Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Amsterdam-Buiksloot
(gemeente Amsterdam)

Stadsdeel van Amsterdam, ontstaan in de 15de eeuw als dorp op de Waterlandse Zeedijk en nu het westelijke deel van Amsterdam-Noord. In de polder achter de zeedijk verrees een eerste kerk en aan de dijk bouwde men houten huizen. Van een smalle landtong in het IJ - de Volewijkslanden - vertrok de veerpont naar Amsterdam (sinds 1842 stoompont). Over deze landtong werd in 1622 een weg naar Purmerend aangelegd en parallel hieraan groef men in 1660 een trekvaart, die bij Buiksloot de zeedijk passeerde. In 1825 volgde de verbreding van deze trekvaart tot het Noordhollands Kanaal. De Buiksloterham, ten westen van de Volewijkslanden, werd in 1848-'50 drooggelegd.

Ten behoeve van de uitbreiding van Amsterdam stelde A. Keppler in 1914 een plan voor 3500 woningen in dit gebied op. In 1921 werd de gemeente Buiksloot door Amsterdam geannexeerd. De Buiksloterham verdeelde men in een oostelijke strook (Florapark, 1920), een middendeel met geconcentreerde woningbouw (Van der Pekbuurt, 1918-'20 en 1922-'26) en een westelijk gedeelte met havens en industrie. Al in 1919-'24 was verder noordwestelijk het tuindorp Oostzaan ontstaan bij de daar gevestigde N.D.S.M.-werf. Na 1921 groeide Buiksloot aan Nieuwendam vast en door forse uitbreidingen na de Tweede Wereldoorlog vormden deze kernen uiteindelijk Amsterdam-Noord.

De Herv. kerk (Buiksloterkerkpad 10) is een eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor, kleine uitbouwen en bij de voorgevel een houten dakruiter. Deze kerk met naar onder uitzwenkende steunberen kwam in 1709-'10 tot stand

[p. 208]

Amsterdam-Buiksloot, (Herv.) Bethelkerk

met restanten van een kerk uit 1609, die de laat-middeleeuwse kerk ter plaatse had vervangen. De kerk onderging herstel in 1840 en een restauratie in 1961-'65.

Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf met trekbalken en in de uitbouwen twee rijk gesneden korbeelstellen (circa 1609). Tot de inventaris behoren een preekstoel (midden 17de eeuw), een doophek (1728) en doopboog (1788), en een door H. ter Hart gebouwd orgel (1858).

De voorm. R.K. St.-Ritakerk (Hagedoornplein 2), een brede basilicale kerk met apsis en toren, werd in 1921-'22 gebouwd naar een traditionalistisch ontwerp met rationalistische details van A.J. Kropholler. Bij het herstel van de oorlogsschade (1943) in 1946-'47 (C.M. van Moorsel) heeft men het schip verlengd en de bestaande toren vervangen door de huidige, niet afgebouwde, zware toren. In 1973 is de westelijke helft van de kerk verbouwd tot openbare bibliotheek.

Eveneens ontworpen door Kropholler zijn de pastorie (Buiksloterweg 95; 1921-'22) en het ten behoeve van de dominicanessen van Voorschoten toegevoegde St.-Rosaklooster (Wingerdweg 4; 1926-'27). Zij verzorgden het onderwijs in de bijbehorende bewaarschool en lagere school (jongens en meisjes). Het zusterhuis met kapel en de kloosterhof zijn na beschadiging in 1943 eveneens hersteld (C.M. van Moorsel).

Overige kerken. Zaalkerken in traditionalistische vormen zijn de R.K. St.-Stephanuskerk (Kamperfoelieweg 211; 1932-'33, K.P. Tholens), de kerk van de Geref. Gemeente (Melkweg 16; 1950-'51, J. Verkerk) en de sobere (Geref.) Maranathakerk (Mosplein 40; 1952, B.W. Plooy en N. Lansdorp); de laatste dient nu als Koptische kerk van de Moeder Gods. Naoorlogs is ook de met romaanse elementen uitgevoerde driebeukige basilicale R.K. Allerheiligst Sacramentskerk (Kometensingel 150; 1951-'52, A. Evers en G.J.M. Sarlemijn). Een moderne zaalkerk met onderbouw en glas-in-betonvensters is de (Herv.) Bethelkerk

Amsterdam-Buiksloot, Prinses Julianaschool

Amsterdam-Buiksloot, Politiepost

(Plejadenplein 42; 1957-'59, S. van Woerden en D. Slebos). De voorm. (Geref.) Regenboogkerk (Kometensingel 56; 1963, D. Egberts) wordt nu gebruikt door de Pinkstergemeente.

De voorm. politiepost (Buiksloterweg 9b), een vierkant houten pand met tentdak, verrees in 1915-'16 naar plannen van de Dienst Publieke Werken en bevatte oorspronkelijk een agentenkamer, een kamer voor de postcommandant, een fietsenbergplaats en twee cachotten.

Scholen. Openbare lagere scholen in zakelijk-expressionistische stijl naar plannen van de Dienst Publieke Werken zijn de tweelaagse dubbele school Papaverhoek 1-3 (1923-'24), nu schildersvakschool, de tweelaagse school Kometensingel 189 (1926) en de Prinses Julianaschool (Meteorensingel 38; 1926) met gymnastieklokaal. De laatstgenoemde school is ontworpen door Th.J. Lammers (D.P.W.).

Woonhuizen. Van de oude eenlaagse houten dorpshuizen hebben enkele nog een 18de-eeuws houtskelet. De meeste huizen zijn voorzien van een (later vernieuwd) groen houten voorschot met ingezwenkte top. Het rijkste voorbeeld toont het L-vormige huis Buiksloterdijk 280 met zijn wit geschilderde ingezwenkt voorschot, dat is voorzien van een gesneden omlijsting

[p. 209]

Amsterdam-Buiksloot, Woonhuis Buiksloterdijk 280

in Lodewijk XV-stijl en een gesneden vensteromlijsting (circa 1760). De bakstenen onderpui dateert vermoedelijk uit circa 1800. Het L-vormige houten huis Buiksloterdijk 284 heeft een houten klokgevel en een bakstenen pui (begin 19de eeuw). Vergelijkbaar hiermee is Buiksloterdijk 214. Voorbeelden van diepe huizen met een geheel houten pui en een klokgevel met klein fronton zijn Buiksloterdijk 330 en 390; beide hebben mogelijk nog een 18de-eeuwse kern. Opmerkelijk is de overhoekse plaatsing van de ingang bij het huis Buiksloterdijk 204. Andere noemenswaardige voorbeelden van 19de-eeuwse houten huizen met een bakstenen pui en een ingezwenkt houten voorschot zijn Buiksloterdijk 174, 194, 340 en 402. Voorbeelden van midden-19de-eeuwse dwarse huizen zijn Buiksloterdijk 224 en het dubbele huis Buiksloterdijk 200-202.

Volkswoningbouw. In de Buiksloterham verrezen in 1918-'26 bijna 1500 woningen. De kleine woonhuizen van het Disteldorp (Lange Distelstraat e.o.) werden in 1918 als noodwoningen opgezet, waarschijnlijk naar plannen van J.W. Mulder. Ze staan op betonnen funderingsplaten en hebben onder de dakrand een strook houten beplanking. De zuidelijker gelegen Van der Pekbuurt (1918-'26), ontworpen door J.E. van der Pek, bestaat overwegend uit gestapelde eengezinswoningen in de vorm van tweelaagse panden met sobere rationalistische details. Ten noorden hiervan kwam naar plannen van W. Noorlander het woningcomplex Andoornstraat e.o. (1919-'20) tot stand. Recentelijk gerenoveerd is het door de Gemeentelijke Woningdienst ontworpen Floradorp (Pinksterbloemstraat e.o.; 1926).

Tuindorp Oostzaan. Dit tuindorp met uiteindelijk ruim 1300 woningen kwam in 1919-'24 ten noordwesten van Buiksloot tot stand op basis van een plan van A. Keppler, dat door B.T. Boeyinga na zijn indiensttreding bij de Gemeentelijke Woningdienst in 1921 verder werd uitgewerkt. Kenmerkend voor het ruim in het groen gelegen tuindorp is de blokstructuur met kleine rijen woningen. Aan de oostzijde zijn deze gegroepeerd om het Zonneplein en twee kleinere ‘satelliet-pleinen’, het Castorplein en het Polluxplein. Westelijk daarvan ontstond een tweede blokstructuur met centraal daarin het Mercuriusplein. Het Zonneplein kreeg een centrumfunctie met woon- en winkelpanden (1922-'24, B.T. Boeyinga) voorzien van galerijen voor de winkels. Aan de noordzijde werd het plein afgesloten door het verenigingsgebouw ‘Tuindorp Oostzaan’ (1932, J.H. Mulder), later bekend als ‘'t Zonnehuis’. Opmerkelijk zijn ook

Amsterdam-Buiksloot, Woonhuis Buiksloterdijk 204

de rationalistische proefwoningen aan het Castorplein (systeem Winget; 1920-'21, J.H. Mulder jr.). De zogeheten dokterswoningen (Kometensingel 179-187, 1924-'25) zijn uitgevoerd in sobere expressionistische vormen.

In het tuindorp ontwierp de Dienst Publieke Werken de voorm. openbare leeszaal en bibliotheek (Kometensingel 211; circa 1924), een houten en met riet gedekt expressionistisch pand, en de voorm. kantine en bergplaats van de afdeling Plantsoenen (Orionplantsoen 1a-b; 1925), nu in gebruik als huisartsenpraktijk.

Café-restaurant ‘'t Tolhuis’ (Buiksloterweg

Amsterdam-Buiksloot, Café-restaurant 't Tolhuis

[p. 210]

7), een neoclassicistisch pand met ingangsportaal en een hogere en bredere zaal erachter, werd in 1859 gebouwd naar plannen van W. Springer ter plaatse van een tolhuis uit 1665. In het achterliggende plantsoen (ontwerp P. van der Sterr) richtte men in 1878 een uitspanning met speeltuin, muziek- en schiettent in. Op dit terrein werd in 1913 de Eerste Nederlandse Tentoonstelling op Scheepvaartgebied (E.N.T.O.S.) gehouden en in 1919 de Eerste Luchtvaart Tentoonstelling Amsterdam (E.L.T.A.). Sinds de sloop van het in 1913 gebouwde IJ-paviljoen (1977) is alleen het gebouw uit 1859 over.

Windmolen ‘De Admiraal’ (Noordhollandskanaaldijk 21) is een met riet gedekte achtkantige stellingmolen op een houten schuur, gebouwd in 1792 als krijt- en trasmolen voor Roelof de Leeuw en Elisabeth Admiraal. Met behulp van een kollergang werd hier tot 1940 tufsteen vermalen tot tras en kalksteen tot krijt (vanaf 1897 geholpen door een oliemotor). De molen en het naastgelegen houten molenaarshuis (nr. 22; circa 1792) zijn in 1966-'67 gerestaureerd.

Sluizencomplex. Bij de monding van het Noordhollandsch Kanaal in het IJ bouwde men in 1824 naar plannen van Jan Blanken de Willemsluis (Meeuwenlaan ong.). Ten behoeve van het toegenomen verkeer kwam iets westelijker de Willem III-sluis (Sixhaven ong.; 1861-'63) tot stand met twee naast elkaar gelegen schutkolken. Kort daarop volgde renovatie van de oude Willemsluis (1865-'68). Door de bouw van de IJtunnel (1968) is die sluis afgesloten van de rest van het kanaal en heeft deze zijn functie verloren.

Het Shell-terrein (Badhuisweg) ontstond in 1867 als petroleumdepot van de Bataafsche Petroleum Maatschappij. Onder leiding van directeur G.J.L. Caviët werd het vanaf 1913 omgebouwd tot Shell-laboratorium. In 1929 verrees het drielaagse Groot Laboratorium met classicistische details. In 1939 volgde een uitbreiding naar plannen van C.A. Abspoel, die dat jaar ook verantwoordelijk was voor het Nieuw Laboratorium. Beide gebouwen hebben een betonskelet met baksteenbekleding en stalen ramen. Op de zuidpunt van het

Amsterdam-Buiksloot, Shell-terrein, kantoorgebouw Overhoeks

terrein staat het op betonnen poten rustende, vijftien verdiepingen hoge kantoorgebouw Overhoeks (1970-'71) met zijn opmerkelijke ‘hoedvormige’ bekroning. Een structuralistische vormgeving heeft het Polymerencentrum (Badhuisweg 3; 1972-'75, M.E. Zwarts).

De voorm. N.D.S.M.-werf (Neveritaweg) kwam voort uit de in 1827 gestichte Fabriek voor Stoom- en andere Werktuigen op het werfterrein Oostenburg van de V.O.C. (gesloten 1795). Vanaf 1840 vond daar weer scheepsbouw plaats tot een faillissement in 1891. Dat terrein werd ingenomen door het latere Werkspoor. Meer westelijk (Dijkgracht) stichtte men in 1894 de Nederlandse Scheepsbouw Maatschappij. Voor de bouw van grotere schepen was ligging aan open water noodzakelijk en daarom werd de werf in 1919 overgebracht naar Amsterdam-Noord. Daarbij werden een in 1909 gebouwde smederij en timmermansloods overgebracht. Evenals de andere gebouwen zijn deze uitgevoerd in stalen vakwerkbouw met baksteenvulling. Het ontwerp was van G.J. Langhout, die voor de nieuwe locatie ook de scheepshellingen en de enorme scheepsbouwloods (Neveritaweg 15; 1919-'20) ontwierp. In 1946 fuseerde de fabriek met de naastgelegen scheepsreparatiewerf (Nederlandse Droogdok Maatschappij) tot de Nederlandse Dok en Scheepsbouw Maatschappij (N.D.S.M.). Van kort daarna is de met prefab-betonelementen uitgevoerde lasloods (Neveritaweg 1-5; 1952, J.D. Postma). In 1979 volgde nog een fusie met de Amsterdamse Droogdok Maatschappij, maar in 1984 moest de werf sluiten.