Bovenkarspel
(gemeente Stede Broec)
Dorp, ontstaan in de 12de eeuw als veenontginning langs de Streek, de ontginningsas tussen Hoorn en Enkhuizen. In 1364 gingen de vrijheid van Groote-Broec en die van Boeven-Kerspel samen tot de Stede van Broec en later kwamen daar Lutjebroek (1402) en Hoogkarspel (1403) nog bij. Dit ‘steden’-verband werd pas opgeheven in 1807. Nadat de Stede in 1415 het recht op een haven had gekregen, kwam in 1449 de Broekerhaven gereed aan het eind van de haaks op de ontginningsas staande Broekerhavenweg. De in 1581 aangelegde straatweg over de ontginningsas werd in 1671 verhard (Hoofdstraat). Vanaf de 19de eeuw vond in dit gebied veel grove tuinbouw plaats en later was er ook bloembollenteelt. De in 1919 gestichte Westfriese Flora heeft in 1958 een nieuw gebouw gekregen. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp fors uitgebreid tussen de spoorlijn en de ten zuiden daarvan gelegen weg van Hoorn naar Enkhuizen.
Van de in 1967 gesloopte Herv. kerk (Hoofdstraat 2) resteert de later met hout omklampte toren met koperen tentdak bij het gebouw ‘De Driesprong’. Deze in de kern uit 1855 daterende toren bevat een door Geert van Wou en Johannes Schonenborch gegoten klok (1518).
De R.K. St.-Martinuskerk (Hoofdstraat 205) is een moderne zaalkerk voorzien van een forse vrijstaande klokkentoren met betonnen bovenstuk. Ter vervanging van een kerk uit 1872 heeft men deze kerk in 1964-'66 naar plannen van J.A. Lelieveldt gebouwd.
Raadhuizen. Het in neorenaissancestijl uitgevoerde voorm. raadhuis Hoofdstraat 215 (1890) heeft de vorm van een middenganghuis met hoger opgetrokken middengedeelte. Het voorm. raadhuis Hoofdstraat 231 (circa 1955) is uitgevoerd in traditionalistische vormen. De naastgelegen voorm. herberg ‘Het Rode Hert’ - genoemd sinds de 17de eeuw - kan in de 19de eeuw ook als raadhuis hebben gediend.
Scholen. De voorm. R.K. lagere St.-Franciscus Xaveriusschool (Hoofdstraat 199), gebouwd in 1913 als zesklassige meisjesschool, kreeg in 1920 een verdieping. Aan de achterzijde staat een voorm. R.K. bewaarschool (Hoofdstraat 203) uit 1939 in traditionalistische vormen.
Het postkantoor (Hoofdstraat 17-19), een eenlaagspand met topgevel boven de ingang, werd in 1920 gebouwd naar een sober expressionistisch ontwerp van J. Crouwel. Het rijkswapen boven de ingang is van de hand van W. Brouwer.
Woonhuizen. Een 17de-eeuwse oorsprong heeft het diepe houten eenlaagspand Hoofdstraat 294 met bakstenen pui en houten voorschot. Voorbeelden van kwekerswoningen met expressionistische details zijn Hoofdstraat 41 (circa 1915; met bollenschuur) en Hoofdstraat 146 (1935).
Boerderijen. De kleine stolpboerderij
Hoofdstraat 97 heeft mogelijk
Bovenkarspel, Scheepslift
een 18de-eeuwse kern, maar is voorzien van 19de-eeuwse gevels en een asymmetrisch geplaatst houten voorschot. Aanzienlijk groter is de stolpboerderij
Hoofdstraat 286-288 uit 1856 met middenrisaliet en dakerker.
De windmolen ‘Ceres’ (Broekerhavenweg 80) is een met riet gedekte achtkantige stellingmolen op een houten onderbouw. Deze in 1992-'96 gerestaureerde korenmolen werd in 1849 opgebouwd uit onderdelen van de oliemolen ‘De Oude Haas’ te Zaandijk.
Gemalen. Het voorm. gemaal Grootslag (Zuiderdijk 7) is een sober neoclassicistisch gebouw uit circa 1870 naar plannen van W.C. en K. de Wit. Het voorm. gemaal Grootslag II (Zuiderdijk 5), bestaande uit een machinegebouw met ketelhuis en gemetselde schoorsteen, kwam in 1907 tot stand. Het machinegebouw bevat een elektromotor (1940) en een centrifugaalpomp.
Met de scheepslift (bij Peperstraat 34) konden kleine groenteschepen over de zeewerende dijk van de Beetwortelsloot naar de Broekerhaven worden gehaald. Naar aanleiding van de watersnood van 1916 besloot men een bestaande overhaal te vervangen door een scheepslift. In 1923-'24 kwam deze voor Nederland bijzondere scheepslift
Auteursrechtelijk beschermd