Assendelft
(gemeente Zaanstad)
Dorp, ontstaan in de 12de eeuw en uitgegroeid tot een wegdorp met tweezijdige lintbebouwing tussen Krommenie en de oude IJdijk. De kern van de veenontginning ligt rond de Kerkbuurt, met aansluitend het Noordeinde en het Zuideinde. In 1849 werd de Communicatieweg aangelegd als verbinding met Westzaan en Heemskerk. Na de Tweede Wereldoorlog is aan de oostzijde de Delftbuurt tot stand gekomen.
De R.K. St.-Odulphuskerk (Dorpsstraat 572) is een driebeukige basilicale kruiskerk met halfronde apsiden en een terzijde geplaatste toren van vier geledingen met frontalen en naaldspits. Deze neoromaanse kerk verrees in 1887-'88 naar ontwerp van A.C. Bleijs en verving een kerk uit 1835. Het ingangsportaal bevindt zich bij het zuidtransept. Het interieur wordt gedekt door een ziende houten kap op versierde schenkels en heeft afwisselend marmeren zuilen en pijlers. Tot de inventaris behoren een neogotisch hoofdaltaar uit de bouwtijd en door J. Bleijs vervaardigde kruiswegstaties (1893). Uit de oude kerk afkomstig is het door M. van den Brink gebouwde orgel (1836, gewijzigd 1863 door J.J. Vollebregt). Op de plaats van de oude kerk staat de pastorie (Dorpsstraat 570) uit 1890.
De Herv. kerk (Dorpsstraat 368) is een zaalkerk in neorenaissance-stijl voorzien van een toren met hoge spits. Deze kerk kwam in 1893 in de plaats van een kerk die in 1852 na brand de oude gotische dorpskerk uit 1472 had vervangen.
De voorm. openbare lagere school (Dorpsstraat 682-284) dateert uit circa 1870 en is een gepleisterd tweeklassig schoolgebouw voorzien van een blokvormige onderwijzerswoning met hoger opgetrokken middenpartij.
Het voorm. raadhuis (Dorpsstraat 370) verving in 1898 het oude rechthuis uit 1618. Gemeenteopzichter C.T. Veenis maakte het ontwerp met neorenaissance-details. Tegenwoordig dient het gebouw als politiebureau en vergaderruimte.
Het voorm. dorpsziekenhuis (Dorpsstraat 340), een eenvoudig eenlaagspand uit 1911 met late neorenaissance-details, is ontworpen door D. Noë.
Woonhuizen. In de dorpskern staan nog verschillende 19de-eeuwse houten huizen, in de regel eenlaagspanden. Karakteristieke voorbeelden zijn Dorpsstraat 69 (1884), Dorpsstraat 317-321, 618-620 en 622-622a, en Communicatieweg 3 en 11. Later verplaatst is het uit 1859 daterende houten huis Dorpsstraat 685-687; de bakstenen voorgevel is uit 1922. Ook Dorpsstraat 693 heeft later een stenen voorgevel gekregen. Begin 20ste eeuw werden enkele stenen villa's gebouwd, zoals Dorpsstraat 116 en 371-373 (beide 1904) en de als dokterswoning gebouwde villa Dorpsstraat 369 (1917, ontwerp S. Konen).
Boerderijen. De oudste boerderijen zijn in hout uitgevoerd. Een 18de-eeuwse
Assendelft, R.K. St.-Odulphuskerk
oorsprong hebben de stolpboerderijen
Dorpsstraat 151, met vooreind en een grotendeels met riet gedekte stolpschuur, en
Dorpsstraat 255 met stolpschuur en een stenen vooreind met 19de-eeuws houten voorschot. Grotendeels houten stolpboerderijen zijn
Dorpsstraat 691 en
695 (1879). De houten langhuisboerderij
Dorpsstraat 149 heeft een dwars aangebouwde stenen koestal. Voorbeelden van in baksteen uitgevoerde stolpboerderijen zijn
Dorpsstraat 475 (1877),
Dorpsstraat 120 (1882),
Achterland (Dorpsstraat 34; 1886) en
Maria Hoeve (Dorpsstraat 260; circa 1890); de laatste drie voorbeelden hebben een dakkapel met windveren. Voorbeelden van rond 1900 gebouwde rompboerderijen zijn
Dorpsstraat 564 en
689 (met houten hooischuur). De boerderij
Dorpsstraat 290 bestaat uit een vrijstaand woonhuis en een stolpschuur (1908).
Assendelft, R.K. St.-Odulphuskerk, interieur (1977)
Auteursrechtelijk beschermd