Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Amstelveen

Dorp, ontstaan in de 13de eeuw als veenontginning ten westen van de Amstel bij het kruispunt van een ontginningsas (Amsterdamseweg) met de weg naar Ouderkerk aan de Amstel. In 1305 wordt de nederzetting voor het eerst vermeld, als Nieuwer-Amstel (sinds 1964 Amstelveen genoemd). De oudste kern ontwikkelde zich als een lintdorp bij De Poel met een ovale kerkring, waarvan de bebouwing in 1792 door brand werd geteisterd. Het naburige Amsterdam annexeerde in 1586 en in 1658 aan de noordzijde delen van het ambacht Nieuwer-Amstel. Langs de westoever van de Amstel ontstond een reeks buitenplaatsen. Nabij de zuidelijke stadsgrens van Amsterdam verdichtte de tussenliggende bebouwing zich tot een tweede kern, die zo in belang toenam dat men hier in 1892 een nieuw raadhuis opende. Anderzijds stichtte Amsterdam in 1883 een concertgebouw buiten de eigen gemeentegrenzen. Bij een grenswijziging van 1896 kwam ongeveer al het gebied boven het Zuider-Amstelkanaal aan Amsterdam en bij een tweede annexatie in 1921 werd de Kalfjeslaan de nieuwe noordgrens van Nieuwer-Amstel.

Het Oude Dorp bij De Poel werd daarna weer het centrum. Aan de westzijde lag de lokaalspoorlijn Amsterdam-Willemspark-Aalsmeer (1915 tot 1950) met de daarbij behorende Stationsstraat. Aan de noordzijde ontstond in 1921 een eerste woningbouwproject (Patrimoniumlaan), waarna een echte ontwikkeling noordwaarts volgde met het uitbreidingsplan van A.H. op ten Noort (1924, goedgekeurd 1926). Er kwamen enkele tuindorpachtige wijken met ruime parken tot stand, zoals Randwijck, Catharina van Clevepark, Westelijk Bovenland, Elsrijk en het Keizer Karelpark (1940). Belangrijk was ook de door Amsterdam gestimuleerde aanleg van het Amsterdamse Bos, waartoe in 1928 werd besloten en waarvoor het uitbreidingsplan in 1934 werd herzien (Geraamteplan).

Na de Tweede Wereldoorlog is Amstelveen explosief gegroeid, vooral in 1957-'65 naar het oosten en zuiden (Kronenburg, Bankras en Kostverloren, Groenelaan, Middenhoven, Waardhuizen en Westwijk). De kenmerkende ruime stedenbouwkundige aanleg met parken en waterpartijen heeft men daarbij doorgetrokken. De rijksweg A9 vormt echter een sterke scheiding tussen het noordelijke deel met winkelcentrum en Cobra-museum, en het zuidelijke deel met het Oude Dorp. Amstelveen is een randgemeente en forensendorp van Amsterdam. Verder wonen hier werknemers van de nabijgelegen luchthaven Schiphol en staat er het hoofdkantoor van de K.L.M. (1971).

De Herv. kerk (Dorpsstraat 36) is een kruiskerk met ongelede toren en aangebouwde consistorie. Ter vervanging van een laat-middeleeuwse kerk (hersteld 1641) kwam deze kerk in 1866 tot stand. In 1925 bouwde men naar plannen van C.B. Posthumus Meyjes een dwarsbeuk en in 1928 een nieuwe toren. Daarin hangt een door Everardus Splinter gegoten klok (1641). De in 1966 en 2004 gerestaureerde kerk bevat een grafteken voor Jan Broekhuizen († 1707). De pastorie (Dorpsstraat 34) is een fors blokvormig pand uit 1876.

De (Geref.) Handwegkerk (Handweg 117), een zaalkerk met kleine geveltoren, werd in 1899 gebouwd naar een neorenaissance-ontwerp van B.H. Koolhaas. De uit 1907 daterende pastorie (Handweg 119) met chaletstijl-elementen is ontworpen door L. van der Bijl.

De R.K. St.-Annakerk (Amsterdamseweg 22) is een forse kerk met een slanke, terzijde geplaatste toren en een aangebouwde pastorie. Het sober expressionistische ontwerp van J.P.L. Hendriks en H.G.M. van Beers werd verwezenlijkt in 1927-'28. Het interieur bevat kruiswegstaties van J. Everts (1930) en de gebrandschilderde ramen zijn van A. Asperslagh.

Overige kerken. In zakelijkexpressionistische stijl ontworpen zijn de voorm. (Geref. Hersteld Verband) Johanneskapel (Amsterdamseweg 311; 1928, A. Ingwersen), een kleine kruiskerk voorzien van een ranke vrijstaande toren met hoge spits (sinds 1946 een Evang. Luth. kerk), en de (Geref.) Pauluskerk (W. van Borsselenweg 116; 1937, A.T. Kraan) met overhoekse zijvleugels en een spitse dakruiter. In opdracht van Christelijk Belang kwam de kerkzaal met bovenwoning van de Herv. buitengewone wijkgemeente Eben-Haëzer (Molenweg 10; 1936, W.B. Kroon) tot stand.

Een belangrijke wederopbouwkerk is de in 1951 naar ontwerp van M.F. Duintjer tot stand gekomen (Herv.) Kruis-

[p. 100]

kerk (Van der Veerelaan 30), nu in gebruik bij de Lutherse Gemeente. Deze kerk met open klokkentoren en twee spitsen heeft hoge driehoekig uitgebouwde kapellen, waarvan de muren worden doorbroken door een patroon van vierkante venstertjes. De in functionalistische stijl uitgevoerde (Herv.) Paaskerk (Augustinuspark ong.; 1958-'63, J.B. baron van Asbeck) heeft aan twee zijden oplopende puntdaken en glas-in-betonramen van J.M. Jansen. Een traditionalistische zaalkerk met dakruiter is de Geref. kerk (De Ruyschlaan 147; 1963, A. Rothuizen en P.J. 't Hooft.), nu Korean Reformed Church. Moderne kerken met een klokkentoren zijn de R.K.H. Geestkerk (Haagbeuklaan 1; 1961-'62, J.H. de Groot), met boven de ingang een mozaïek en met glas-inlood-vensters van H. Levigne, en de R.K. Thaborkerk of ‘Christus Verheerlijking’ (Westelijk Halfrond 3; 1968-'69, A. van Kranendonk).

De synagoge (Straat van Messina 10) is een achthoekig gebouw uit 1981 ontworpen door E. Spier. De Ark-bekroning in de vorm van de Tien Geboden (1877) is afkomstig uit de synagoge te Borculo. Het voorm. raadhuis (Dorpsstraat 75) is een fors tweebeukig pand voorzien van een middengedeelte met uitkragende toren. Het werd in 1896 gebouwd naar een ontwerp met neorenaissance- en rationalistische details van R. Kuipers ter vervanging van het oude raadhuis dat binnen de gemeente Amsterdam was komen te liggen. In 1977-'80 is een nieuw gemeentehuis (Laan van Nieuwer Amstel 1) gebouwd naar plannen van P.W. van Dommelen.

De voorm. marechausseekazerne

Amstelveen, (Herv.) Paaskerk

(Ouderkerkerlaan 1-3) dateert uit 1919 en toont het rijkswapen boven de middelste ingang. Nu is het pand als buurthuis in gebruik.

Het voorm. postkantoor met directeurswoning (Stationsstraat 15-17) kwam in 1921 tot stand naar een ontwerp met expressionistische details van L. van der Bijl.

Het voorm. kantoor van de rijksontvanger (Stationsstraat 24-26), gebouwd in 1921 naar ontwerp van L. van der Bijl, vertoont expressionistische details.

Scholen. Begin 20ste eeuw gebouwd zijn de drieklassige voorm. openbare lagere school Dorpsstraat 38 (1907) en de voorm. Chr. lagere Johannes Calvijnschool (Handweg 109; 1908) met twee parallelle vleugels. De Chr. lagere school Oudkerklaan 14-15 (1925, A. Ingwersen) is een vierklassige school met gymnastiekzaal. Uit 1925 dateren verder de Huishoud-, Knipen Naaischool (Dorpsstraat 106) en de voorm. schoolgebouwen Amsterdamseweg 273 en Amsterdamseweg 441. In zakelijk-expressionistische stijl uitgevoerd zijn de huidige openbare lagere school Michiel de Ruyter (Catharina van Clevepark; 1935) en de voorm. R.K. lagere St.-Antoniusschool (Dr. Schaepmanlaan 7; 1939, H. van der Bijl).

Het Cobra-museum (Sandbergplein 1) is in 1992-'95 gebouwd naar plannen van W.G. Quist.

Woonhuizen. Tot de oudere bebouwing behoren het gepleisterde huis Bankrasweg 28-29 (1885) en het van een serliana-venster voorziene huis Amsterdamseweg 80 (1900).

Jugendstil-siermetselwerk vertoont het dubbele huis Dorpsstraat 10 (1908, L. van der Bijl). Iets jonger zijn het met klokgevel ontworpen huis Ouderkerkerlaan 10 (1913, D. Heineke en E.J. Kuipers) en het kleine landhuis Huize Johanna (Handweg 31; 1915-'16, J.A. Roodenburgh). Opmerkelijk is de villa Amsterdamseweg 511 (1926) met haar halfronde torenachtige opbouw. Expressionistisch van stijl zijn de rond 1925 met rieten daken gebouwde villa's Badlaan 10 (1921, P. Heyn), Parklaan 5, Amsterdamseweg 60-62 en 64-66. Zakelijk-expressionistische

Amstelveen, Raadhuis

vormen vertoont de villa Amsterdamseweg 283 (1936). De villa's Straat van Mozambique 1-5 (1964-'66) zijn ontworpen door G.Th. Rietveld. Een voorbeeld van volkswoningbouw zijn de voor ‘Amstelland’ gebouwde woningen Middeldorpstraat 17-25 en 22-36 (1914-'15, W. Pool). Het tuindorpachtige wijkje Heemraadschapslaan 18-51 (circa 1925) bestaat uit vrijstaande middenstandshuizen met gebroken schilddaken. Aaneengebouwde woningbouwcomplexen zijn onder meer Amsterdamseweg 490-498 (1921), met karakteristieke balkons op kolommen, de gepleisterde woningen Amsterdamseweg 220-234 (1933) en de zakelijk-expressionistische woningen Nassaupark 1-8 en Catharina van Clevepark 2-16. Het voorm. café ‘Het Dorstige Hert-Erven Werk Hoven’ met bovenwoning (Dorpsstraat 64) kreeg in 1910 een gevel met jugendstil-details voor een oudere kern.

De voorm. apotheek ‘In de Grote Hagedis’ (Amsterdamseweg 485) is een dwars pand uit 1926.

Kantoren. Het voorm. bankgebouw met dienstwoning Amsterdamseweg 419-421 is een hoekpand met dakruiter en zijvleugels, gebouwd in 1938 in Nieuw Historiserende stijl. Het functionalistische kantoorgebouw van Van Leers vatenfabriek (Amsterdamseweg 206) is in 1957-'58 tot stand gekomen naar ontwerp van M.L. Breuer (tuinaanleg C.P.

[p. 101]

Amstelveen, Villa Amsterdamseweg 283

Broerse). De hoge centrale hal wordt geflankeerd door telkens twee diagonaal geplaatste kantoorvleugels. Recent gebouwd is het opvallende kantoorgebouw van de K.P.M.G. (Burg. Rijnderslaan 10-20; 1988-'91, T. Alberts en M. van Huut).

Windmolen ‘De Dikkert’ (Amsterdamseweg 104a) is een met riet gedekte achtkantige stellingmolen op een langgerekte houten schuur. Deze van oorsprong Zaanse houtzaagmolen bestond al in 1672 en was na de verplaatsing in 1896 in bedrijf als korenmolen. Sinds 1960 is hier een restaurant gevestigd.

Het voorm. station (Stationsstraat 28) werd in 1912 gebouwd voor de Hollandsche Electrische Spoorweg-Maatschappij aan de spoorlijn Amsterdam-Willemspark-Aalsmeer als een tweelaags asymmetrisch pand met vrijstaand toiletgebouwtje. Langs deze tot Amsterdam nog als ‘museumlijn’ in gebruik zijnde lijn bevinden zich enkele in 1912-'13 tot stand gekomen halteplaatsen met spoorwegwachterswoningen (Nieuwe Kalfjeslaan 9, W. van Borsselenweg 92a, Handweg 2, Jac. van Hattumweg 4 en Noordammerlaan 36).

Bruggen. De brug over de Ringsloot (Kastanjelaan ong.) dateert uit 1935 en is voorzien van hekwerken en lampen in zakelijk-expressionistische stijl. In 1936 is de Schipholbrug (Colijnweg ong.) met brugwachtershuis over de Haarlemmermeerringvaart gebouwd.

Amstelveen, Bankgebouw Amsterdamseweg 419-421

Het Amsterdamse Bos (Amstelveenseweg ong.) is een groot recreatiebos, aangelegd op initiatief van de gemeente Amsterdam, die daartoe in 1929 een ‘Commissie voor het Boschplan’ installeerde. Het in 1931 geleverde plan van C. van Eesteren en vooral mevrouw J.H. Mulder (Dienst Stadsontwikkeling Amsterdam) werd in 1934-'36 uitgevoerd in het kader van de werkverschaffing. Het bos kreeg onder meer diverse kiosken, een openluchttheater, een hertenkamp en een theeschenkerij. Een opmerkelijk onderdeel is de Bosbaan (1934-'36, verbreed 1964), een ruim twee kilometer lange roeibaan met houten starthuisje en op de kop van de roeibaan een langgerekt botenhuis.

Parken. Het Broersepark (tegenover Amsterdamseweg 206) werd in 1926-'28 aangelegd als wandelpark in late landschapsstijl naar ontwerp van D.F. Tersteeg. Bij een renovatie in 1966-'74 is het vernoemd naar tuinarchitect C.P. Broerse. In het park bevinden zich een monument voor burgemeester A. Colijn (1930) en een bevrijdingsmonument (1950, T. Bennes). Het in 1939-'40 aan een veenplas aangelegde heempark De Braak en Doorbraak (bij Amsterdamseweg 252), een ontwerp van Broerse met beplantingsadviezen van J. Landwehr, is een belangrijk voorbeeld van een nieuw soort park met nadruk op inheemse en wilde planten. Een ander heempark naar plannen van Broerse is het Jac. P. Thijssepark (Prins Bernhardlaan ong), dat in fasen werd uitgevoerd in 1940 en 1949. Het in 1972 verwezenlijkte gedeelte is ontworpen door B.J. Galjaard.

Grenspalen. De zandstenen grenspaal bij Amsterdamseweg 212 werd in 1625 geplaatst ter markering van het bangebied van Amsterdam. Het heeft de vorm van een obelisk met in reliëf het wapen van Amsterdam. Op de Hollandsedijk (bij Bovenkerkerweg) staat een limietpaal uit 1838 met een ingemetselde steen waarop de ‘Landtscheiding’ wordt gememoreerd.

Boerderijen. In het buitengebied bevinden zich enkele interessante langhuisboerderijen, zoals Het Zwarte Koetje (Bovenkerkerweg 90; 1879) en Bovenkerkerweg 130 (circa 1895; met zomerhuis). Voorzien van mooie serliana-vensters in de top zijn de laat-19de-eeuwse boerderijen Bovenkerkerweg 114, Clara Maria (Bovenkerkerweg 104-106) en Noordammerweg 99. Uit 1901 dateert de boerderij Arbeid Adelt (Bovenkerkerweg 86). Een opvallend groot dwars voorhuis met kelder en beletage bezit de boerderij Hoek Jan (Bovenkerkerweg 112; circa 1870).

De R.K. St.-Urbanuskerk van Bovenkerk (Noorddammerlaan 124), gelegen ten zuidwesten van Amstelveen, is een driebeukige kruiskerk met driezijdig gesloten koor met zijkoor en sacristie. Verder heeft de kerk een

Bovenkerk bij Amstelveen, R.K. St.-Urbanuskerk

[p. 102]

doopkapel en een forse zeshoekige toren van drie geledingen met hoge spits. Deze door P.J.H. Cuypers ontworpen neogotische kerk verving een kerk uit 1805. Na de bouw van toren en schip (1873-'75) volgde een bouwfase met transept, koor en sacristie (1887-'88). Toen werd ook de in 1881 afgewaaide torenspits vernieuwd. De toren en de zijtopgevels van de zijbeuken zijn geïnspireerd op de Haagse St.-Jacobskerk. Het interieur van de in 1966-'67 gerestaureerde kerk wordt gedekt door kruisribgewelven op bundelpijlers. Tot de inventaris behoren een hoofdaltaar (atelier Cuypers), kruiswegstaties (1898; F. Loots) en een orgel gemaakt door Ch. Anneessens (1930). Het kerkhof bevat onder meer het neogotische graf van bouwpastoor J.W. Brouwers († 1893). De door Cuypers ontworpen forse pastorie (Noorddammerlaan 124; circa 1888) is uitgevoerd met chaletstijl-elementen en pseudo-vakwerk.