Monumenten in Nederland. Noord-Holland

[p. 214]

Amsterdam-Sloterdijk
(gemeente Amsterdam)

Stadsdeel van Amsterdam, ontstaan in de late middeleeuwen als vissersdorp aan de Spaarndammerdijk en nu het noordelijke deel van de westelijke tuinsteden van Amsterdam. Vanaf 1465 behoorde Sloterdijk tot de heerlijkheid Sloten, die in 1529 aan Amsterdam kwam. Aan de zuidzijde groef men in 1631 de Haarlemmermeervaart, waarna in 1639-'42 het Slotermeer werd drooggelegd. De aanleg van de spoorlijn naar Haarlem (1839) isoleerde het noordelijke deel van het dorp. Van Sloterdijk bleef weinig over na het besluit tot de aanleg van het Westelijk Havengebied (1913). Net als Sloten werd Sloterdijk in 1921 door Amsterdam geannexeerd. Het oude dorp raakte steeds verder ingeklemd, eerst door de ringspoorlijn (1928, sinds 1986 Schiphollijn) en later door de snelweg A10 (1969). Oostelijk van de ringspoorlijn verrees in 1935 de wijk Bos en Lommer. De daar als experiment begonnen strokenbouw werd westelijk van de ringspoorlijn vanaf 1951 doorgezet in de tuinstad Slotermeer, waarvoor de plannen al uit 1935-'39 dateerden. Als westelijk uitvloeisel hiervan is vanaf 1953 de tuinstad Geuzenveld tot stand gekomen.

De (Herv.) Petruskerk (Spaarndammerdijk

Amsterdam-Sloterdijk, R.K. St.-Jozefkerk

681) [368] is een eenbeukige, recht gesloten, kerk voorzien van een ingebouwde toren van twee geledingen met houten lantaarn en spits. De laat-gotische toren is, evenals de zware steunberen bij het schip, een restant van een kerk uit circa 1479, die in 1664 plaats maakte voor de huidige kerk naar plannen van Gerrit Jacobse. In de toren hangt een door Wilhelmus en Jasper Moer gegoten klok (1516). De kerk is gerestaureerd in 1990-'92.

Tussen de steunberen aan de buitenzijde bevinden zich enkele graftomben, waaronder die voor Engeltje Westerborgh († 1792). Het bijbehorende kerkhof bevat onder meer een zuil op postament voor W. Hogenes-Van Staveren († 1940) en een neoclassicistisch mausoleum met op het fronton een omfloerste urn. Dit mausoleum werd in 1888 opgericht voor L. Jonker, directeur van de Fabriek voor Stoom- en Andere Werktuigen op Bickerseiland.

De pastorie (Spaarndammerdijk 677) is een in de kern mogelijk 18de-eeuws dwars huis. De consistoriekamer (Spaarndammerdijk 675), een houten gebouw met afgeschuinde hoeken, dateert uit circa 1870.

De R.K. St.-Franciscus van Assisiëkerk of ‘De Boom’ (Admiraal De Ruyterweg 406, Bos en Lommer) [369] is een forse driebeukige basilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een terzijde geplaatste toren van drie geledingen met frontalen en naaldspits. Deze neoromaanse kerk verrees in 1909-'11 naar ontwerp van P.J. Bekkers.

Tot de inventaris behoren diverse interieuronderdelen uit de gesloopte oude ‘Boomkerk’ aan de Kalverstraat, waaronder een door Johannes Petrus Hilgers gebouwd orgel (1774-'75; verbouwd 1816), alsmede twee zijaltaren en drie beelden van het voormalige hoofdaltaar (alle eerste helft 18de eeuw). Het huidige hoofdaltaar met communiebank dateert uit 1911.

Naoorlogse kerken. In Bos en Lommer staat de voorm. R.K. St.-Jozefkerk (R. Scottsstraat 7; 1951-'52, G.H.M. Holt en K.P. Tholens) [370]. Deze geheel in beton uitgevoerde, recht gesloten, driebeukige kerk heeft een brede westwerkachtige toren met portaaluitbouw. Het koorgewelf is beschilderd en verder bevat het interieur een Jozefbeeld (1954) en een reliëf (1956) van A. Termote. Een andere opvallende betonnen kerk in deze wijk is de (Geref.) Pniëlkerk (Bos en Lommerweg 187; 1953-'54, B.T. Boeyinga) [371]. Dit gebouw is bekleed met betonnen sierelementen en de twee kleine torens worden bekroond door een ranke opengewerkte staalconstructie voor uurwerk en klok. De voorm. R.K. St.-Catharinakerk in Slotermeer (Burg. Eliasstraat 74; 1955-'56, A. Evers en

Amsterdam-Sloterdijk, (Geref.) Pniëlkerk

[p. 215]

Amsterdam-Sloterdijk, (Herv.) Opstandingskerk

G.J.M. Sarlemijn) [372] is een monumentale driebeukige basilicale kerk met apsis en aangebouwde lage klokkentoren. Deze op vroeg-christelijke voorbeelden geïnspireerde traditionalistische kerk (Bossche school) is sinds 1993 in gebruik als Syrisch-orthodoxe kerk. In dezelfde traditionalistische stijl uitgevoerd is de R.K. O.L. Vrouwe van Lourdeskerk in Slotermeer (Noordzijde 42; 1956-'57 M.J. Granpré Moliere, uitvoering A. Evers en G.J.M. Sarlemijn) [373]. Deze lage driebeukige hallenkerk met apsis en doopkapel heeft men in 1993 inwendig verkleind. Eveneens in Slotermeer staat het traditionalistische zaalgebouw van de Doopsgez. kerk ‘De Olijftak’ (Brug. Rendorpstraat 60; 1956, K.L. Sijmons) met een gevelsculptuur van W. Cozijn. Een zaalkerk in traditionalistische vormen is verder de (Herv.) Opstandingskerk in Bos en Lommer (Bos en Lommerplein 25; 1956, M.F. Duintjer). Vanwege de opvallende ranke en afgeschuinde toren wordt deze kerk ook wel ‘de kolenkit’ genoemd. Een kleine opengewerkte toren heeft de (Evang. Luth.) Augustanakerk in Bos en Lommer (Erasmusgracht 24; 1957, F.B. Jantzen). In 1993 verbouwd tot appartementen is de voorm. R.K. O.L. Vrouwe van Zeven Smartenkerk in Geuzenveld (Aalbersestraat 244; 1958-'60, H.J.P. de Vries). Deze op vroeg-christelijke voorbeelden geïnspireerde, driebeukige basiliek heeft een klokkentoren aan de achterzijde en in de voorgevel een groot roosvenster.

Voorbeelden van moderne kerken zijn de (Geref.) Sionskerk in Geuzenveld (H. Colijnstraat 22; 1957, C. van der Bom) en de Herv. kerk ‘De Hoeksteen’ in Slotermeer (L. Couperusstraat 133; 1962-'63, P. Zanstra). De laatste heeft een sgraffito cherubijn gemaakt door D. Elffers. De voorm. Geref. kerk (Vrijgemaakt) ‘De Kandelaar’ in Slotermeer (Burg. Vening Meineszlaan 64; 1963, G. Kliphuis), een zaalkerk met vrijstaande klokkentoren, is nu in gebruik bij het Leger des Heils.

Het verzorgingstehuis voor bejaarden ‘A.H. Gerardhuis’ (Slotermeerlaan 1) is een voornamelijk zevenlaags gebouw, voorzien van een haakse vleugel met ontspanningsruimten. Het is in 1959 gebouwd naar ontwerp van bureau Van Tijen, Boom & Posno.

Scholen. Naar ontwerp van de Dienst Publieke Werken verrezen wederopbouwscholen voor het Gewoon Lager Onderwijs (openbare lagere scholen) volgens een door J. Leupen ontwikkelde en door C. van der Wilk uitgewerkte opzet. Deze H-vormige scholen bestaan uit een tweelaagse vleugel met lokalen en een via een verbindingsgang bereikbare parallelle

Amsterdam-Sloterdijk, School Thomas van Aquinostraat 2-4

vleugel met schoolzaal, gymnastieklokaal en handenarbeidlokaal. De drie beste voorbeelden van dit schooltype zijn de Prinses Beatrixschool, nu Multatulischool (Sara Burgerhartstraat; 1953), en de scholen Thomas van Aquinostraat 2-4 en Burg. Fockstraat 85 (beide 1954).

Woonhuizen. Van het oude dorp Sloterdijk resteren de in oorsprong 18de-eeuwse onderkelderde dwarse huizen Spaarndammerdijk 663 en 665. Het voorm. armengesticht (Spaarndammerdijk 705-707) is een dwars dijkhuis uit 1791.

Tot de interessantste 20ste-eeuwse woonbebouwing in het gebied behoren de voor woningbouwvereniging ‘Het Westen’ gebouwde vierlaagse woningblokken aan de Juliana van Stolbergstraat e.o. (1933-'37, B. Merkelbach en Ch.J.F. Karsten). Aan de noordzijde van de Burg. De Vlugtlaan staan - telkens iets schuin geplaatste - onder- en bovenwoningen volgens het Airey-bouwsysteem (1953, J.F. Berghoef). Bij het woon- en winkelcomplex Slotermeerlaan 75-101 (1956, F.A. Warners) zijn de woonetages geplaatst op betonpoten.

Windmolens. Voor de bemaling van de Osdorper Binnenpolder diende de rond 1632 gebouwde poldermolen De 1200 Roe (Haarlemmerweg 701) [374], een met riet gedekte achtkantige grondzeiler. In 1768 als korenmolen gebouwd is de met riet gedekte achtkan-

[p. 216]

tige stellingmolen De Blom (Haarlemmerweg 465; sinds 1878 op zijn huidige plek) [375].

Stations. Ten behoeve van de westtak van de Schiphollijn zijn in 1983-'86 drie stations tot stand gekomen. H.C.H. Reijnders ontwierp het drielaagse station Sloterdijk (Radarweg ong.) [376]. Het laagste niveau wordt gevormd door de perrons van de oost-west lopende spoorlijnen naar Haarlem en Zaandam, het middelste niveau omvat de stationshal met voorplein en op het hoogste niveau bevinden zich de perrons van de noordzuid lopende Schiphollijn. Dit in 1997 gewijzigde station verving een station uit 1956. Het voorm. station De Vlugtlaan (Burg. De Vlugtlaan ong.) en station Lelylaan (C. Lelylaan ong.) zijn viaductstations naar plannen van R.M.J.A. Steenhuis.

Het voorm. munitiecomplex (Haarlemmerweg 711), gelegen aan de Haarlemmervaart ten westen van Sloterdijk, deed dienst ten behoeve van de Stelling van Amsterdam. Op het deels omwalde terrein zijn een uit 1897 daterende munitieloods en een in 1902 gebouwd laboratorium behouden.

Ruigoord. Dit ten noordwesten van Sloterdijk gelegen eiland in het IJ kwam na 1873 te liggen in de drooggelegde Houtrakpolder en is recentelijk geheel omringd door de opgespoten gronden voor de uitbreidingen van de Amsterdamse haven. De voorm. R.K. St.-Gertrudiskerk (Bauduinlaan 8), een eenbeukige kerk met recht gesloten koor en een half ingebouwde toren, kwam in 1894 tot stand naar een neogotisch ontwerp van C.P.W. Dessing. Deze in 1973 gesloten kerk dient nu als atelier.