Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Amsterdam-Watergraafsmeer
(gemeente Amsterdam)

Stadsdeel van Amsterdam. Na een doorbraak van de Diemerzeedijk was in dit gebied het Watergraafs- of Diemermeer ontstaan. Dit meer werd in 1624-'29 drooggemaakt en na een dijkdoorbraak (1651) en inundatie (1672) definitief ontgonnen. De - merkbaar dieper gelegen - polder wordt omsloten door de Ringvaart en de Weespertrekvaart (1640). Aan de Middenweg ontstonden in de 18de eeuw verschillende buitenplaatsen. De polder werd verder aangesneden door de spoorlijnen naar Utrecht (1843) en Hilversum (1874). In 1888 kocht de gemeente Amsterdam in het gebied een terrein voor de aanleg van de Nieuwe Oosterbegraafplaats. Na de annexatie van de gemeente Watergraafsmeer door Amsterdam in 1921 volgde naar een bebouwingsplan uit 1907 (P. Vorkink en J.P. Wormser) een bloksgewijze verkaveling van de polder, met daarin de tuinstad Watergraafsmeer (Betondorp; 1923-'28).

Amsterdam-Watergraafsmeer, Buitenplaats Frankendaal

Na de Tweede Wereldoorlog ontstonden de tuindorpen Amstelstation (1946-'48), Frankendael (1949-'51) en Middenmeer (1955-'60). Moderne ontwikkelingen aan de randen van het gebied zijn de kantoren rond het Amstelstation aan de zuidwestzijde (Omval), de universiteitsgebouwen aan de noordoostzijde en recentelijk verder oostelijk in het IJsselmeer de aanleg van de nieuwe wijk IJburg. Frankendaal (Middenweg 72) [377]. Deze als enige in de Watergraafsmeer overgebleven buitenplaats werd in 1660 gesticht door Nicolaas van Liebergen. In 1695 werd de buitenplaats bezit van Izaak Balde, die achter het huis een formele tuin liet aanleggen. In 1733 liet hij het huis uitbreiden en verfraaien tot het huidige tweelaagse pand met souterrain. Het afgeknotte schilddak heeft een uitzichtplateau met balustrade. De voorgevel met hoeklisenen en een pronkrisaliet in rijke Lodewijk XIV-stijl wordt geflankeerd door eenlaagse dienstgebouwen. Na 1799 vergrootte A. Dull de buitenplaats door aankoop van aangrenzende hofsteden en in 1835 richtte C. Poot de buitenplaats in tot ‘uitspanningsoord voor fatsoenlijke ingezetenen der hoofdstad’. In 1867 werd Frankendaal gekocht door de Koninklijke Nederlandse Tuinbouw Maatschappij ‘Linnaeus’ voor het stichten van een tuinbouwschool en handelskwekerij, die in 1882 werd overgenomen

Amsterdam-Watergraafsmeer, Rechthuis

[p. 217]

door de gemeente Amsterdam en ingericht als gemeentekwekerij. Het huis is in 1951 gerestaureerd.

Aan de voorzijde staat een fontein met schelpvormig bassin en beelden van stroomgoden: Amphitrite en Neptunus met daartussen Arion op een dolfijn. Deze in 1714 door Ignatius van Logteren voor de buitenplaats Driemond vervaardigde fontein werd in 1770 overgebracht in opdracht van Jan Gildemeester. In 1783 liet deze het toegangshek plaatsen, uitgevoerd in Lodewijk XVI-stijl naar een ontwerp van Jacob Otten Husly. Op een eilandje in de tuin staat een in opdracht van A. Dull aangelegde vroeg-19de-eeuwse hermitage. Vanaf 1960 zijn op het terrein openbare deeltuinen ingericht door J. Jongsma.

Het voorm. rechthuis (Middenweg 4) [378] is een fors tweelaags pand met geblokte hoekpilasters en aan twee zijden een risaliet met fronton. De voorgevel is voorzien van een pronkrisaliet met een balkon op toscaanse zuilen. Op een dakuitbouw staat een koepeltorentje. Dit neoclassicistische pand met Lodewijk XVI-details werd in 1777 gebouwd naar ontwerp van Caspar Philips ter vervanging van een 17de-eeuwse voorganger. Het diende als rechthuis annex herberg en is nu een bankgebouw.

De R.K. kerk H.H. Martelaren van Gorcum (Linnaeushof 93-94) [379] is een monumentale driebeukige basilicale kruiskerk met driezijdig gesloten apsis, een vieringtoren en een robuuste terzijde geplaatste toren met tentdak. Deze traditionalistische kerk met rationalistische details verrees in 1927-'29 naar ontwerp van A.J. Kropholler. De gevel bevat een pelikaanreliëf (J. Mendes da Costa). Het kerkinterieur heeft een ziende kap en bevat een hoofdaltaar met ciborium (1929, J.E. en L. Brom) en een beeldengroep op de triomfboog (1953, Dom. J. van der Mey). De gebrandschilderde ramen zijn van A. Asperslagh (1929).

Rond de kerk staan enkele door Kropholler in dezelfde stijl ontworpen woonhuizen. In aansluitende traditionalistische vormen ontwierp H.M.J.H. Kraaijvanger de R.K. lagere school (Linnaeushof 46; 1927-'28), de R.K. Clara Fey-school voor G.L.O. en M.U.L.O. (Linnaeushof 47-48; 1930-'31)

Amsterdam-Watergraafsmeer, R.K. kerk H.H. Martelaren van Gorcum

en het Claraklooster voor de zusters van het Arme Kind Jezus (Linnaeushof 44; 1930-'31).

De (Herv.) Emmakerk (Middenweg 74) [380] is een zaalkerk voorzien van een terzijde geplaatste toren met achtzijdige houten lantaarn. Deze kerk werd in 1937-'38 gebouwd naar een traditionalistisch ontwerp van G. Friedhoff. De door een vlakke houten balkenzoldering gedekte brede kerkzaal wordt door slanke grindbetonnen kolommen gescheiden van de lage zijbeuken met halve gedrukte tongewelven.

Overige kerken. Rationalistische details vertoont de T-vormige voorm. Geref. kerk (S. Stevinstraat 1; 1899, Tj. Kuipers), nu Koninkrijkzaal van de Jehova's Getuigen. Zakelijk-expressionistische vormen heeft de zaalkerk van het Apost. genootschap (Archimedesweg 97; 1930, C. Kruyswijk). Van na de oorlog dateert de met kleine toren ontworpen sobere R.K. H. Familiekerk (Zaaiersweg 182; 1951-'52, H.A. van Oerle en J.J. Schrama). Moderne naoorlogse zaalkerken zijn de (Geref.) Koningskerk (Van 't Hofflaan 20; 1955-'56, W. van der Kuilen en C. Trappenburg), met glas-in-betonwand en een vrijstaande ranke klokkentoren, en de R.K. Christus Koningkerk (J. Wattstraat 56; 1957-'59, H.J. van Balen en K.P. Tholens) met vrijstaande klokkentoren en een in beton uitgevoerde doopkapel.

Scholen. Een voorbeeld van een door de Dienst Publieke Werken ontworpen openbare lagere school met hoge kap is het drielaagse schoolgebouw Herschelstraat 2-4 (circa 1930). Tweelaags en uitgevoerd met plat dak zijn de door die dienst ontworpen dubbele scholen Huismanshof 11-13 (1923-'26) en Zuivelplein 9 (circa 1930). Belangrijk is de als voorloper van de latere H-vormige scholen uitgevoerde openbare lagere Prof. Zeemanschool (Lorentzlaan 25; 1950-'52), bestaande uit drie eenlaagse vleugels - op de kopse zijden bekleed met natuursteen - onderling gekoppeld door een haakse verbindingsgang.

Universiteit van Amsterdam. Het poldergedeelte ten noordoosten van de spoorlijn naar Hilversum is in 1963 aangekocht ten behoeve van de biologische wetenschappen. Bewaard is de 19de-eeuwse boerderij ‘Anna's Hoeve’ (Kruislaan 300). Op basis van een stedenbouwkundig plan van N. Gawronski (1964) zijn gebouwen verwezenlijkt voor de Genetische Wetenschappen (1972, B.A.J. Spängberg) en het computercentrum SARA (Kruislaan 409; 1981, Architectengroep 69). Meer recent opgetrokken is Gebouw III (Kruislaan 316; 1995, bureau Benthem & Crouwel).

Het Penitentiair Centrum Overamstel (H.J.E. Wenckenbachweg 48) [381], beter bekend als de ‘Bijlmerbajes’, is in 1972-'78 gebouwd naar ontwerp van J.W.H.C. Pot en J.F. Pot-Keegstra. Het complex bestaat uit een laagbouwgedeelte met binnenplaatsen, waaruit zes tienlaagse cellentorens oprijzen.

Woonhuizen. Tot de oudste bebouwing behoort het vroeg-18de-eeuwse langgerekte dwarse huis Den Vergulden Eenhoorn (Ringdijk 58) met tuitgevels en opkamers aan beide uiteinden. Van rationalistische details voorzien is de wit gepleisterde villa Jennerstraat 1-3 (circa 1905) en Nieuw Historiserende details vertonen de etagewoningen W. Beukelsstraat 32-38 (1913-'14). Voor de woningbouwvereniging ‘Ons Huis’ ontwierp J.F. Staal in 1920 etagewoningen aan de Copernicusstraat e.o.

Tuindorp Watergraafsmeer [382], ook wel Betondorp genoemd, werd ontwikkeld op basis van een stedenbouwkundig plan uit 1918 door J. Gratama en G. Versteeg met een centrale Brink, uitwaaierende straten en kleine

[p. 218]

Amsterdam-Watergraafsmeer, Tuindorp Watergraafsmeer, openbare leeszaal en bibliotheek

groenelementen (Sikkelstraat, Zuivelplein). Het noordelijke deel werd in 1927 op traditionele wijze in baksteen uitgevoerd met sobere expressionistische details (Akkerstraat, Egstraat e.o.) naar ontwerp van G. Versteeg. Een deel van het project was bestemd voor experimenten met - goedkoper geachte - betonsysteembouw volgens tien systemen (uitgevoerd 1923-'25 en 1926-'28). In montagebouw verrezen de woningen rond het Huismanshof (systeem ‘Bron’; ontwerp D. Greiner) en die aan de Tuinbouwstraat (systeem ‘Hunkemöller’; J. Gratama) en de Schovenstraat (systeem ‘Bims Beton Bouw’; J.B. van Loghem). In blokbouw kwamen woningen tot stand aan de Sikkelstraat (systeem ‘Olbertz’; H.W. Valk), de Oogststraat (systeem ‘Isotherme’; H.F. Mertens) en het Onderlangs (systeem ‘Winget’; J.H. Mulder). Woningen in gietbouw bouwde men aan de Hooistraat (systeem ‘Non Plus’; D. Roosenburg) en de Ploegstraat (systeem ‘Kossel’; J. Hulsebosch). Het meest spraakmakend was het centrale gedeelte rond de Brink, dat in 1926-'28 als laatste werd uitgevoerd in het gietbouwsysteem ‘Korrelbeton’ naar ontwerp van D. Greiner (gerenoveerd 1983-'87, O. Greiner). Voorbeelden hiervan zijn de woon- en winkelpanden Brink 22-32 en de van een toren met klok voorziene rij middenstandswoningen Brink 2-20, alle in kubistisch-expressionistische vormen. In het tuindorp staan verder een openbare leeszaal en bibliotheek (Brink 43) en een verenigingsgebouw (Veeteeltstraat 121), gebouwd in 1924-'25 naar plannen van D. Greiner. Deze gepleisterde kubistisch-expressionistische panden zijn uitgevoerd in Korrelbeton II.

Tuindorp Frankendaal (Maxwellstraat e.o.), ook wel Jeruzalem genoemd, werd in 1947-'51 ontwikkeld door B. Merkelbach en Ch.J.F. Karsten in samenwerking met M.A. Stam en - voor de verkaveling - mevr. J.H. Mulder. De indeling met in elkaar grijpende L-vormige blokken rond hoven en de opzet met lage hoekwinkels diende later als voorbeeld voor de uitbreidingen in de westelijke tuinsteden van Amsterdam. De tuinaanleg werd ontworpen door mevr. M. Ruys. De bebouwing bestond uit bijna achthonderd duplexwoningen, waarvan een deel later tot eengezinswoningen werd samengevoegd.

Kantoren. Het uit 1881 daterende voorm. kantoor van de Gooische Stoomtram (Middenweg 69) is in 1984 tot woningen verbouwd. Uitgevoerd in structuralistische stijl is het gebouw De Leeuwenburg (Weesperzijde 195), dat in 1978 is opgetrokken als kantoor van de Rijkspostspaarbank (later Postbank) naar plannen van architectenbureau Zanstra, de Clerq Zubli, Lammersma & Partners. Dit bureau, nu Z.Z.P.D.-architecten genoemd, heeft ook de naastgelegen 115 meter hoge Rembrandttoren (Amstelplein 1; 1989-'95) verwezenlijkt met P.J. de Clerq Zubli als projectarchitect.

De watertoren van de Zuidergasfabriek (Korte Ouderkerkerdijk 45) [383]

Amsterdam-Watergraafsmeer, Station Amsterdam-Amstel en Rembrandttoren

is een bakstenen toren met uitkragende bovenbouw. Deze toren verrees in 1911 naar plannen van J.L. Seeuwen voor de opslag van proceswater in een ijzeren holbodemreservoir en twee ijzeren vlakbodemreservoirs (gerestaureerd 1982). Van de gasfabriek uit 1905 resteert verder slechts de directeurswoning (Spaklerweg 45) op het huidige N.U.O.N.-terrein.

De telefooncentrale (Kamerlingh Onneslaan 1) is een langgerekt gebouw met hogere hoekaccenten, gebouwd in 1923 naar een ontwerp met expressionistische details van A. Boeken. De in 1960 aangebrachte deuromlijsting (H. Krop) is afkomstig van de Centrale aan de Herengracht (nrs. 293-305).

Bruggen. De Oetewalerbrug over de Ringvaart (Middenweg, brug 189) is een vaste brug uit 1924 naar ontwerp van P.L. Kramer en met beeldhouwwerk van A. Remiëns. De Enneüs Heermabrug tussen het vaste land van Amsterdam en de nieuwe wijk IJburg is een ruim tweehonderd meter lange brug met twee boogdelen, gebouwd in 2001 naar ontwerp van N. Grimshaw & Partners.

Het station Amsterdam-Amstel (Julianaplein 1) [384], gebouwd in 1939 naar ontwerp van H.G.J. Schelling, heeft een ruime stationshal met monumentale wandschilderingen (P. Alma) en beeldhouwwerken (T. van Reijn). Deze op straathoogte gelegen hal geeft aan de westzijde toegang tot de overdekte perrons voor trein en metro op spoordijkniveau en aan de

[p. 219]

oostzijde tot de trams op polderniveau.

Het CAV/CVL-gebouw (Van Marwijk Kooystraat ong.) is een rijzig en gesloten structuralistisch gebouw voor de centrale afstandsbediening en centrale verkeersleiding van de Amsterdamse metro. Het gebouw is in 1976 verwezenlijkt naar plannen van B.A.J. Spängberg, die samen met P.H. van Rhijn ook de vormgeving van de metrostations heeft verzorgd.

De Nieuwe Oosterbegraafplaats (Kruislaan 128) [385] werd in 1894 gesticht op een in 1888 door de gemeente Amsterdam gekocht terrein. L.A. Springer won de uitgeschreven prijsvraag (1889) met een parkachtig plan vol slingerende paden in een met zand opgehoogd terrein. Er volgden uitbreidingen in 1917, 1930, 1942 en 1969. De toegangspoort, dienstwoningen en het baarhuisje zijn ontworpen door A.W. Weissman. Het ontvangstgebouw van zijn hand heeft men in 1939 vervangen door de huidige gepleisterde aula met neoclassicistische details (1939, J. Leupen) en binnen een muurschildering van A. Muis.

De begraafplaats bevat veel rijke grafsculptuur. Tot de belangrijke graftekens behoren die voor de schilders J.W. Pieneman († 1853) en N. Pieneman († 1860), de architecten G.B. Salm († 1897) en B.J. Ouëndag († 1932) en de graficus A. Hahn († 1918; met beeld H. Krop). Tot de rijkste grafmonumenten behoort het door J.F. Klinkhamer ontworpen

Amsterdam-Watergraafsmeer, Nieuwe Oosterbegraafplaats, aula

grafmonument voor G.F. Westerman († 1890), een van de oprichters van Artis. Het beeldhouwwerk, waaronder de hond op de zerk, werd gemaakt door zijn schoonzoon J.F. Verdonck. Opmerkelijk is de marmeren graftombe met gisant voor de schilderes T. van Duyl-Schwartze († 1918), ontworpen door haar zuster G. Schwartze. Verder zijn er rijk bewerkte stèles bij de graven van de actrices M.J. Kleine-Gartman († 1885) en W.J.R. Albregt-Engelman († 1902), een grafmonument met borstbeeld voor de schrijver E.J. Potgieter († 1875; buste F. Stracké) en een grafteken met portretreliëf voor de dichter J. Perk († 1881). Het graf van de wielrenner P. van Neck († 1914) is voorzien van een stèle met fiets. Het oorspronkelijk achter de aula gelegen monumentale graf (1927) van gouverneurgeneraal J.B. van Heutsz († 1924) is bij een herstructurering (2003) naar elders op het terrein overgebracht.