Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Bergen

Dorp, ontstaan op een strandwal (haakwal) en voor het eerst vermeld in 960. De heerlijkheid Bergen, bekend vanaf circa 1300, bestond uit de buurtschappen Oudburg, Zanegeest (noorden), Westdorp en Oostdorp (oosten), die elk via een ‘doodweg’ waren verbonden met de Kerkbuurt in het centrum. In de in 977 aldaar gestichte kapel vond in 1422 het mirakel van Bergen (Heilig Bloedwonder) plaats, hetgeen Bergen tot bedevaartplaats maakte. Het ten zuiden van het dorp gelegen Bergermeer werd in 1564 drooggelegd. Nadat kerk en dorp in 1574 waren verwoest, herbouwde men slechts een deel van de kerk (Ruïnekerk). In de heerlijkheid lagen de versterkte huizen Rampenbosch (circa 1500 tot 1775) en het Oude Hof (na 1643 buitenplaats 't Oude Hof). Kogelgaten in de Ruïnekerk zijn de stille getuigen van de twee Slagen bij Bergen (19 september en 2 oktober 1799), waarbij een invasieleger van Engelsen en Russen werd verslagen door Frans-Nederlandse troepen.

Met de stichting van Bergen aan Zee (1906) begon ook voor Bergen-Binnen een bloeiperiode. Er kwam een tramverbinding met Alkmaar (1905 tot 1955) en er werden veel hotels en pensions gebouwd. Aan de Loudelsweg verrezen het St.-Anthoniuspensionaat (1906) en het St.-Petrus Canisius Retraitehuis (1927) van de ursulinen (beide gesloopt 1991). Het Van Reenenpark (1912) aan de westzijde vormde de kern van een villapark en aan de zuidkant ontstond het villapark Meerwijk (vanaf 1915). Bergen ontwikkelde zich verder tot een belangrijk

Bergen, (Herv.) Ruïnekerk, plattegrond

kunstenaarsdorp voor de zogeheten Bergense School (L. Gestel, M. Wiegman, Charley Toorop). In 1928 kwam er een expositiezaal en werden diverse atelierwoningen gebouwd, al dan niet temidden van de villabebouwing rondom het dorp en langs de Buerlaan. Er kwam een uitbreidingsplan (1937) en na de Tweede Wereldoorlog zijn nieuwe wijken aan de noord- en oostzijde verwezenlijkt. Het ter plaatse van het oude tramstation opgetrokken winkelcentrum (1962) is recent als aanzet genomen voor grootschalige ontwikkelingen rond het Plein

Bergen, (Herv.) Ruïnekerk (1994)

(Centre Ville, 1988-'91) die niet erg stroken met het ingetogen karakter van het dorp. Bergen is een beschermd gezicht.

De (Herv.) Ruïnekerk (bij Raadhuisstraat 2), gelegen op een ommuurd kerkhof, bestaat uit een vijfzijdig gesloten koor met dakruiter en houten portaal naast de ruïne van het oorspronkelijke driebeukige schip. Ter plaatse van een kapel bouwde men na het mirakel van Bergen (1422) een forse laat-gotische bedevaartskerk met toren. Deze kerk uit het tweede kwart van de 15de eeuw werd in 1574 verwoest, waarbij de toren geheel verdween en van het schip wat muurresten met hoek- en negblokken en een laat-gotisch tufstenen poortje overbleven. Het koor werd herbouwd in

[p. 228]

1594-'97. Naast de behouden 15de-eeuwse noordkapel verrees een uitbouw aan de zuidzijde (jaartalankers ‘1595’). Bij de restauratie in 1955-'61 (C.W. Royaards) heeft men het koor met één travee uitgebreid (ankers ‘1958’) en is een pseudo-18de-eeuws houten portaal toegevoegd. Dit portaal is ten behoeve van de bouw van dienstruimten in 2002-'03 enige meters naar het westen verplaatst. In de dakruiter hangt een carillon (1970).

Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf op 15de-eeuwse gebeeldhouwde kraagstenen. Tot de inventaris behoren een overhuifde herenbank voor de familie Studler van Surck (midden 17de eeuw) en een preekstoel (1775). De noordkapel bevat de grafkelder van de heren van Bergen, en is afgesloten met een hekwerk voorzien van corinthische pilasters (midden 17de eeuw). De in chaletstijl uitgevoerde pastorie (Hoflaan 1; circa 1890) is ontworpen door W.F. Ducroix.

De R.K. kerk H.H. Petrus en Pauluskerk (Dorpsstraat 20) is een driebeukige basilicale kruiskerk met dakruiter en portaal, gebouwd in 1923-'24 naar een ontwerp met neogotische elementen van J.C. Leijen. De kerk bevat een Pels-orgel (1932) en kruiswegstaties (1944, J. Min); de preekstoel (1882) en het hoofdaltaar (1911) komen uit de oude kerk (1868), waarvan ook de naastgelegen pastorie (Th. Asseler) resteert.

De Geref. kerk (Dr. Van Peltlaan 31), een rijzige expressionistische kruisvormige

Bergen, Herenhuis Kranenburgh

kerk met dakruiter, kwam in 1926-'27 tot stand naar plannen van B.T. Boeyinga.

Van het ursulinerklooster (Nesdijk 31-35) resteert de in 1963 door C. Noort ontworpen kloosterkapel ‘De Uuthof’. Deze is in 1990 vergroot, kort voordat de aan de Loudelsweg staande kloostergebouwen zijn gesloopt. De gebrandschilderde ramen zijn van J. Min.

Het voorm. raadhuis (Raadhuisstraat 4) is een eenlaagspand met trapgevels, gebouwd in 1903-'04 als raadhuis met onderwijzerswoning naar een neorenaissance-ontwerp van J.A.G. van der Steur.

Het postkantoor met directeurswoning (Oude Prinsweg 23), een asymmetrisch dwars tweelaagspand met rationalistische details, verrees in 1909-'10 naar ontwerp van H.P. Berlage.

Scholen. De drieklassige openbare lagere school Dr. Van Peltlaan 5 (circa 1920) is ontworpen door C. Schuitemaker. De naar plannen van Th.J. Lammers gebouwde V-vormige Bosschool (Rondelaan 29; 1925) is na brand verhoogd. Expressionistische details vertoont de wit geschilderde L-vormige openbare lagere school Spaansepad 1 (1931). J.C. Leijen ontwierp zowel de zesklassige V-vormige R.K. St.-Adelbertusschool (St.-Adelbertuslaan 3; 1930) als de forse Landbouwhuishoudschool (Loudelsweg 38; 1932), nu A. Roland Holstschool.

't Oude Hof (Eeuwigelaan 1) is een gepleisterd, vrijwel vierkant pand met risalieten en een dorisch ingangsportiek. Nadat een versterkt huis ter plaatse was verwoest (1574) en na herbouw was afgebrand (1642), kocht de jurist Anthonius Studler van Surck de restanten. In 1643-'60 liet hij een tuin met omgrachting, zichtassen en twee kattenbergen aanleggen. Van het nieuwe huis kwamen de zijvleugels gereed, maar bleef het hoofdgebouw onvoltooid. Het Hof kwam in 1815 in handen van jhr. Barnaart, die het onvoltooide hoofdgebouw en de inmiddels bouwvallige westvleugel liet slopen en de behouden oostvleugel als woonhuis betrok. Bij een ingrijpende verbouwing voor J.J.H. van Reenen in 1851-'52 kreeg het huis zijn neoclassicistische uiterlijk. Sinds 1946 dient het als volkshogeschool.

Uit circa 1852 dateren in het park het gepleisterde koetshuis (Eeuwigelaan 3-5), later gebruikt als boerderij, en een houten stal en timmermanswoning (Eeuwigelaan 7). Op korte afstand verrees in 1882 voor (zoon) J. van Reenen het eclectische herenhuis Kranenburgh (Hoflaan 26) met gepleisterde pilasters en hoekblokken. Sinds 1993 is hier het museum voor de Bergense School gevestigd.

Woonhuizen. Met trapgevels uitgevoerd is het diepe huis Sterkenhuis (Oude Prinsweg 21), waarvan de deels wit gesausde trapgevel de jaartalankers ‘1655’ draagt. De boogtrommels van de kloostervensters bevatten siermetselwerk. Het restauratiejaar (1913) is aangegeven met zwarte dakpannen. Uit de 18de eeuw dateert de vroegere smederij Kerkstraat 3 met houten voorschot. Achttiende-eeuwse hoekvoluten heeft de

Bergen, Sterkenhuis

[p. 229]

verder sterk gerestaureerde halsgevel van Dorpsstraat 14. Het gepleisterde eenlaagspand Raadhuisstraat 2 dateert mogelijk uit 1820, maar kreeg rond 1870 een fraaie dakkapel in vroege chaletstijl. Voorbeelden van eenvoudige dorpshuizen zijn Buerweg 38 (1870), Hoflaan 16 (1871) en Dorpsstraat 62-64 (1878). In 1884 liet A.H.L. Maschmeier de oude herberg Oude Bergerweg 2 tot woonhuis verbouwen. Aan de achterzijde werd een portico met slanke dorische zuilen (1766) geplaatst, afkomstig van de in 1880 afgebroken Amsterdamse korenbeurs. Van 1903 tot 1939 was Maschmeier kalkzandsteenfabrikant en door hem geproduceerde kalkzandsteen is verwerkt in de villa Dorpsstraat 29 (circa 1905). Ontworpen in Nieuw Historiserende vormen is de villa Huize Kinheim (Breelaan 55; 1906, R.C. Mauve). Pseudo-vakwerk heeft de villa 't Westerbosch (Eeuwigelaan 28; 1913, P. Smoor). Een expressionistisch ontwerp van J.B. van Loghem is de met uitkijktoren uitgevoerde villa De Reigertoren (Rondelaan 2; 1918). Voor hotelier C.F. Zeiler verrees het expressionistische huis De Stulp (Vijverlaan 7; 1917, P. Elders) met zijn dominante rieten dak. Expressionistische rieten daken hebben ook de villa's Westerwolde (Eeuwigelaan 10; 1920, J.W. Hanrath), De Rietschelf (Van Reenenpark 14; 1921, A. Eibink en J.A. Snellebrand), De Zandhoeve (Duinweg 5-9; 1926, M. Plate), Eeuwigelaan 26 (1928, J.H. Plantenga)

Bergen, Villa De Ark

en Jachtduin (Eeuwigelaan 38; circa 1930). Meer zakelijk-expressionistisch van vorm zijn de door A.P. Smits en C. van der Lande ontworpen villa's Guurtjeslaan 24 (1931) en De Wilgenburg (Voert 17; 1935); de laatste werd gebouwd voor de Zaanse industrieel M.K. Honig. Ook de villa De Zeevanck (Hoflaan 6; 1929) is door J.J. Brandes in die stijl ontworpen. Een opmerkelijke functionalistische vormgeving met platte daken en gepleisterde gevels heeft de dokterswoning Dorpsstraat 30 (1932, M. Cijffers) en traditionalistisch van vorm is villa De Middenblik (Eeuwigelaan 42; 1939, G.A. Heldoorn). Ook na de oorlog bleef men vrijstaande villa's in het groen bouwen, zoals Guurtjeslaan 13 (circa 1955) en de met riet gedekte villa Wiertdijkje 8 (1961, J. Rietveld).

Meerwijk. Het in 1917-'18 in opdracht van de Amsterdamse tegelfabrikant A.M.A. Heijstee tot stand gekomen villapark Meerwijk is een belangrijk voorbeeld van expressionistische bouwkunst, met veel siermetselwerk, gepotdekselde houten delen en rieten daken. Van de zeventien villa's zijn er vier afgebrand. Uitgevoerd met een pijlvormige plattegrond en een ‘boegvormige’ gevelbeëindiging is villa De Bark (Studler van Surcklaan 15), naar ontwerp van J.F. Staal. Hij maakte ook de plannen voor villa De Ark (Meerwijklaan 1), met robuuste ingangspartij en een schipvormig tuinhuisje, en de gekoppelde villa's Bildad, Elifraz, Zofar (Lijtweg 13-17) met een gedeeltelijk plat dak en achter een doorlopend balkon. Van de drie door P.L. Kramer ontworpen gekoppelde villa's (afgebrand 1921) resteert het tuinhuisje Tyltyl (Studler van Surcklaan 21). C.J. Blauw ontwierp de villa Boschkant (Studler van Surcklaan 17) met een pijlvormige plattegrond en de villa Meerhoek (Lijtweg 11) met een stervormige plattegrond. Van zijn hand is ook de villa Beek en Bosch (Meerwijklaan 2) met overkragende gepotdekselde houten verdieping. Margaret Kropholler tekende de dubbele villa Meezennest/Meerlhuis (Meerwijklaan 5-7) met gekoppelde schoorstenen ter markering van de middenportieken. De dubbele villa Meerwijklaan 4-6 is ontworpen door G.F. La Croix.

Atelierwoningen. In 1921 kwam de door P.L. Kramer in expressionistische stijl ontworpen villa De Vlercken (Buerweg 19) gereed als atelierwoning voor schilderes A.C.P. (Charley) Toorop. Onder het mansardedak bevindt zich het atelier met groot ateliervenster. Sinds 1948 is de rietbedekking vervangen door pannen. De schilder G.W. van Blaaderen liet de naastgelegen kleinere atelierwoning Buerweg 21 (1921, L. Streefkerk) bouwen. Opmerkelijke decoraties heeft de L-vormige atelierwoning 't Eeck Hout (Zuidlaan 1; 1907), die beeldhouwer T. Visser voor zichzelf ontwierp. Andere atelierwoningen zijn de villa Flandria (Studler van Surcklaan 12; 1919, J. Wildeboer) van de Vlaamse schilder A. Verbeeck en Kerkelaan 1 (1926, D. Brouwer) van G.J.H. Fijn.

Winkels. Rond 1905 gebouwd zijn de

Bergen, Villa Mezennest/Meerlhuis

[p. 230]

Bergen, Atelierwoning De Vlercken

boekhandel Oude Prinsweg 11 en de met neorenaissance-trapgevels uitgevoerde woon- en winkelpanden Stationsstraat 1-11. Expressionistische elementen vertoont de wijnhandel van L. Rijnierse, Jan Oldenburglaan 4 (1922-'23, A. Eibink en J.A. Snellebrand). Vergelijkbaar hiermee zijn de winkel Dorpsstraat 21 en de winkelgarage Dorpsstraat 18 (beide circa 1925). Functionalistisch van vorm is het kleine winkelcentrum met bovenwoningen Plein 5-13a (1962, J.H. van den Broek en J.B. Bakema).

Horeca. Café-restaurant Het Huis met de Pilaren (Raadhuisstraat 10) ontstond in 1936 door samenvoeging van het uit 1787 daterende hoekpand met klokgevel - voorheen de Berger-Kunsthandel (1907 tot 1936) - en het in 1920 naar ontwerp van A. Jacot als manufacturenhandel opgetrokken buurpand met houten zuilenportiek. Vanaf circa 1905 verrezen diverse pensions en familiehotels, vaak met een villakarakter. Voorbeelden uit circa 1905 zijn pension Russenweg (Breelaan 26) en hotel Marijke (Dorpsstraat 23); het laatste vertoont chaletstijl-elementen). Rond 1910 gebouwd zijn het Parkhotel (Breelaan 19) en pension Rozenoord (Guurtjeslaan 3). Opmerkelijk is het door beeldhouwer T. Visser zelf gebouwde hotel-pension Summerwille (Vinkenbaan 8; 1911). Forser van omvang zijn het logiesgebouw De Haemstede (Breelaan 47; 1906, F.A. Bodde), café-restaurant Duinvermaak (Breelaan 132; 1913, J.C. Leijen) en hotel-pension Russenweg 3-5 (circa 1925).

De voorm. V.V.V.-kiosk (Oude Prinsweg 25) dateert van 1922. De in 1907 opgerichte vereniging kreeg onderdak in een door architect en penningmeester J.C. Leijen ontworpen houten kiosk met tentdak.

Boerderijen. Van oorsprong 17de-eeuws is stolpboerderij De Oude Prins (Breelaan 1), waar al in 1739 een herberg was gevestigd. Een definitieve verbouwing tot café-restaurant heeft plaatsgehad in 1931. De grote 18de-eeuwse

Bergen, Hotel-pension Summerwille

Bergen, Café-restaurant Het Huis met de Pilaren

stolpboerderij 't Sluisje (Sluislaan 15) heeft een kelder met opkamer. De midden-19de-eeuwse stolpboerderij 't Boerenhuis (Ruïnelaan 14-16) is voorzien van een spiegel. Eind 19de eeuw is hier een winkel ingebouwd. Aan de duinrand ten westen van Bergen staat de 18de-eeuwse stolpboerderij De Franschman (Heerenweg 4) met aangebouwd wit gepleisterd woonhuis (herbouwd na brand in 1904).

Het pompstation (bij Zwarteweg 14) werd in 1885 in de Bergense duinen aangelegd, toen de Alkmaarse Waterleiding hier een concessie kreeg. Na overname door de Provinciale Waterleiding

[p. 231]

Noord-Holland werd rond 1930 een zakelijk-expressionistische dienstwoning (Zwarteweg 14) toegevoegd.

De voorm. busgarage N.H.A.D.O. met bovenwoningen (Prins Hendriklaan 5-11) is een deels betegeld en van stalen ramen voorzien gebouw, uitgevoerd in 1931-'32 naar een functionalistisch ontwerp van D. Brouwer (gerenoveerd 1990).

Het Russenmonument (Russenweg ong.), een omhekte steen met daarop een orthodox kruis, werd in 1901 geplaatst op het massagraf van de 500 op 19 september en 2 oktober 1799 bij Bergen gesneuvelde Russische kozakken.

Het Van Reenenpark (Van Reenenpark ong.) is voortgekomen uit een in 1898 gestichte renbaan (opgeheven 1909), waarna aan de rand villa's verrezen. Een groot deel van het oude renbaanterrein werd in 1914 door J. van Reenen geschonken als hertenkamp. M. Plate ontwierp het T-vormige dierenverblijf met rieten stolp (1913) en T. Visser maakte een herdenkingsbank voor burgemeester Van Reenen (1923).

Begraafplaatsen. De in 1864 aangelegde en in 1965 gesloten oude Alg. begraafplaats (bij Ruïnelaan 24) bevat het graf van J.J.H. van Reenen († 1883). De Alg. en R.K. begraafplaats (Kerkedijk 41), gesticht in 1920, heeft een oorlogsgedeelte met een Cross of Sacrifice en de graven van ruim tweehonderd geallieerde vliegers. Belangrijke graven zijn verder die van burgemeester J. van Reenen († 1951) en zijn vrouw M.A.D. van Reenen-Völter († 1925), die van journalist D.A. Klomp († 1947), met treurende vrouw als grafteken, en die van diverse kunstenaars, waaronder de schrijver C.E. du Perron († 1940) en de kunstschilders A.C.P. (Charley) Toorop († 1955) en haar zoon E.R.J. Fernhout († 1974).

Grenspalen. Op de grens met de gemeenten Schoorl, Alkmaar en Wimmenum (na 1857 Egmond-Binnen) staan in totaal acht tussen 1754 en 1770 in opdracht van ambachtsheer Willem Lodewijk graaf van Nassau-Bergen geplaatste hardstenen grenspalen (Bergerweg, Duinweg, Groeneweg, Heerenweg).

Poldermolens. Ten zuidwesten van Bergen staan twee met riet gedekte achtkantige binnenkruiers op een met hout beklede voet; De Damlandermolen (Meerweg 26) uit circa 1700 bemaalde de Damlander Polder, De Philisteinse Molen (Voert 5) uit 1897 de Philisteinse Polder.

Het voorm. militair vliegveld Bergen (Groeneweg 10), ten zuiden van Bergen, werd aangelegd in 1937-'39. Na een bombardement op 10 mei 1940 resteerde een deel van de zes hangars en de opstelplatforms. Het werd vervolgens ingericht voor Duitse jachtvliegtuigen, waartoe men een Ausweichgefechtstand en een Einjäger Warmehalle bouwde, evenals diverse bunkergroepen rondom het vliegveld. Tot de kleinere verdedigingswerken behoren een Tobruk (Nesdijk ong.) en stalen asperges (Groeneweg ong.). Opmerkelijk is ook het in 1947 tot woning verbouwde badhuis (Sluislaan 3) uit 1942.