Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Amsterdam-Nieuwendam
(gemeente Amsterdam)

Stadsdeel van Amsterdam, ontstaan als dorp op de in 1516 aangelegde Tweede Waterlandse Zeedijk en nu het oostelijke deel van Amsterdam-Noord. Bij de Nieuwe Dam in de Kleine Die vormde zich een nederzetting. In de polder daarachter verrees een kerk (Kerkepad) en aan de dijk bouwde men houten huizen, waaronder zogeheten kapiteinshuizen. De buitendijks aan de zuidzijde gelegen Nieuwendammerham werd vanaf 1853 gebruikt als baggerbergplaats en rond 1880 verder opgehoogd (na 1907 industrieterrein). In 1911 werd tussen dit gedeelte en de Nieuwendammerdijk het IJ-bosch aangelegd (na 1950 W.H. Vliegenbos). Aan de zuidrand daarvan kwam het als tijdelijk bedoelde Vogeldorp tot stand (1918-'19). Aan de IJ-zijde was in 1877 de Amsterdamse Droogdok Maatschappij opgericht (gesloten 1978).

In 1921 werd de gemeente Nieuwendam door Amsterdam geannexeerd waarna aan de oostzijde van de Volewijkslanden de geconcentreerde bebouwing van de Vogelbuurt (1923) verrees. Binnendijks ontstond ten oosten van de Kleine Die het tuindorp Nieuwendam (1927) en ten westen daarvan het tuindorp Buiksloot (1931). Hiermee groeide Nieuwendam aan Buiksloot vast tot Amsterdam-Noord. In 1964-'67 is het Buikslotermeerplein ingericht met winkelcentrum (F.J. van Gool) en bijbehorende woonflats (1974, G.P. de Bruijn).

De Doopsgez. vermaning (Meerpad 9) is een kleine houten zaalkerk met boogramen, omlijste ingang en een frontonvormige gevelbekroning. Deze kerk uit 1843 is bij een restauratie in 1970 (H.F. Rappange) een travee dieper herbouwd.

De Herv. kerk (Brede Kerkepad 8) is een zaalkerk voorzien van een toren van twee geledingen met een iets smallere bovenbouw met naaldspits. Deze sobere neoclassicistische kerk met rondbogen

[p. 211]

Amsterdam-Nieuwendam, Doopsgez vermaning.

in rode en gele baksteen kwam in 1847 tot stand naar plannen van G. Bronke en L.J. Immink ter plaatse van een oudere kerk. In de toren hangt een door Henricus Westrinck gegoten klok (1644).

Het inteieur wordt gedekt door een houtconstructie verwant aan de Engelse ‘Hammerbeam’-kappen. De 18de-eeuwse grafzerken komen uit de oude kerk. Verder bevat de kerk een 17de-eeuwse preekstoel en een door J. Hoffmeijer gebouwd orgel (1849, gerestaureerd 1980).

De R.K. St.-Augustinuskerk (Nieuwendammerdijk 227) is een driebeukige pseudo-basilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een toren van twee geledingen met naaldspits. Deze neogotische kerk verrees in 1888-'89 naar ontwerp van A. Tepe ter vervanging van een kerk uit 1828. De toren is gerestaureerd in 1975.

Het interieur bevat enkele van elders afkomstige 18de-eeuwse statieschilderingen (Adriaan van de Velde), een hoofdaltaar (1890) en preekstoel (1906), beide vervaardigd door atelier Mengelberg, en een Adema-orgel (1926). De laat-19de-eeuwse gebrandschilderde ramen zijn gemaakt door de firma Van Soest & Willemse uit Utrecht, en enkele 20ste-eeuwse ramen zijn van mevr. G. Waterschoot van de Gracht. Eveneens ontworpen door Tepe is de neogotische pastorie (Nieuwendammerdijk 225; 1888-'89)

Overige kerken. Uitgevoerd in expressionistische vormen is de voorm. (Herv.) Bethlehemkerk (Zwanenplein 34; 1923-'24, A. Moen). Deze zaalkerk met dakruiter, ingangsportaal en aangebouwde consistoriekamer dient nu als kerk van de Volle Evangelie Gemeente. De kerkzaal bezit een paraboolvormige kap met gordelbogen en gebrandschilderde ramen (J.W. Winkelman). Een traditionalistische kruiskerk met toren in de binnenhoek is de voorm. (Geref.) Noachkerk (Nieuwendammerdijk 437; 1935, D. Egberts en E. Drewes). Voorbeelden van moderne kerken zijn de R.K. H. Pastoor van Arskerk (Volendammerweg 152; 1969-'70, W.M. Weerkamp) en de R.K. St.-Salvatorkerk (Het Breed 2; 1969, J. van der Grinten en L. Heijdenrijk).

Scholen. Uit circa 1880 dateert de voorm. drieklassige openbare lagere school Brede Kerkepad 3. Voorbeelden van door de Dienst Publieke Werken ontworpen openbare lagere scholen in expressionistische stijl met hoge kap zijn Het Vogelnest (Mussenstraat 26; 1921) en het voorm. schoolgebouw Schermerstraat 15 (1924-'25, P.L. Marnette). Tweelaags en uitgevoerd met plat dak zijn de expressionistische scholen Nachtegaalstraat 157 (1916) en De Waddenschuit (Beijerlandstraat 2; 1927). C.B. Posthumus Meyjes was verantwoordelijk voor de Chr. lagere school Kalkoenstraat 11 (1923) en mogelijk ook voor de kubistisch-expressionistische Chr. lagere school Wognumerplantsoen 2-4 (1925). Verder ontwierp hij de Vijfde Ambachtsschool (Meeuwenlaan 132; 1930) als een L-vormig gebouw met ingang en hoger opgaand trappenhuis op de hoek (nu Bredero-college). Ernaast staat de Huishoud- en Nijverheidsschool (Meeuwenlaan 134-136; 1939, A.J. van der Steur en G.H. Kleinhout).

Woonhuizen. Van de oude eenlaagse houten dorpshuizen hebben enkele nog een 18de-eeuws of zelfs 17de-eeuws houtskelet. De meeste zijn voorzien van een (later vernieuwd) houten voorschot met ingezwenkte top. Een 17de-eeuws houtskelet bezit Brede Kerkepad 6. De in 1964 gerestaureerde buitenbekleding werd begin 19de eeuw aangebracht, evenals het lage achterhuis. Het L-vormige huis Molenpad 9 heeft een mogelijk 17de-eeuwse kern en een stenen aanbouw uit circa 1750 (gerestaureerd 1984). Het L-vormige houten huis Brede Kerkepad 1 kreeg in 1768 een bakstenen voorgevel; de klokvormige top is gereconstrueerd. Goede voorbeelden van in opzet 18de-eeuwse diepe houten huizen met houten klokgevel zijn Nieuwendammerdijk 237, 283, 307, 381 en 383. Een ingezwenkte gevel met klein topfronton hebben Nieuwendammerdijk 329, 359 en 421. Karakteristiek zijn de 18de-eeuwse panden met een schuingeplaatst hoekvenster, zoals Nieuwendammerdijk 232 en 317. Bij het kleine 19de-eeuwse huis Nieuwendammerdijk 431 bevindt zich de toegang met gang onder een afluiving. Een schilddak heeft het 19de-eeuwse dubbele dwarse huis Meerpad 1-3. Ook nog in hout uitgevoerd is het dwarse pand Nieuwendammerdijk 321 (circa 1880) met hoger opgaand middenrisaliet. De fysiotherapeut en later kuurarts J.G. Mezger liet rond 1875 voor zijn gefortuneerde patiëntenkring de neoclassicistische herenhuizen Nieuwendammerdijk 300-308 bouwen.

Het in ‘Um 1800’-stijl gebouwde huis De Halve Maan (Nieuwendammerdijk 202-204; circa 1910) werd ontworpen door J. London voor scheepsbouwer De Vries Lentsch. J.C. Mentink ontwierp de vergelijkbare dwarse dokterswoning Nieuwendammerdijk 335 (1912-'13). Voor de directeuren van de Amsterdamse Droogdok Maatschappij ontwierp W. Noorlander met rationalistische elementen de villa's Meeuwenlaan 21 en 25 (1912-'13). Voor de directeur van de machinefabriek P.M. Duyvis & Co. verrees de villa Volewijck (Meeuwenlaan 11; 1916, G.J. Rutgers).

Volkswoningbouw. De kleine woonhuizen van het Vogeldorp (Lange Vogelstraat e.o.) werden in 1918-'19 als noodwoningen opgezet, waarschijnlijk naar plannen van J.W. Mulder. Ze staan op betonnen funderingsplaten en hebben onder de dakrand een strook houten beplanking. Aan de Zamenhofstraat staat in dezelfde stijl een voorm. gemeentelijk badhuis (1919).

Zuidelijk ligt de Vogelwijk, waarvan de ruim 2000 woningen vanaf 1911 werden

[p. 212]

gebouwd. Als eerste kwam het gedeelte rondom de Eksterstraat tot stand (1911-'14), naar ontwerp van H.P. Berlage en J.C. van Epen. Meer noordelijk verrezen woningen rondom de Sijsjesstraat (1918-'19) naar plannen van Tj. Kuipers en A. Ingwersen. Langs de Adelaarsweg bouwden zij ook drielaagse portiekwoningen (1927) en rondom de Koekoeksstraat ontwierpen J. Gratama en G. Versteeg boven- en onderwoningen (1917-'19).

Tuindorp Nieuwendam. Dit tuindorp ten noorden van de Nieuwendammerdijk kreeg in 1923-'27 zijn vorm naar een stedenbouwkundig plan van B.T. Boeyinga. Uiteindelijk werden ruim 1000 huizen verwezenlijkt, vooral driekamerwoningen. De centrale as is de Purmerweg met het achthoekige Purmerplein. Behalve Boeyinga ontwierpen ook J. Boterenbrood, J.H. Mulder, J.A. Roodenburgh en J. Zietsma woningen. De iets hoger opgezette woon- en winkelpanden aan het Purmerplein zijn ontworpen door Boeyinga en hij verzorgde ook de door winkelruimten geflankeerde poortwoningen op enkele plaatsen langs de Purmerweg. Alle gebouwen kregen een expressionistische vormgeving en opvallend is het veelvuldig gebruik van beplankingen en houten borstweringen. Kenmerkend zijn verder de woningen aan de Ilpendammerstraat (J. Boterenbrood) en de Kwadijkerstraat (J.H. Mulder).

Tuindorp Buiksloot. Dit tuindorp ten westen van het tuindorp Nieuwendam kwam in 1930 als laatste tuindorp in Noord tot stand met bijna 800 woningen en werd geheel ontworpen door J.H. Mulder, die zich daarbij baseerde op de traditionele Noordhollandse houtbouw. Het geometrische stratenpatroon met korte geknikte straten is geconcentreerd aan beide zijden van de Waddenweg.

De sluis tussen de Kleine Die en de Grote haven van Nieuwendam (bij Nieuwendammerdijk 270) werd in de 19de-eeuw vernieuwd en opnieuw rond 1905.

De voorm. Noordergasfabriek (Gedempte Insteekhaven 31) kwam in 1913 tot stand als vierde Amsterdamse gasfabriek, maar men staakte de productie al in 1924, waarna het een verdeelstation werd. Behouden zijn een grote hal met naastgelegen gebouwen en een

Amsterdam-Nieuwendam, Tuindorp Nieuwendam, poortwoningen Purmerweg

schoorsteen op verdikt fundament.

Schellingwoude. Dit ten zuidoosten van Nieuwendam aan het Buiten-IJ gelegen dorp ontstond in de 14de eeuw. Na een periode van welvaart in de 15de en 16de eeuw bleef uiteindelijk een bescheiden dijkdorp over met binnendijks op een kunstmatige hoogte de kerk. Het in 1916 aan de zijde van het Buiten-IJ gestichte marinevliegkamp Schellingwoude werd in 1940 vernield. Ter plaatse van een 17de-eeuwse kerk (hersteld 1835) kwam in 1866 naar plannen van G. Kater de huidige (Herv.) kerk (Wijkergouw 6) tot stand als een gepleisterde, driezijdig gesloten zaalkerk met houten geveltoren. Erbij staat een achtzijdige muziektent met koepeldak en houten borstwering (circa 1920). Tot de dorpsbebouwing behoren de houten stolpboerderij ‘Zeldenrust’ (Wijkergouw 3; circa 1870) en het in neorenaissance-stijl uitgevoerde forse woonhuis Noorder IJdijk 109 (circa 1890). De in 1870-'72 bij de aanleg van het Noordzee Kanaal gebouwde Oranjesluizen (Noorder IJdijk 63-65) zijn drie schutsluizen met elk een tussenhoofd en een uitwateringssluis. De sluizen zijn in 1902 aangepast, later grotendeels vernieuwd (gerenoveerd 1997-'99) en in 1995 uitgebreid met de Prins Willem Alexandersluis. Bij de sluizen staat een voorm. hulppostkantoor met directeurswoning (1908) naar plannen van rijksbouwmeester C.H. Peters.