgevel uitgevoerd met zijpilasters en een fronton. Oosteinde 12 bezit een eenvoudige houten puntgevel met pakhuisdeur en vlieringvenster.

In de 19de eeuw kreeg een aantal oude huizen een nieuwe lijstgevel. Voorbeelden hiervan zijn de tweebeukige panden Het Wapen van Munster (Grote Dam 3; 1648), Rechtestraat 142-144 (gepleisterd) en Rechtestraat 63, dat een door lisenen gelede gepleisterde lijstgevel heeft en een tweebeukige achterbouw met houtskelet. Van lijstgevels voorzag men ook Rechtestraat 108 (17de-eeuwse achtergevel), Rechtestraat 118 (achter twee gepleisterde 17de-eeuwse topgevels) en Rechtestraat 120. Het laatstgenoemde pand heeft binnen een 18de-eeuwse betimmering en tegelschouw en in een bovenvertrek een decoratieve beschildering. In de 19de eeuw gebouwd zijn het herenhuis Oosteinde 1 (circa 1820) met hoeklisenen en een middenrisaliet met omlijste ingangspartij en dakkapel. Het herenhuis Rechtestraat 54 kwam in 1866 tot stand, evenals het houten tuinhuis achter het huis. Uit dezelfde periode dateren Rechtestraat 72 (1869) en Rechtestraat 56 (met mezzanino). Het tweebeukige huis Rechtestraat 76 heeft een gepleisterde eclectische voorgevel uit circa 1870. Karakteristieke voorbeelden van eenlaagspanden zijn Rechtestraat 17 (1869), met gepleisterde eclectische voorgevel, en de middenganghuizen Oosteinde 32 (gepleisterd) en Graenkoper (Oosteinde 28; 1881) met omlijste ingangspartij en gesneden geveltopomlijsting bij de dakkapel.

De hofjeswoningen van de Doopsgez. Gemeente (Kralingerbuurt 2-6 en Havenstraat 3) zijn in opzet 18de-eeuws en kregen rond 1860 geblokt gepleisterde gevels.

De directeurswoning van de Maatschappij tot bevordering van Nijverheid (Rechtestraat 146) is een herenhuis uit 1914, ontworpen in late neorenaissance-stijl door gemeentearchitect A. van Aken. De middenpartij wordt bekroond door een trapgevel. De maatschappij werd in 1846 door Jan Boon jr. gesticht.

Café-restaurant ‘'t Wapen van Amsterdam’ (Rechtestraat 106), gesticht in 1660, is in de huidige vorm een sober neoclassicistisch herenhuis uit circa 1820 met omlijste ingangspartij.

Winkels. Het voorm. winkelpand Rechtestraat 9 (1887) is voorzien van gepleisterde gevels met pilasters, een fronton met bloklijst en een groot rond venster in de geveltop. Iets jonger zijn het winkelpand De Tijdgeest (Oosteinde 14; circa 1890) met neorenaissance-details en Oosteinde 8 met trapgevel (pui circa 1910). Het uit 1878 daterende pand Rechtestraat 166 kreeg in 1928 een winkelpui in art-decovormen.

Pakhuizen en bedrijfspanden. Een 17de-eeuws houtskelet en houten topgevels hebben het pakhuis Walvisch (Kralingergracht 6) en de voorm. zeilmakerij De Zwaluw (Tuingracht 25). Dat geldt ook voor de voorm. bergplaats van wijn en gedestilleerd Bordeaux (bij Tuingracht 29) van S. de Graaff en de panden Tuingracht 33-34 (de laatste drie met vernieuwde buitenmuren). Aan de achterzijde van Jan Boonplein 20 staat een 17de-eeuws tweelaags bakstenen pakhuis met tuitgevel; het bedrijfsgedeelte aan de straatzijde (‘De Korenschoof’) is uit 1945. Helemaal van hout zijn de pakhuizen Tuingracht 11 (18de eeuw) en Rechtestraat 37 (19de eeuw), het grote pakhuis met vier vloeren van graanmaalderij De Hoop (Oosteinde 30) en de oorspronkelijk met twee bouwlagen uitgevoerde schuur De Wolbaal (bij Langebrugspad 2), die diende als huidenzouterij en -drogerij. Het pand De Grutterij (Oosteinde 9) werd in 1858 gebouwd en de met mansardedak uitgevoerde bakstenen smederij Oosteinde 37 in 1905.

De Damsluis (bij Grote Dam 1) kreeg zijn huidige vorm in 1819 en is voorzien van houten puntdeuren en een houten ophaalbrug.

Het voorm. stoomgemaal (Oostdijkje 14) uit 1874 is een deels gepleisterd pand, uitgevoerd met rondboogfriezen, pilasters en gietijzeren rondboogvensters (gerestaureerd 1970).