Monumenten in Nederland. Noord-Holland

[p. 74]

Steden, dorpen, monumenten

[p. 75]

Aalsmeer

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen als veenontginning met als ontginningsas de Uiterweg-Oosteinderweg. Dit in 1199 voor het eerst vermelde dorp behoorde oorspronkelijk tot het Kennemerland, waar het als gevolg van de vervening in de 16de eeuw van werd gescheiden door het Haarlemmermeer. In de 17de eeuw werden enkele oude meren drooggemalen, zoals het Stormmeer (1650) en het Hornmeer (1674). Daar ging men fruit telen en vruchtbomen kweken. Na 1850 volgde het droogleggen van andere meren en veenplassen, zoals de Schinkelplas (1858), de Oosteinderpoel (1868) en het Legmeer (1883). Daar kweekte men potplanten en vanaf 1880 ook snijbloemen. Al in 1872 werd een verwarmde kas in gebruik genomen. In 1912 vestigde zich een eerste veiling en sindsdien is Alsmeer een internationaal vermaard centrum van de bloementeelt.

Het dorp zelf had te lijden van een dorpsbrand in 1844. J.H.W. Leliman leverde een eerste uitbreidingsplan in 1908 (gewijzigd 1912). Uitbreidingen aan de zuidoostzijde vonden vanaf 1928 plaats naar een plan van J.G. Wiebenga, gebaseerd op een voorstel van Op ten Noort & Scheffer. In de voormalige Oostereinderpoel verrezen tussen 1930 en 1960 veel woningen. Na de Tweede Wereldoorlog is Aalsmeer aan de zuiden de oostzijde verder gegroeid en heeft men aan de zuidoostzijde een industrieterrein ingericht met een enorme nieuwe bloemenveiling (1975).

De Herv. kerk (Dorpsstraat 11), oorspronkelijk gewijd aan Petrus en Paulus, ligt op een omgracht kerkhof. Deze recht gesloten kerk heeft drie dwarsbeuken en een toren van drie geledingen met achtzijdige spits. Vermoedelijk deels op de funderingen van een 15de-eeuwse voorganger kwam in 1549 een laat-gotische kerk tot stand van het hallentype, waarbij elke dwarsbeuktravee werd voorzien van een topgevel met venster. In 1653 werd de kerk vergroot, mogelijk door verlenging van de middelste dwarsbeuk. Na de sloop van de oude toren in 1843 verrees in 1868 de huidige toren met een decoratie van natuursteenblokken.

Het interieur wordt gedekt door elkaar kruisende houten tongewelven met trekbalken, die bij de middenbeuk rusten op zuilen met rankenkapitelen. Aan de zuid- en de oostzijde bevindt zich een doorlopende galerij. Tot de inventaris behoren een preekstoel (derde kwart 17de eeuw) en een door H. Knipscheer gebouwd orgel (1868). De pastorie (Dorpsstraat 14) is een vroeg-19de-eeuws diep pand, verbouwd rond 1910.

De Oud-Kath. kerk (Oosteinderweg 394), een neoclassicistische zaalkerk voorzien van een geveltoren met houten lantaarn en spits, werd gebouwd in 1860-'61. Achter de kerk ligt het enige Oud-Kath. kerkhof van Nederland. De pastorie (Oosteinderweg 392) is een blokvormig herenhuis.

De Doopsgez. vermaning (Zijdstraat 53) bestaat uit blokvormige volumes en een hoofdgedeelte met hoog zadeldak. Deze in 1926 in zakelijkexpressionistische stijl gebouwde kerk is ontworpen door J.F. Staal. Hij ontwierp ook de kosterswoning (Zijdstraat 57-59).

De R.K. kerk O.L. Vrouwe van de Berg Carmel (Stommeerweg 13), een zaalkerk met roosvenster en terzijde geplaatste zadeldaktoren, werd in 1931 gebouwd naar een traditionalistisch ontwerp van J.P.L. Hendriks. De interieurschilderingen zijn van G. van Geffen (1956).

Het bijbehorende karmelietenklooster (Stommeerweg 15) is een drielaags gebouw met midden- en hoekrisalieten, gebouwd in 1920 met sobere expressionistische elementen naar plannen van P.J. Pieters. Verder is er de L-vormige R.K. lagere St.-Josephschool (Stommeerweg 11; circa 1930).

Overige kerken. Uit 1933 dateert de met open klokkentoren uitgevoerde (Herv.) Oosterkerk (Oosteinderweg 269; 1933). J.F. Berghoef maakte de traditionalistische ontwerpen voor het L-vormige complex van de Chr. Geref. kerk De Bron (Lijnbaan 3-5; 1936), de (Geref.) Triomfatorkerk (bij Ophelialaan 245; 1956) en - met H. Klarenbeek - de (Herv.) Zuiderkerk (Hortensialaan ong.; 1953), een zaalkerk met forse dakruiter.

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis Dorpsstraat 9 werd in 1780 (jaartalankers) gebouwd met bordestrap en sierankers. Boven de deur hangt een wapensteen uit 1619 van een voorganger. In 1940 ontworpen door J.F. Berghoef en H. Klarenbeek, maar pas uitgevoerd in 1959-'62 is het huidige raadhuis Drie Kolommenplein 1. Dit gebouw in traditionalistische stijl bestaat uit een bouwdeel met raadzaal en een lagere kantoorvleugel.

Scholen. Naar ontwerp van J.W. Luik kwam in 1925 de Floraschool (Oosteinderweg 317) tot stand, een tweelaags gebouw met gebroken schilddak en onderwijzerswoning. Rond 1935 gebouwd zijn de drieklassige openbare lagere school (1e J.C. Mensinglaan 29) en de Chr. lagere school (Ophelialaan 230). Ontworpen in functionalistische stijl door directeur gemeentewerken J.G. Wiebenga zijn de Naai- en Knipschool (Hadleystraat 55; 1929,

Aalsmeer, Oud Kath. kerk met pastorie

[p. 76]

Aalsmeer, U.L.O.-school (1993)

gerestaureerd 1989) en de voorm. U.L.O.-school (Schoolstraat 2-4; 1931, nu kinderdagverblijf). Beide hebben een betonskelet met bakstenen vulwanden, grote stalen vensters en ver overstekende platte daken. Woonhuizen. Een van de weinige resterende huizen van vóór de dorpsbrand van 1844 is het Schoutenhuis (Dorpsstraat 18), een eenlaags middenganghuis uit 1761. Uit de 19de eeuw dateren enkele kwekerswoningen in het buitengebied, zoals Uiterweg 15 (gesneden windveren), Uiterweg 25

Aalsmeer, Kwekerswoning Pomona

en de houten woning Het Bree (Uiterweg 61). Overstekende dakvlakken met windveren hebben de kwekerswoning Pomona (Oosteinderweg 129; circa 1901) en de rond 1910 gebouwde kwekerswoningen Uiterweg 86 en 105, en Rozenoord (Aalsmeerderweg 201; met tegelversieringen). In kalkzandsteen uitgevoerd is Uiterweg 222 (circa 1910). Een expressionistisch ontwerp van M. de Klerk is de kwekerswoning Oosteinderweg 213 (1923) en van een expressionistische vormgeving voorzien zijn ook het woonhuis met erker van Van Cleeffkade 1 (1919) en de met riet gedekte villa Oosteinderweg 93. Eenvoudige zakelijk-expressionistische vormen vertonen Uiterweg 9, en de villa Dorpsstraat 98 (1930). Aan de Stommeerweg staan villa's als 't Witte Huis (Stommeerweg 18-20; 1913, ontwerp J. Munnink), het expressionistische notarishuis 't Kloosterhuis (Stommeerweg 35; 1930) en de zakelijk-expressionistische villa Stommeerweg 33. Veel ontwerpen zijn gemaakt door J.F. Berghoef, zoals die voor de kwekerswoningen Oosteinderweg 23 en 140 en de bloemistenwoning Uiterweg 207 (1926). In traditionalistische vormen ontwierp hij Hortensialaan 14-16, Sportlaan 18-20, Stommeerweg 46 (1926) en Stommeerweg 48, deels met hout bekleed Stommeerweg 45-47 (1930), Hornweg 101, Oosteinderweg 234, Dorpsstraat 83 (circa 1940) en het doktershuis De Reu (Stommeerweg 22; 1940). Uit 1948 dateert Oosteinderweg 330, dat Berghoef ontwierp voor de directeur van de bloemenveiling. Zakelijk-expressionistische vormen vertonen de geschakelde woningen Ophelialaan 9-19 (circa 1935), evenals de met gepleisterde bovenverdieping en sterk overstekende dakranden uitgevoerde huizen aan de Hortensialaan-Ophelialaan. Opmerkelijk is het voor J. Wentzel in 1931 gebouwde woonhuis Wentzel (Ophelialaan 70), een functionalistisch ontwerp van J.G. Wiebenga. In dezelfde trant, maar dan in moderne houtskeletbouw en met tegengesteld geplaatste lessenaarsdaken, kwam in 1924-'25 de villa De Populier (Stommeerkade 64) tot stand naar plannen van

Aalsmeer, Woonhuis Oosteinderweg 213

[p. 77]

J. Duiker en B. Bijvoet voor A. Suermondt. Gemeentearchitect W. Gijzen ontwierp verschillende arbeiderscomplexen, zoals de woningen Wilgenlaan 1-27, 4-28 (circa 1935).

Winkels. Het woon- en winkelpand Zijdstraat 24 (circa 1905) is voorzien van een serre-achtige uitbouw. Uitgevoerd in jugendstil-vormen met een halfronde etalage is de voorm. slagerij Zijdstraat 68 (1914, J.W. Luik). Een gevel in dezelfde stijl met dakkapellen in chaletstijl heeft de voorm. winkel van ‘C. Koudijs-Manufacturen’ Dorpsstraat 4. Een aardige pui bezit Kanaalstraat 51 (circa 1915). De voorm. bakkerij Spaargaren, Zijdstraat 62 (1926, K. van Dam), heeft expressionistische vormen en een winkelpui met art déco-details. Horeca. Het met riet gedekte L-vormige pand Dorpsstraat 93, dat volgens datering stamt uit 1698, dient nu als restaurant. Het restaurant Wapen van Aalsmeer (Dorpsstraat 15) heeft aan de voorzijde een houten veranda uit circa 1920.

Het clubgebouw van de zeilvereniging ‘Nieuwe Meer’ (Stommeerweg 2) werd in 1926 gebouwd in zakelijk-expressionistische stijl naar plannen van D. Greiner.

Het voorm. badhuis (Ophelialaan 68), nu Groene Kruisgebouw, werd rond 1938 in traditionalistische vormen opgetrokken.

Boerderijen. Voorbeelden van houten langhuisboerderijen met gesneden windveren en een makelaar zijn Uiterweg 183 (circa 1840) en Uiterweg 28-30 (circa 1850). De laatste heeft een bakstenen pui, evenals Uiterweg 34 en 174. Een bakstenen voorhuis met houten voorschot bezitten de langhuisboerderijen Uiterweg 32, en 228 en de arbeiderswoning Uiterweg 142-144, alle uit de tweede helft van de 19de eeuw.

Windmolens. Een achtkantige stellingmolen met een met riet gedekte bovenbouw en kap is de korenmolen ‘De Leeuw’ (Zijdstraat 30). Deze 18de-eeuwse molen werd in 1863 overgebracht van het Molenpad en geplaatst op een gemetselde onderbouw (gerestaureerd 1994-'95). De Stommeermolen (Stommeerkade 100), een achtkantige bovenkruier uit 1742, is afkomstig uit Leimuiden en is in 1920 in Aalsmeer herbouwd ter plaatse van een in 1919 verbrande molen. Deze poldermolen verzorgt de ontwatering van de Stommeerpolder. Ten noordoosten van Aalsmeer staat de achtkantige grondzeiler De Zwarte Ruiter (Mr. Jac. Takkade 10), een in 1866 tot korenmolen verbouwde poldermolen uit 1777-'78.

Kwekerijkassen. Van de voorm. kassencomplexen resteren nog enkele hoge gemetselde schoorstenen, zoals die achter de kwekerswoning Oosteinderweg 53, voorzien van decoraties in witte steen (circa 1890), en die achter de huizen Stommeerkade 12-14 (circa 1935) van de firma ‘De Ridder’ (Den Haag).

Het kantoor van handelskwekerij ‘Hilverda’ (Stommeerweg 4) is een dwars pand met een langgerekt bedrijfsgedeelte aan de achterzijde. Het werd in 1913 gebouwd naar een jugendstil-ontwerp met chaletstijl-elementen van J.W. Luik.

Veilinggebouwen. Het oudste veilingpand is Marktstraat 19, gebouwd in 1912 naar ontwerp van J.W. Luik voor de Coöperatieve Aalsmeerse Veiling. Het bleef in functie tot 1928 (sinds 1932 café-restaurant en na 1986 deels ook bibliotheek). In expressionistische stijl ontwierp M. de Klerk de

Aalsmeer, Centrale Aalsmeerse Veiling (1993)

in 1921-'22 tot stand gekomen voorm. bloemenveiling Bloemenlust (Oosteinderweg 247) van de Coöperatieve Veilingvereniging. In de top toont een bakstenen tableau een bloemenschuit (met opschrift). Aan de achterzijde verrees in 1929 een tweede veilinghal en in 1950 kreeg het hoofdgebouw zijvleugels. De in 1928 in gebruik genomen voorm.

Centrale Aalsmeerse Veiling (Van Cleeffkade 15) is een tweebeukig gebouw met dienstwoning en ranke toren, uitgevoerd in zakelijk-expressionistische stijl naar plannen van J.F. Staal. In 1932 volgde al een eerste uitbreiding. Voor de naoorlogse uitbreidingen maakten J.F. Berghoek en H. Klarenbeek de plannen. Na de samenvoeging van twee veilingen ontstond een nieuwbouwcomplex aan de Legmeerdijk (1975). Het oude complex, inclusief de bedrijfshallen met sheddaken (Weteringstraat), dient nu als ‘Event Centre’ en TV-studio.

Het voorm. station (Stommeerweg 1), een tweelaags gebouw met lagere aanbouwen en afzonderlijk toiletgebouw, werd in 1911-'12 gebouwd naar een ontwerp in Nieuw Historiserende stijl van J.G. Wattjes voor de Hollandsche Electrische Spoorweg-Maatschappij. Het tegeltableau met stationsnaam is van de firma Westraven. Het gebouw diende als kopstation voor de drie hier samenkomende spoorlijnen uit Haarlem (1912 tot

[p. 78]

1936), Uithoorn (1914 tot 1935) en Amsterdam-Willemspark (1915 tot 1950). Ook behouden bleven de halteplaatsen ‘Oosteinde’ (Aalsmeerderweg 208) en ‘Legmeerdijk’ (Legmeerdijk 326).

De watertoren (Kudelstaartseweg 16) verrees in 1927-'28 naar een expressionistisch ontwerp met art déco-elementen van H. Sangster. De met baksteen beklede toren heeft twee betonnen vlakbodemreservoirs en een koepelvormig koperen dak. Een hoog zadeldak heeft de bijbehorende dienstwoning (Kudestaartseweg 14; circa 1930).

Begraafplaatsen. Het in 1875 in gebruik genomen Boomkwekerskerkhof (bij Stommeerweg 13) bevat veel graven van Aalsmeerse notabelen en is in 1970 gesloten. Rond 1925 verhoogd aangelegd is de Alg. begraafplaats (bij Ophelialaan 232) met jongere dienstwoning (1937).

Het voorm. fort bij Aalsmeer (Aalsmeerderdijk ong.) is een omgracht fort van de Stelling van Amsterdam, aangelegd ter verdediging van een acces (Haarlemmermeerringvaart). Het in 1893-'95 opgeworpen aardwerk kreeg in 1904 een langgerekt bomvrij hoofd- en voorgebouw (met observatiekoepel), geflankeerd door afzonderlijke hefkoepels. Bij dit aan het eind van de dwars door de Haarlemmermeer lopende Geniedijk gelegen fort ligt een nevenbatterij.

Gemalen. Aan de Haarlemmermeerringvaart staat ten noordoosten van Aalsmeer de romp van een zeer grote voorm. vijzelmolen (Mr. Jac. Takkade 15) uit 1857, die in 1882 werd gesloopt op de achtzijdige bakstenen onderbouw na. Nabij Oosteinde ligt het gemaal van de Oosteinderpolder (Machineweg 1), gebouwd in 1935 naar plannen van M. Steenis en J. van den Boogaert ter vervanging van een stoomgemaal. Daarvan resteert de machinistenwoning ‘'t Polderhuis’ (Machineweg 2) uit 1865.

Rozenburg. Dit gehucht ten noorden van Aalsmeer ontstond na 1852 in de Haarlemmermeerpolder. Interessante boerderijen zijn de kop-rompboerderij ‘Tienhoven’ (Aalsmeerderweg 512; 1871) en de langhuisboerderij ‘Nooitgedacht’ (Ten Pol 3; circa 1880). De voorm. halteplaats (Aalsmeerderweg 505-507) van de Hollandsche Electrische Spoorweg-Maatschappij aan de lijn Aalsmeer-Haarlem is een dwars pand uit 1912 met verhoogd middengedeelte. De voorgevel is later gepleisterd. In 1926 bouwde men naar een expressionistisch ontwerp van A. Ingwersen de Geref. kerk (Aalsmeerderweg 463), een kruiskerk met portaal, aangebouwde consistorie, hoge zadeldaken en een dakruiter.