Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Broek in Waterland
(gemeente Waterland)

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen op enkele veenkoepels die gaandeweg door inklinking onbewoonbaar werden. In de 13de eeuw kwam nieuwe bebouwing tot stand langs de veenstromen de Eng en de

Broek in Waterland, Herv. kerk, plattegrond

Leed. Deze stromen verbonden het toenmalige Noordmeer met het Broeker- en het Belmermeer. Het dorp werd in 1573 grotendeels verwoest door Spaanse troepen. Daarna volgde tot circa 1650 een bloeiperiode door handel, zeevaart en haringvisserij. Een deel van de veenstroom werd vergroot tot een haven (Havenrak). Na 1650 was de aandacht gericht op veeteelt in de nabijgelegen drooggemalen meren. Broek in Waterland had sterk te lijden onder de veepest van 1716 en in mindere mate ook van overstromingen in 1825 en 1916. Na een zuidwaartse uitbreiding van het dorp in 1920-'25 (Wagengouw) werd dit deel van de rest afgescheiden door de aanleg van de Provincialeweg (N247). Na 1960 is het dorp aan de noordzijde uitgebreid. Broek in Waterland is een beschermd dorpsgezicht. De Herv. kerk (Kerkplein 13), oorspronkelijk gewijd aan St. Nicolaas, is een tweebeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met balustrade, houten lantaarn en ingesnoerde spits. In de 15de eeuw verrezen kort na elkaar het schip met koor en de noorderzijbeuk. Na een brand in 1573 nam men het koor als noodkerk in gebruik. In 1628 waren koor en schip hersteld, waarbij het koor werd ingekort

Broek in Waterland, Herv. kerk (1987)

ten behoeve van een langer schip. Een verlenging van de noordbeuk in gotiserende stijl volgde in 1639. De torenlantaarn dateert uit 1648 en bevat een door Henricus Meurs gegoten klok (1624). De toren kreeg een classicistisch uiterlijk bij verbouwingen in 1727 en 1780 en werd verder hersteld in 1874. De kerkportalen heeft men in 1727 vernieuwd., Het kerkportaal aan de zuidzijde is voorzien van een halsgevel in Lodewijk XIV-stijl (deur met omlijsting uit 1874). De kerk is gerestaureerd in 1950-'51 (J. de Meijer) en in 1985-'89.

Het interieur wordt gedekt door beschilderde houten tongewelven met trekbalken op korbeelstellen. Tot de inventaris behoren, een gebrandschilderd venster (circa 1640, vernieuwd circa 1729), een preekstoel (1685) met koperen lessenaar (1789), een doophek (17de eeuw) met koperen boog en wapenschildje (1685), een koperen voorzangerslessenaar (1660) en banken (17de eeuw), en een door W. Beekes gebouwd orgel (1832). De kerk heeft een zerkenvloer en er is een epitaaf in empire-vormen voor T.N. Kok († 1815) en haar man D.W. Ditmarsch († 1830).

De voorm. pastorie (Kerkplein 11) is een houten huis uit 1670 met houten spiltrap en een houtskelet met zwanenhalskorbelen. De tuitgevel met segmentvormig fronton heeft men rond 1800 vernieuwd. Uit dezelfde periode dateert de leerkamer voor de catechisatielessen (Kerkplein 12), een klein gebouw met een brede ingang tussen ionische pilasters.

[p. 246]

Het voorm. wees- en armenhuis (Leeteinde 16) is een eenlaagspand met natuurstenen middenrisaliet en hoekpilasters, gebouwd in 1775 als ‘diaconiehuis’ naar ontwerp van Abraham van der Hart. In de twee lage zijvleugels aan de achterzijde waren armenwoningen ondergebracht. De regentessenkamer bevat een schoorsteenmantel met stucwerk in Lodewijk XVI-stijl (Anthonie Ziesenis). Het bovendeurstuk met geschilderd vers is van de schilder en dichter Johannes Le Francq van Berkhey. In 1951 heeft het gebouw zijn oorspronkelijke functie verloren.

Raadhuizen en scholen. Tegen de noordzijde van de kerktoren staat het in 1989 gerestaureerde tweelaagse pand Leeteinde 2, gebouwd in 1721 ter vervanging van een voorganger uit 1635 (cartouche behouden). De verdieping is uit 1805. Beneden was tot 1826 de dorpsschool gevestigd en boven tot 1883 de raadzaal. Daarna diende het lange tijd als kosterij. Het met geblokte hoekpilasters uitgevoerde diepe pand De Erven 2 kwam in 1826 tot stand als openbare lagere school en werd in 1883 verbouwd tot raadhuis en voorzien van een bordestrap. De houten klokgevel is rond 1950 aangebracht. Tot 1991 heeft het gebouw als raadhuis gediend. De voorm. vierklassige openbare lagere school (Roomeinde 3), opgetrokken in 1881 naar plannen van T.C. van der Sterr, heeft een neorenaissance-tuitgevel boven de middeningang. De voorm. onderwijzerswoning Kerkplein 60 is een dwars houten huis uit 1740, voorzien van dakkapellen met gebogen frontons. Na 1960 waren hier het postkantoor en de gemeentesecretarie gehuisvest (tot 1990).

Woonhuizen. De bebouwing bestaat overwegend uit vrijstaande diepe houten huizen, voornamelijk eenlaagspanden op een bakstenen voet. De geveltoppen (voorschotten) zijn veelal afgewerkt met gesneden windveren en makelaars. In veel gevallen zijn het houtskelet en authentieke interieuronderdelen behouden gebleven. Nog 16de-eeuws is Laan 18, dat op het gesneden deurkalf is gedateerd ‘1593’. Dit in 1979 gerestaureerde huis heeft een op gesneden consoles rustend voorschot met windveren in driepasvorm en een doôdeur

Broek in Waterland, Woonhuis Laan 18

met vierdelig bovenlicht. Dergelijke bovenlichten zijn ook te zien bij Zuideinde 8 (circa 1629; gereconstrueerd) en bij Laan 38 (1659), met gesneden deurkalf en een voorstelling van ruitertjes. Eenvoudige topgevels hebben de 17de-eeuwse huizen Dorpsstraat 3 en Zuideinde 6 met driebeukig houtskelet. Het eenbeukige houtskelet van Keerngouw 16 (1628) is uitgevoerd met zwanenhalskorbelen. Het voorhuis en de binnenhaard van Leeteinde 20-22 zijn eenbeukig, maar vanaf het derde gebint springt de zijgevel uit met een zijbeuk. Kerkplein 10, bekend als herberg ‘Het Huijs van Rustenborch, kreeg in 1625 een nieuw voorhuis met grenen houtskelet; het oudere achterhuis heeft een eiken houtskelet. Sinds het midden van de 18de eeuw bevindt zich een forse aanbouw aan de achterzijde.

Toen door afname van de handel in de tweede helft van de 17de eeuw de veeteelt belangrijker werd, kregen diverse huizen vierkante stolpschuren. De Erven 10-14 heeft een vroeg-17de-eeuws voorhuis. Het vierkant uit circa 1650 werd mogelijk al in 1688 als woning ingericht, gezien de daar aanwezige schouw en de plafond- en wandschilderingen. De opdrachtgever was burgemeester Cornelis Pietersz Goed. Vermoedelijk in 1711 volgde aan de achterzijde een uitbreiding met een woongedeelte, waarna het huis bij verbouwingen in 1790 (voordeuren) en rond 1890 verder werd verfraaid. Wegens straatverbreding heeft men in 1914 het voorhuis ingekort.

Het L-vormige huis Havenrak 25-29 (begin 17de eeuw) heeft een tweebeukig houtskelet en aan de voorzijde een tuitgevel met fronton. Eind 18de eeuw werd het huis verbouwd in Lodewijk XVI-stijl (huidige voordeur, plafond, bedsteden, schouw). Het pand Kerkplein 2-3 heeft een tweebeukig voorhuis (begin 17de eeuw) en een achterhuis (1774) waarvan de wanden in het interieur zijn beschilderd met bloemguirlandes. Een driebeukig voorhuis bezit Leeteinde 4-6. Bij een uitbreiding in 1671 (jaartal deurkalf) ontstond het bredere vierkante middendeel met waterkelder en stookplaats. In 1728-'30 liet schout en bierverkoper Klaas Voogt een als bierkelder en brouwerij dienende achterkamer met kelder toevoegen. Leeteinde 10 heeft in het voorhuis (begin 17de eeuw) een driebeukig houtskelet met zwanenhalskorbelen en een haard (smuiger gereconstrueerd). Achter bevinden zich een dwars geplaatste aanbouw (19de eeuw) en een zogeheten ‘staartstuk’ (18de eeuw).

Interessante 18de-eeuwse huizen - sommige met oudere kern - zijn het T-vormige huis Havenrak 3, het met klokgevel uitgevoerde pand Roomeinde 22-24 en het in oorsprong 17de-eeuwse huis Havenrak 23 met Lodewijk XVI-details bij de ingang en in het interieur. Bij de inkorting van het vierkante achterhuis heeft Havenrak 13-17 eind 18de eeuw een bakstenen achtergevel gekregen; een overwelfde gang en laat-17de-eeuwse schilderingen zijn toen wel gehandhaafd. Een aantal huizen kreeg in de 18de eeuw een pronkgevel met een pilastergeleding die boven de deur is doorgezet als omlijsting van het zoldervenster. Een voorbeeld hiervan uit circa 1750 toont Laan 30-36. Dit huis heeft een vroeg-17de-eeuwse kern, een mogelijk in 1652 toegevoegd vierkant en een vroeg-19de-eeuws staartstuk. Andere pronkgevels zijn te vinden bij Roomeinde 29 (circa 1750; kern 1629), Roomeinde 37-39 (derde kwart 18de eeuw) en Roomeinde 11-13 (klokgevel; kern begin 17de eeuw). Bij de laatstgenoemde huizen is de begane grond geplaatst op een hoge bakstenen plint, zodat de vroegere doôdeur via een trapje moet worden bereikt. Van het in de kern vroeg-17de-eeuwse huis Laan 22-28 is de fraaie laat-18de-eeuwse in- en uitgezwenkte halsgevel in 1983 naar afbeel-

[p. 247]

dingen gereconstrueerd. Het vierkant (tweede helft 17de eeuw) was al vroeg als woning ingericht, getuige de aanwezige gang met tongewelf en laat-17de-eeuwse illusionistische schilderingen. De gesneden plafonddecoraties in de woonkamer en de wandschilderingen zijn uitgevoerd in Lodewijk XVI-stijl (eind 18de eeuw). Bij het L-vormige huis De Erven 5 (1778) is het dwarse voorhuis voorzien van een middenrisaliet met pilasters en een gebogen fronton met daarin in Lodewijk XVI-stijl het wapen van bouwheer Jacob Ros. In dezelfde stijl is ook het interieur uitgevoerd. Gebogen frontons zijn verder te vinden bij huizen met dakkapellen, zoals De Erven 26 (kern 1632 met opkamer). Rond 1740 liet Cornelis Verlaan een ingrijpende verbouwing uitvoeren, waarbij de entree werd verplaatst naar de lange zijde, de huidige voorgevel (portaal circa 1780). Een volgende verbouwing vond plaats rond 1850. Het tuinhuis dateert uit 1867. Een opvallende geleding met pilasters en acanthusbladkapitelen heeft het dwarse voorhuis van De Erven 34-36 (1783), gebouwd in opdracht van Klaas Jansz Bakker. Binnen bevindt zich een gewelfd plafond met middenrozet in Lodewijk XVI-stijl. Het oudste stenen huis in Broek is Leeteinde 12 uit 1740 (cartouche). Dit middenganghuis werd gebouwd voor Jan Hillebrandsz Verlaan. Bijzonder is de buitenmuur met spouw. Het interieur is deels in Lodewijk XVI-stijl ingericht (circa 1789) en er is een kantoorruimte uit 1821. Vanaf 1862 tot 1964 was in dit pand een kruidenierswinkel

Broek in Waterland, Woonhuis Havenrak 5

gevestigd (inventaris sinds 1971 in het Openluchtmuseum Arnhem).

Het rond 1825 door timmerman D. Brat gebouwde dwarse huis Dorpsstraat 20-22 is voorzien van een uitgebouwd middenrisaliet met een klokgevel in late Lodewijk XVI-stijl en een pui met pilasters. Interessante 19de-eeuwse dwarse huizen zijn verder Dorpsstraat 17 (1860), Leeteinde 3 en Molengouw 6. Voorbeelden van diepe huizen zijn Molengouw 2 en 4, Keerngouw 8 (circa 1850) en Zuideinde 10 (derde kwart 19de eeuw). Gesneden windveren met chaletstijl-elementen tonen de dakkapellen van De Erven 1, Roomeinde 2, 5 (1885) en 34. Het huis Dorpsstraat 5 werd ingrijpend verbouwd in 1879 en uit circa 1880 dateert de gepleisterde gevel van Laan 6. Voorbeelden van het rond 1900 populaire siermetselwerk in de stijl van de neorenaissance zijn te vinden bij Dorpsstraat 18 (1890) en Dorpsstraat 15 (circa 1900). Een verdiepingserker en een geveltopdecoratie in jugendstil-vormen zijn opvallend bij De Erven 22 (circa 1905). Het blokvormige huis Swaenenburgh (De Erven 3) kwam in 1916 voor burgemeester W. de Geus tot stand naar een traditionalistisch ontwerp van J.J.P. Oud.

De tuinkoepel bij De Erven 3 (Swaenenburgh) werd in 1792-'93 opgericht in opdracht van Cornelis Koker in de vroegere overtuin van De Erven 10-14. Dit houten theehuis met open koepeltje op ver uitkragend schilddak is in zijn ontwerp duidelijk beïnvloed door de turkomanie. De draperieën onder de dakrand en de interieurinrichting zijn uitgevoerd

Broek in Waterland, Tuinkoepel bij De Erven 3

in Lodewijk XVI-stijl. Na de aankoop van het terrein in 1916 liet burgemeester W. de Geus op de overtuin een woonhuis bouwen. Winkels en cafés. Het pand Havenrak 1 is tussen 1676 en 1951 als bakkerij in gebruik geweest en sindsdien als antiekzaak. Dit na een brand in 1783 herbouwde huis is vooral bekend door de kralentuin, een restant van een 18de-eeuwse stijltuin. Al in 1742 bevond zich een winkel in het vroeg-17de-eeuwse pand Havenrak 5 (vierkant tweede helft 17de eeuw). In de late 19de eeuw bevond zich hier een apotheek en antiekzaak en van 1904 tot 1990 een schildersbedrijf. Het interieur bevat onder andere een behang met ranken en vogels (circa 1750) en een schouw in empire-stijl (circa 1800). Het voorhuis van Roomeinde

Broek in Waterland, Kralentuin bij Havenrak 1

[p. 248]

14-18 (begin 17de eeuw, vierkant 1657) was in 1870 als kruidenierszaak ingericht. De bakstenen pui is uit 1941. Het L-vormige pand Roomeinde 1 (1786) diende lange tijd als winkel en café. Het voorm. tramcafé Eilandweg 3, een dwars pand met een luifel op gekrulde ijzeren consoles, werd in 1888 gebouwd door timmerman Adriaan Deun voor T. Bijl bij de vroegere halte van de tramlijn Amsterdam-Edam (tot 1956).

Boerderijen. Bij de boerderij Laan 4 heeft men het houten woonhuis (circa 1600) later achter uitgebouwd met een stal en een hooihuis (tweede helft 19de eeuw). In circa 1750 kreeg het een pronkgevel met in- en uitgezwenkte halsgevel met fronton. Van de restauratie rond 1980 dateert de deuromlijsting. Het interieur bevat een 17de-eeuwse bedstedenwand en 18de-eeuwse gesneden ornamenten en (plafond)betimmeringen. Van de boerderij Leeteinde 8 is het voorhuis met houtskelet (begin 17de eeuw) behouden. Uit het begin van de 19de eeuw stamt het dwarse woonhuis van boerderij De Erven 38, het hooihuis is van omstreeks 1860.

In de dorpskern bevinden zich verder enkele mooie houten stolpboerderijen, zoals Leeteinde 5-5a, gebouwd in 1785 voor Klaas Verlaan. De laat-18de-eeuwse stolpboerderij Zuid Wijk (Eilandweg 7) was een zogeheten vaarboerderij en volgens overlevering ook een halteplaats voor postkoetsen. De houten dakkapel is gereconstrueerd. Bakstenen muren en een gepleisterde voorgevel heeft de stolpboerderij Havenrak 9-11 (1875). Interessante boerderijen buiten de dorpskern zijn de boerderij met hooihuis Broekermeerdijk 15 (begin 19de eeuw) en de stolpboerderijen Overlekergouw 3 (circa 1895) en Broekermeerdijk 29 (circa 1905).

Bruggen. De draaibrug over 't Dee (bij De Erven 2) uit 1841 (gewijzigd 1920, 1957 en 1980) vormt de verbinding tussen Havenrak en De Erven. De houten ophaalbrug over de trekvaart naar Monnickendam (tegenover Eilandweg 5) werd rond 1910 gemaakt en vernieuwd in 1980. De Zuiderbrug (Jaagweg ong.) is een basculebrug uit circa 1930 met een brugwachterswoning in functionalistische stijl.

Straatmeubilair. Originele 18de-eeuwse straatlantaarns op hoge hardstenen palen staan bij het huis Havenrak 25-29 en aan de westzijde van de kerk, tegenover Kerkplein 13. Bij die laatste is op de voet de hoogste waterstand van de overstroming van 1825 aangegeven. Op het plein aan de oostzijde van de kerk bevindt zich een gietijzeren dorpspomp.

De Alg. begraafplaats (bij Roomeinde 45), aangelegd in 1849, heeft een baarhuis uit 1853. Het ernaast gelegen pand Roomeinde 41 diende vanaf 1851 als doodgraverswoning. Dit in de kern 17de-eeuwse huis kreeg bij een verkleining in 1814 de huidige neoclassicistische gevel met dorische pilasters.